Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Ο μικρός ναυτίλος εμπεριέχει το φιλοσοφικό και λογοτεχνικό πιστεύω του Ο. Ελύτη. Εκεί έχουμε, από την πλευρά του ποιητή, την ανασκόπηση μιας ζωής, με βασικά της γνωρίσματα τον αγώνα και την προσπάθεια εξεύρεσης καινούριων όπλων άμυνας της «δεύτερης Ελλάδας του επάνω κόσμου». Πρόκειται για μια ποιητική συλλογή που διαρθρώνεται σε τρεις ενότητες, που επιγράφονται η καθεμία ξεχωριστά μ' ένα χωρίο ποιητών από τρεις διαφορετικές περιόδους της ελληνικής λογοτεχνίας, της Σαπφούς, του Ρωμανού του Μελωδού και του Ανδρέα Κάλβου: «Όττω τις έρατται», «Μυρίσαι το άριστον», «Και με φως και με θάνατον». Ο μικρός ναυτίλος αρχίζει με την αρνητική ενσυναίσθηση του χρόνου της φθοράς μαζί με μνήμες από τη θλιβερή κληρονομιά της ελληνικής ιστορίας. Αντίθετα με το Άξιον Εστί, στον Μικρό ναυτίλο κυριαρχεί η σκοτεινή πλευρά της ελληνικής ιστορίας, με τις στυγνές δολοφονίες και τις πολιτικές αδικίες, που το ηλιόφωτο σύμπαν του ποιητή δεν μπορεί να ξεπεράσει. Η ποιητική συλλογή στηρίζεται πρώτα στην τραυματική ανασκόπηση των ιστορικών εγκλημάτων και δεύτερον στο ταξίδι του μικρού ναυτίλου προς αναζήτηση της πνευματικής του ταυτότητας, που δεν είναι άλλη από αυτήν του Αιγαίου. Στο τέλος του ποιήματος, η προσπάθεια του μικρού ναυτίλου παραμένει άκαρπη, γεγονός που αχρηστεύει όλο το λυτρωτικό του όραμα. Ολόκληρη η συλλογή περιέχει τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποίησης του Ελύτη, από την ανάγκη του για την αποκατάσταση της αθωότητας. Επανεκφράζει όλες τις γνωστές δοξασίες του και τις ανακαλεί στη μνήμη του, για να μπορέσει να αμυνθεί ενάντια στα τραυματικά γεγονότα της θλιβερής ιστορικής κληρονομιάς του τόπου μας. Καυτηριάζει τις απατηλές ελπίδες που καλλιεργούν στους ανθρώπους οι θρησκείες και οι κάθε λογής εξουσίες. Θεωρεί ότι πρωταρχικό μέλημα του ανθρώπου δεν είναι αυτή η ίδια η ελευθερία αλλά ο αγώνας για την κατάκτηση της ελευθερίας. Εδώ έγκειται, σύμφωνα με τον Ελύτη, η αξία κάθε ανθρώπου, δηλαδή στην πάλη του για ελευθερία, δικαιοσύνη και αυτογνωσία. Ίσως αυτός είναι ο πραγματικός Παράδεισος (Σαλταπήδας, 1992: 1592-1594).
Στίχοι αυτούσιοι από την Οδύσσεια [ραψωδία ν (στίχος 109-«ἐν δι᾽ ὕδατ᾽ ἀενάοντα») και ραψωδία λ («θαλερόν δάκρυ χέοντες»)] παραπέμπουν στην κληρονομιά του Ομήρου, που αποτελεί ένα από τα όπλα άμυνας του ποιητή απέναντι στην καταπίεση. Ο ίδιος ο ποιητής ορίζει την τέχνη σαν «μια λειτουργία αόρατη και πανομοιότυπη του μηχανισμού που ονομάζουμε Δικαιοσύνη» και συνεχίζει διευκρινίζοντας: «δεν μιλώ, φυσικά, για τη Δικαιοσύνη των δικαστηρίων, αλλά για την άλλη που συντελείται αργά και επώδυνα, μέσα στις διδασκαλίες των μεγάλων ταγών της ανθρωπότητας, μέσα στα πιο ψηλά ποιητικά επιτεύγματα». Ο ποιητής πιστεύει πως έργα όπως αυτά του Ομήρου αποτελούν εχέγγυο της ελευθερίας και της δικαιοσύνης και πως η Ποίηση είναι το άλλο πρόσωπο της Δικαιοσύνης (Καραμβάλης, 1987: 948).