5.5.Η. Επιστήμες

Η διάδοση και η πρόοδος των επιστημών, ιδιαίτερα των εφαρμοσμένων, ήταν στην Ελληνορωμαϊκή εποχή μεγάλη. Σε γραμματολογικό πλαίσιο δε μπορούμε πάλι παρά να παρουσιάσουμε σε χρονολογική σειρά λίγους μόνο επιστήμονες, τους σπουδαιότερους, ιδιαίτερα όσους άφησαν πίσω τους αξιόλογο συγγραφικό έργο.

 

Ο Στράβων γεννήθηκε από διάσημη οικογένεια στην Αμάσεια του Πόντου και σπούδασε στη Νύσα, στην Αλεξάνδρεια και στη Ρώμη. Ο ίδιος το λέει με υπερηφάνεια στα Γεωργικὰ ὑπομνήματα πως ταξίδεψε πολύ, και φυσικά δεν παραλείπει, περιγράφοντας τις διάφορες χώρες, να σημειώνει τις προσωπικές του παρατηρήσεις ή και να διηγείται, π.χ., πώς, περνώντας από τη Γυάρο, συνταξίδεψε με έναν ψαρά που πήγαινε αποσταλμένος στον Οκταβιανό να ζητήσει μείωση της φορολογίας του νησιού. Το έργο καλύπτει 17 βιβλία και σώθηκε σχεδόν ολόκληρο.

Στο πρώτο βιβλίο ο Στράβων μνημονεύει και αξιολογεί όσους είχαν πριν από τον ίδιο ασχοληθεί με γεωγραφικά θέματα, ιδιαίτερα τον Όμηρο, που πολύ σωστά τον κρίνει ως ποιητή και όχι ως γεωγράφο, και τον Ερατοσθένη (σ. 224). Στο δεύτερο βιβλίο εκθέτει, πάντα με αναφορές στους προγενέστερους, τις απόψεις του σε θέματα της αριθμητικής γεωγραφίας, που μελετά το σχήμα της γης, τους μεσημβρινούς, τους παραλλήλους, τη χαρτογράφηση κ.τ.ό. Τα υπόλοιπα βιβλία καλύπτει η περιγραφή των διαφόρων περιοχών, αρχίζοντας από την Ισπανία, τη Γαλατία, τη Βρετανία και τις Άλπεις, περνώντας από την Ελλάδα, τον Καύκασο, την Αρμενία, τη Μικρασία, την Περσία και τις Ινδίες, και καταλήγοντας στη Μεσοποταμία, τη Συρία, την Παλαιστίνη, την Αραβία, την Αίγυπτο, την Αιθιοπία και τη Λιβύη. Για όλες αυτές τις περιοχές ο Στράβων καταγράφει, πέρα από τα καθαρά γεωγραφικά δεδομένα, και όσες ακόμα εθνογραφικές, θρησκειολογικές, μυθολογικές κ.ά. πληροφορίες είχε συλλέξει από τα ταξίδια του και τα διαβάσματά του.

Πριν ασχοληθεί με τα Γεωγραφικά, ο Στράβων είχε ολοκληρώσει σε 43 βιβλία τα χαμένα για μας Ἱστορικὰ ὑπομνήματα: τέσσερα βιβλία εισαγωγικά, με αναδρομή στην ελληνική ιστορία, και στη συνέχεια τὰ μετὰ Πολύβιον (σ. 207) γεγονότα ως τη δολοφονία του Καίσαρα (144-44 π.Χ.).

 

Ο Αθήναιος από την Αττάλεια, μαθητής του στωικού Ποσειδώνιου (σ. 220), ήταν γιατρός, ιδρυτής της πνευματικής σχολής. Δίδασκε ότι τη ζωή και την υγεία στον άνθρωπο την κυβερνά το (ἔμφυτον θερμόν) πνεῦμα, που εδρεύει στην καρδιά και ανανεώνεται με την αναπνοή. Τα πολλά του έργα έχουν για μας χαθεί· όμως ορισμένες γνώμες του μας παραδόθηκαν από τους μαθητές του και τον Γαληνό (σ. 290), που έκρινε ότι «από τους νεότερους γιατρούς κανείς δεν πραγματεύτηκε τα ιατρικά θέματα τόσο διεξοδικά όπως ο Αθήναιος» (1.457 Κ.).

 

Ο Ήρων ο μηχανικός, όπως ονομάστηκε, γεννήθηκε και εργάστηκε στην Αλεξάνδρεια. Από τα έργα του ορισμένα σώζονται αυτούσια, άλλα σε αραβική ή λατινική μετάφραση, άλλα αποσπασματικά - όλα εξαιρετικά πολύτιμα, καθώς ανακεφαλαιώνουν τα τεχνολογικά επιτεύγματα αιώνων.

