Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα

Το ποίημα συμπεριλήφθηκε στη συλλογή του Γιώργου Σεφέρη Κύπρον, οὗ μ᾿ ἐθέσπισεν… (1955), που γράφτηκε το 1953, όταν ο ποιητής επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Κύπρο. Στην τρίτη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του, στα 1962, ο ποιητής τής έδωσε τον τίτλο Ημερολόγιο καταστρώματος Γ΄.
Η Κύπρος έδωσε στον ποιητή ένα ηδονικό αίσθημα επιστροφής στον μαγικό κόσμο των παιδικών του χρόνων, την αποκάλυψη μιας αυθεντικής και αδιάσπαστης εκδοχής του ελληνισμού στο επίπεδο της γλώσσας και των εθίμων αλλά και σε εκείνο της κοινωνικής ζωής. Παράλληλα με αυτήν την αποκάλυψη (σύμφωνα με τον ποιητή «Η Κύπρος είναι ένας τόπος όπου το θαύμα λειτουργεί ακόμη»), ο Σεφέρης ένιωσε το δραματικό βάρος της ιστορικής στιγμής, που σφραγιζόταν από το αίτημα για ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα και τις ραδιουργίες της αγγλικής πολιτικής (Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 243).
Η Κύπρος αποτελεί για τον Γ. Σεφέρη την ελπίδα για το μέλλον της ελληνικής γλώσσας και τον συνδετικό κρίκο με το παρελθόν. Ο πλούτος των παραπομπών στον αρχαίο κόσμο χαρίζει μεγάλο ιστορικό βάθος στα ποιήματα και αυξάνει τη διακειμενικότητά τους. Αυτές οι παραπομπές όμως δεν αναφέρονται πια στους πρωτόγονους μύθους ή τις ιστορίες των αρχαίων πέρα και έξω από τα λογοτεχνικά κείμενα που μας έχουν παραδοθεί, αλλά στα ίδια τα λογοτεχνικά κείμενα. Έτσι, οι υπαινιγμοί που αφορούν τον αρχαίο κόσμο γίνονται μέσω συγκεκριμένων έργων (Beaton, 1996: 264).
Στην περίπτωση του ποιήματος «Ελένη», το οποίο ο Σεφέρης εμπνεύστηκε επηρεασμένος από τους αγώνες της Κύπρου για την ελευθερία της, γίνεται αναφορά στην τραγωδία Ελένη του Ευριπίδη.
Σύμφωνα με την τραγωδία του Ευριπίδη Ελένη (από την οποία προέρχεται και το μότο του σεφερικού ποιήματος), ο Τεύκρος, ετεροθαλής αδελφός του Αίαντα, κατά την πορεία του προς την Κύπρο (όπου σύμφωνα με τον χρησμό του Απόλλωνα καλείται να ιδρύσει μια καινούρια Σαλαμίνα) περνά από την Αίγυπτο και συναντά την Ελένη. Η Ελένη τού αποκαλύπτει ότι στην Τροία δεν είχε μεταφερθεί η ίδια αλλά το ομοίωμά της.
Στο ποίημα του Σεφέρη ομιλητής είναι ο Τεύκρος, ο οποίος αρθρώνει έναν λόγο πλούσιο σε αντιπολεμικά μηνύματα, αλλά και διάστικτο από ομηρικές αναφορές. Ο Σεφέρης μάς μεταδίδει την απογοήτευσή του για τους μάταιους πολέμους και προσπαθεί να αφυπνίσει τους αναγνώστες να μην οδηγούνται σε πολέμους για ξένες φιλοδοξίες και μάταια ιδανικά, γιατί οι πόλεμοι δεν προκαλούν παρά μόνο καταστροφή, πόνο και θάνατο.
Ο Γ. Σεφέρης ταυτίζεται με τον Τεύκρο, δημιουργώντας συσχετισμούς μεταξύ αρχαίου, νέου και ατομικού. Η προβολή του μύθου στο παρόν προκαλεί εναγώνια ερωτηματικά για τις σκοπιμότητες που εξυπηρετούν οι πόλεμοι, ακόμη κι αν υποτίθεται ότι οι άνθρωποι προασπίζονται μέσω αυτών αξίες και ιδανικά. Κυρίαρχη στο ποίημα είναι η πικρία, που φτάνει ώς τον κλονισμό της ανθρώπινης πίστης. Παράλληλα, όμως, δεν παύει να υπάρχει και μια αμυδρή ελπίδα, που στόχος των ανθρώπων είναι να την ενισχύουν. Επιπλέον, ο Γ. Σεφέρης παρουσιάζει στο ποίημα μέσω του Τεύκρου τις καταστρεπτικές δυνάμεις του αισθησιασμού —στην προκειμένη περίπτωση τον τρωικό πόλεμο που ξεκίνησε από την ανθρώπινη λαγνεία (Mackridge, 1993: 460). H Ελένη αποτελεί καθαρά το σύμβολο της ματαιοπονίας, του μάταιου της θυσίας και των αγώνων, που έδωσε στον ποιητή, όπως επί λέξει ισχυρίζεται ο ίδιος, «έναν μαθηματικό τύπο της ματαιότητας και του εμπαιγμού των πολέμων» (Βαρελάς, 2001). Ο Σεφέρης αξιοποιεί τον μύθο της Ελένης για να μιλήσει για τη διάψευση των προσδοκιών όλων όσοι στρατεύτηκαν για την ελευθερία στον πρόσφατο πόλεμο, καταλήγοντας στις συγκαιρινές περιστάσεις της Κύπρου, που οι σύμμαχοι του πολέμου τής στερούν το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση (Γαραντούδης & Καγιαλής, 2008: 245).