Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Πρόκειται για ένα έργο ζωής για τον Νίκο Καζαντζάκη. Το επεξεργάστηκε και το ξανάγραψε εφτά φορές στο διάστημα 1926–1938, πριν το εκδώσει σε μονοτονικό σύστημα, ενσωματώνοντας εικόνες και εντυπώσεις από κάθε καινούριο του ταξίδι. Εμπνευσμένος από τον Όμηρο και αρχίζοντας την αφήγηση των γεγονότων από το σημείο ακριβώς που τη σταματά ο αρχαίος ποιητής, ο Νίκος Καζαντζάκης εκπονεί το δικό του φιλόδοξο έπος, που αποτελεί ορόσημο για την ελληνική γραμματεία. Το έργο αποτελείται από 33.333 δεκαεπτασύλλαβους ιαμβικούς στίχους, που κατανέμονται, σύμφωνα με το παράδειγμα του Ομήρου, σε 24 ραψωδίες. Σε αυτό, ο Νίκος Καζαντζάκης αφηγείται τη νέα περιπλάνηση του ανικανοποίητου Οδυσσέα, μετά την τιμωρία των μνηστήρων. Γι' αυτόν το τέλος της ομηρικής Οδύσσειας δεν είναι ικανοποιητικό. Σε αντίθεση με το ομηρικό έργο, η Πηνελόπη νιώθει τρομοκρατημένη όταν αναγνωρίζει τον άντρα της, ενώ και ο Οδυσσέας δεν νιώθει τη χαρά που θα προέβλεπε κανείς ότι θα έπρεπε να νιώσει. Εκείνο που διακρίνει τον Οδυσσέα του Νίκου Καζαντζάκη είναι ένας διχασμός και μια διαρκής αναζήτηση· πρόκειται για έναν Οδυσσέα νιτσεϊκής σύλληψης, έναν Οδυσσέα που δοκιμάζει τα πάθη σε όλη τους την ένταση, που επιχειρεί να συμφιλιώσει αντιφατικά μεταξύ τους στοιχεία επιδιώκοντας την οργανική τους σύνθεση, και που συλλαμβάνει μια κανούρια δύναμη ζωής, η οποία συνιστά και μια νέα πραγματικότητα, τη δύναμη της σκέψης (Collin, 1971: 18-20). Σύμφωνα με τον Νικηφόρο Βρεττάκο (1988: 52): «Ο Οδυσσέας του εκδικείται τη μηδαμινότητα της ζωής, σαρκάζοντας τα πάντα. Ο ποιητής της ενοποιεί το χρόνο στο παρόν του Οδυσσέα. Τα όσα γίνονται στην εποχή των Δωριέων ώς την εποχή του Λένιν δεν τα χωρίζει ο χρόνος που γνωρίζουμε. Ο χρόνος, ο χώρος, η ιστορία με τα γεγονότα της είναι ένα τίποτα. Ο Νέος Οδυσσέας είναι ένα αφηνιασμένο ον, ένα κράμα θεού, κτήνους και ανθρώπου». Στο έργο, ο Νίκος Καζαντζάκης παρουσιάζει εκτεταμένα την εκούσια απαγωγή της Ελένης από τον Οδυσσέα, τη φυγή τους στην Κρήτη, τη χρησιμοποίησή της ως δόλωμα για την καταστροφή του Ιδομενέα, την εγκυμοσύνη της από έναν βάρβαρο στην Κρήτη και, τελικά, την εγκατάλειψή της από τον ίδιο τον Οδυσσέα (Βαρελάς, 2001: 335).
Το ποίημα έχει αφηγηματική μορφή, που διανθίζεται με εκτενείς λόγους και εσωτερικούς μονολόγους. Η ποιητική γλώσσα είναι εξεζητημένη, με πολλούς ιδιωματισμούς και άγνωστες λέξεις. Το ασυνήθιστο μέτρο αντιπροσωπεύει έναν συμβιβασμό ανάμεσα στον δεκαπεντασύλλαβο της προφορικής παράδοσης και τις προσπάθειες του 19ου αι. να προσαρμόσει το ομηρικό εξάμετρο στη σύγχρονη μετρική. Το έργο εξαγγέλλεται στον Πρόλογο, σε γλώσσα και ύφος που απηχούν έντονα τη λαϊκή παράδοση, και αποτελεί φιλοσοφικό ποιητικό «ανάπτυγμα» των ιδεών της Ασκητικής του Καζαντζάκη (1927). Για τον συγγραφέα αποτελεί το σημαντικότερο δημιούργημά του· σε αυτό αναπτύσσει τη φιλοσοφία του, σύμφωνα με την οποία υπέρτατο καθήκον του ανθρώπου είναι η συγκέντρωση δυνάμεων για την επίτευξη ενός νέου στόχου, κι αυτή του την κοσμοθεωρία την προβάλλει στον ομηρικό ήρωα, που ρίχνεται έτσι σε νέες περιπέτειες. Το έργο είναι ένας ύμνος στο μεγαλείο του ανθρώπου, ένας τρόπος αναζήτησης του βαθύτερου νοήματος της ανθρώπινης ύπαρξης, καθώς και της ελευθερίας, που πρέπει να είναι η ύψιστη αξία του ανθρώπου (Collin, 1971: 4-5). Όπως δήλωσε και ο ίδιος ο Νίκος Καζαντζάκης, «η Οδύσσεια είναι μια νέα επικοδραματική προσπάθεια του σύγχρονου ανθρώπου, που περνάει όλα τα στάδια της σημερινής αγωνίας, κυνηγώντας τις πιο παράτολμες ελπίδες για να βρει τη λύτρωση» (Conradi, 1971: 24).