Ο Ήρων είχε την ικανότητα να περιγράφει με ακρίβεια, με λεπτομέρειες και με σχήματα την κατασκευή και τη λειτουργία των διαφόρων μηχανών. Έτσι παρουσίασε στα Μηχανικά του απλές μηχανές (μοχλούς, κοχλίες, βαρούλκα, γρανάζια κ.τ.ό.), στα Βελοποιικά του τις βλητικές (τόξα, σφεντόνες, καταπέλτες κ.τ.ό.), στα Πνευματικά του όσες λειτουργούσαν με συμπιεσμένο αέρα, υδραυλική πίεση και ατμό (!), στη Διόπτρα όσες χρησίμευαν για τη μέτρηση των αποστάσεων και την οδοποιία, τέλος, στο Περὶ αὐτοματοποιητικῶν ορισμένα θαύματα, συσκευές-ρομπότ που λειτουργούσαν αυτόματα με στόχο να εκπλήξουν τους θεατές, π.χ. ένας ναός του Διονύσου, σε μικρογραφία, με τον βωμό να ανάβει από μόνος του, με τις βάκχες να χορεύουν μετὰ τυμπάνων, και από το άγαλμα του θεού να αναβλύζει κρασί.

Παράλληλα, στο μαθηματικό πεδίο ο Ήρων σχολίασε και συμπλήρωσε τα Στοιχεῖα του Ευκλείδη (σ. 230), μελέτησε τους γεωμετρικούς ορισμούς και συστηματοποίησε τις μετρήσεις όγκων και επιφανειών. Δικός του παραδίδεται πως ήταν ο τύπος για τον υπολογισμό του εμβαδού ενός τριγώνου όταν γνωρίζουμε το μήκος των πλευρών του.

 

Ο Διοσκουρίδης από τα Ανάζαρβα της Κιλικίας (1ος μ.Χ. αι.) ήταν στρατιωτικός γιατρός, ειδικευμένος στη φαρμακολογία. Στα έργα του Περὶ ὕλης ἰατρικῆς και Περὶ ἁπλῶν φαρμάκων βρίσκουμε καταταγμένες με επιμέλεια και γνώση πάμπολλες φυτικές, ζωικές και ορυκτές ουσίες, την καθεμιά με τις τροφικές της ιδιότητες και τις ιατρικές, καμιά φορά και μαγικές, εφαρμογές της. Το Περὶ ὕλης ἰατρικῆς είχε μεγάλη διάδοση, αποτέλεσε για αιώνες τη βάση της φαρμακολογίας, και ορισμένα χειρόγραφα το παραδίδουν ιστορημένο με επιστημονικές απεικονίσεις φυτών, που υποθέτουμε ότι ανάγονται στα χαμένα βοτανολογικά έργα του Κρατεύα (σ. 234).

Ο Απολλόδωρος από τη Δαμασκό (1ος/2ος μ.Χ. αι.) ήταν αρχιτέκτονας, γνωστός για τη μεγάλη ξύλινη γέφυρα που είχε στήσει στον Δούναβη, και για την αγορά, το ωδείο, το γυμνάσιο και τα λουτρά που είχε χτίσει με εντολή του Τραϊανού στη Ρώμη. Το έργο του Πολιορκητικά το αφιέρωσε αργότερα στον Αδριανό· όμως αυτό δεν εμπόδισε τον αυτοκράτορα, που είχε ο ίδιος αρχιτεκτονικές φιλοδοξίες, πρώτα να τον εξορίσει, ύστερα και να τον σκοτώσει, όταν απόρριψε τα ερασιτεχνικά του σχέδια.

Στο γύρισμα από τον 1ο στον 2ο μ.Χ. αιώνα έζησαν δύο σημαντικοί μαθηματικοί:

 

Ο Μενέλαος από την Αλεξάνδρεια επιδόθηκε στη σφαιρική τριγωνομετρία, όπου τον οδήγησαν τα αστρονομικά του ενδιαφέροντα. Από τα έργα του δε σώζονται παρά τα Σφαιρικά, και αυτά μόνο σε αραβική, λατινική και εβραϊκή μετάφραση.

Ο Νικόμαχος από τα Γέρασα της Αραβίας προσέγγισε την αριθμητική από την πλευρά του πλατωνισμού και του πυθαγορισμού· όμως αυτή η μεταφυσική οπτική γωνία δεν τον εμπόδισε να μελετήσει σε βάθος τους αριθμούς και τις μαθηματικές, γεωμετρικές και μουσικές τους ιδιότητες. Από τα έργα του σώθηκαν η Ἀριθμητικὴ εἰσαγωγή και το Ἁρμονικὸν ἐγχειρίδιον, που φαίνεται πιθανό να χρησιμοποιήθηκαν και στην εκπαίδευση.

