Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Πρόκειται για τον δωδέκατο λόγο από τον Δωδεκάλογο του Γύφτου (1907). Το πρόσωπο του Γύφτου, περισσότερο συμβολικό παρά πραγματικό, συμπορεύεται στο ποίημα με τον ελληνικό πολιτισμό σε μια καμπή της ιστορία του, την παραμονή της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. Αποδίδοντάς του μάλιστα προφητικές δυνάμεις, ο Κ. Παλαμάς καταφέρνει να αντιτάξει τον αυθόρμητο ζήλο του Γύφτου του εναντίον όλων διαδοχικά των ειδώλων του ελληνικού πολιτισμού των ημερών του: της αγάπης, της θρησκείας, της πατρίδας, και ιδιαίτερα των λειψάνων της αρχαιότητας (Beaton, 1996: 125-126).
Ο Γύφτος, όπως και ο Ορφέας, είναι θεοποιός. Αναζητά μέσα από την αρμονία και τη γαλήνη της μητέρας-φύσης τη νέα θρησκεία της ζωής. Ο Ορφέας, εναρμονίζοντας τα συναισθήματά του με τον εξωτερικό κόσμο και ταυτισμένος πλέον με τη φύση, ίδρυσε την ορφική θρησκεία. Ήταν φυσικό να ταυτιστεί ο Γύφτος με τον Ορφέα, με το σύμβολο δηλαδή της ανθρώπινης λύτρωσης. Όπως και ο Ορφέας, ο ποιητής του Κόσμου στηρίζει το αίτημα της νέας θρησκείας σε μια ολοκληρωτική συγχώνεση με το Σύμπαν, προκειμένου ο άνθρωπος να κατανοήσει το νόημα της ύπαρξής του.
Στον τελευταίο και δωδέκατο λόγο του Δωδεκάλογου, που επιγράφεται με το όνομα «Κόσμος», ο ήρωας αποσύρεται στα παρθένα δάση της Ροδόπης, της πατρίδας της διονυσιακής λατρείας και των ορφικών μυστηρίων. Με τον τρόπο αυτό ο Κ. Παλαμάς εγκαθιστά σχέση συγγένειας ανάμεσα στον ήρωά του και τον Ορφέα μέσω των λόγων που του απευθύνουν τα ίδια πανάρχαια δέντρα που κάποτε επικοινωνούσαν, στο πλαίσιο μιας πανθεϊστικής λατρείας, με τον Ορφέα. Στο δεύτερο μέρος του λόγου ο Κ. Παλαμάς προχωράει στην προσαρμογή του ορφικού μύθου στον επιστημονικό θετικισμό της εποχής του. Έτσι, τα ίδια δέντρα, αφού πρώτα γνώρισαν τον Όλυμπο της αρχαίας πανθεΐας και στη συνέχεια τον Όλυμπο της ορφικής πανθεΐας και των μυστηρίων, καλούν τον Γύφτο-νέο Ορφέα να υψώσει τον τρίτο Όλυμπο, όπου θα βασιλεύει η Επιστήμη. Ο μετασχηματισμός του Γύφτου σε έναν νέο Ορφέα-επιστήμονα εκφράζει τον ενθουσιασμό του Κ. Παλαμά για την επιστημοκρατία της εποχής του (Πολίτου-Μαρμαρινού, 2000: 91-93). Ο Κ. Παλαμάς προσλαμβάνει τον ορφικό μύθο και τον μεταπλάθει σε φορέα της δικής του προσωπικής μυθοπλασίας αλλά και πεποιθήσεων που διατρέχουν τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού αιώνα (Πολίτου-Μαρμαρινού, 2000: 96).