Τις πρώτες δεκαετίες του 2ου μ.Χ. αιώνα, στα χρόνια του Αδριανού και του Τραϊανού, έδρασε στη Ρώμη ο Σωρανός από την Έφεσο, σημαντικός εκπρόσωπος της μεθοδικής ιατρικής σχολής (σ. 234). Τα συγγράμματά του καλύπτουν πολλούς κλάδους της ιατρικής, ακόμα και την ιστορία της· ξεχωριστή, ωστόσο, ανάμεσά τους θέση κατέχουν τα γυναικολογικά του έργα: το διεξοδικό Περὶ γυναικείων και το συνοπτικό Γυναικεῖα κατ᾽ ἐπερώτησιν, όπου με ερωτήσεις και απαντήσεις ο Σωρανός έδινε πρακτικές οδηγίες στις μαίες.

 

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος, μαθηματικός, αστρονόμος, φυσικός και γεωγράφος, έζησε στην Αλεξάνδρεια. Στο τεράστιο έργο του συγκέντρωσε, συστηματοποίησε, συμπλήρωσε και παρουσίασε βελτιωμένη ολόκληρη την αστρονομική και γεωγραφική γνώση της ελληνικής αρχαιότητας.

Από τα αστρονομικά έργα του, η Μαθηματικὴ σύνταξις, αναλυτική έκθεση της αστρονομικής γνώσης, είχε τεράστια επιτυχία, σχολιάστηκε, μεταφράστηκε στα αραβικά και αποτέλεσε τη βάση της αστρονομίας ως την εποχή του Κοπέρνικου (15ος/16ος μ.Χ. αι.). Κατά τον Πτολεμαίο, που σε πολλά συμφωνούσε με τον Ίππαρχο (σ. 233), η γη ήταν σφαιρική, βρισκόταν στο κέντρο του κόσμου και γύρω της περιστρέφονταν σε ποικίλες τροχιές ο ήλιος, η σελήνη, οι πλανήτες και τα αστέρια. Τη Μαθηματικὴν σύνταξιν συμπλήρωναν άλλες μικρότερες αστρονομικές πραγματείες και μία αστρολογική, η Τετράβιβλος, καθώς η αστρολογία, όσο παράξενο και αν φαίνεται, αποτελούσε σε πρώιμες εποχές αυτονόητο πάρεργο της επιστημονικής αστρονομίας.

Η αστρονομία οδήγησε τον Πτολεμαίο να ασχοληθεί και με τη (μαθηματική) γεωγραφία. Έτσι το έργο του Γεωγραφίας ὑφήγησις, μετά τα εισαγωγικά κεφάλαια για τους μεσημβρινούς, τους παραλλήλους και τα μεγέθη τους, περιέχει έναν κατάλογο από 8100 γεωγραφικά σημεία (πόλεις, βουνά, νησιά, εκβολές ποταμών κ.τ.ό.), το καθένα με τις συντεταγμένες του, γεωγραφικό μήκος και πλάτος, όπως συνάγονταν από αστρονομικές ή άλλες μετρήσεις, που βέβαια δεν ήταν ούτε όλες σωστές, ούτε όλες δικές του.^[253] Το έργο συνοδεύεται από χάρτες και κλείνει με μια συνοπτική περιγραφή της οικουμένης, με την ἄγνωστον γῆν και τις θάλασσες που την τριγυρίζουν.

Από τα υπόλοιπα (γεωμετρικά, μουσικά, οπτικά κ.ά.) συγγράμματα του Πτολεμαίου μνημονεύουμε μόνο το Κανὼν βασιλειῶν, όπου οι βασιλιάδες της Βαβυλώνας, οι φαραώ της Αιγύπτου και οι αυτοκράτορες της Ρώμης χρονολογούνται με τη βοήθεια της αστρονομίας.

Ὅτι ὁ ἄριστος ἰατρὸς καὶ φιλόσοφος.^[254]

Πραγματικά, ο Γαληνός από την Πέργαμο σπούδασε πρώτα φιλοσοφία και μαθηματικά, αργότερα ιατρική στην πατρίδα του, στη Σμύρνη, στην Κόρινθο και στην Αλεξάνδρεια. Στην αρχή εργάστηκε ως γιατρός των μονομάχων· γρήγορα όμως μεταπήδησε στη Ρώμη, όπου έζησε και τα περισσότερα χρόνια της ζωής του, διάσημος και αναγνωρισμένος από τους αυτοκράτορες.

Τα συγγράμματά του είναι τόσο πολλά, ώστε ο ίδιος φρόντισε να τα απαριθμήσει στο Περὶ τῶν ἰδίων βιβλίων και να τα κατατάξει στο Περὶ τῆς τάξεως τῶν ἰδίων βιβλίων. Στα χέρια μας έφτασαν, ολόκληρα ή σχεδόν, πάνω από 150 έργα - τα περισσότερα στο ελληνικό πρωτότυπο, λίγα μονάχα σε λατινικές ή αραβικές μεταφράσεις. Σε ορισμένα ο Γαληνός εξετάζει φιλοσοφικά και φιλολογικά θέματα· σημαντικότερα όμως είναι τα πάμπολλα ιατρικά του συγγράμματα, που το ένα με το άλλο στοιχειοθετούν μιαν εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ιατρικής. Αφορούν την ανατομία, την παθολογία, τη διαγνωστική, τη φυσιολογία, τη φαρμακολογία… - όλες ουσιαστικά τις πτυχές της ιατρικής θεωρίας και πράξης· ακόμα και το Πῶς χρὴ ἐξελέγχειν τοὺς προσποιημένους νοσεῖν.

Ο Γαληνός είχε μεγάλη εκτίμηση στον Ιπποκράτη και τους διαδόχους του, αλλά ο ίδιος αρνιόταν πεισματικά να ενταχτεί σε σχολή. Προτιμούσε να μένει εκλεκτικός, έτοιμος να αποδεχτεί και να αξιοποιήσει τὰ παρ᾽ ἑκάστοις καλά, και πολεμούσε άγρια όσους ακολουθούσαν μια και μοναδική σχολή, ιδιαίτερα τη μεθοδική, που επικρατούσε στις μέρες του. Σοφή ήταν και η στάση του απέναντι στη γλώσσα, όπου είχε απορρίψει τον αυστηρό αττικισμό, κρίνοντας μεγίστην λέξεως ἀρετὴν σαφήνειαν (2.1.9).

 

Οι φιλόλογοι της Ελληνορωμαϊκής εποχής δεν περιορίστηκαν στο να υποστηρίζουν, θεωρητικά και πρακτικά, τον αττικισμό (σ. 242). Πολλοί μελέτησαν και σχολίασαν τα κείμενα, πολλοί ερεύνησαν τη γλώσσα και συστηματοποίησαν τους κανόνες της. Από τους τελευταίους ξεχώρισαν δύο γραμματικοί, πατέρας και γιος, ο Απολλώνιος και ο Ηρωδιανός.

 

Ο Απολλώνιος ο δύσκολος, όπως σωστά παρονομάστηκε, γεννήθηκε και έδρασε στην Αλεξάνδρεια. Το συγγραφικό του έργο καλύπτει όλα λίγο πολύ τα κεφάλαια της γραμματικής και της σύνταξης. Από τα πολλά του έργα, όσα έχουν σωθεί (Περὶ ἀντωνυμίας, Περὶ ἐπιρρημάτων, Περὶ συνδέσμων, Περὶ συντάξεως τῶν τοῦ λόγου μερῶν) μαρτυρούν ότι βασικό κριτήριο και οδηγό στο σύστημά του αποτελούσε ο χωρισμός του γλωσσικού υλικού σε μέρη του λόγου. Ιδιαίτερα πρωτότυπα όσα έγραψε δεν ήταν· όμως πρώτος αυτός συστηματοποίησε τη γραμματική γνώση και η επίδρασή του στάθηκε μεγάλη.

Τα χνάρια του ακολούθησε ο γιος και μαθητής του Ηρωδιανός, με το παρανόμι ο τεχνικός, που από την Αλεξάνδρεια μεταπήδησε στη Ρώμη. Στο μεγάλο του έργο, την Καθολικὴν προσῳδίαν, αφιερωμένη στον Μάρκο Αυρήλιο, πραγματευόταν σε χωριστές ενότητες τον τονισμό των ουσιαστικών, τα μονοσύλλαβα, τα αριθμητικά, τα ρήματα, τις μετοχές, τα δίχρονα φωνήεντα κλπ. Από τα πολλά ακόμα γραμματικά του έργα, αυτούσιο δε σώζεται παρά το Περὶ μονήρους λέξεως, όπου μελετούσε τα ανώμαλα.

 

Όπως ο Απολλώνιος και ο Ηρωδιανός, έτσι και ο Ηφαιστίων από την Αλεξάνδρεια (2ος μ.Χ. αι.) επιχείρησε να συστηματοποιήσει και να εκθέσει ένα μεγάλο κεφάλαιο της φιλολογικής γνώσης, τη μετρική. Το έργο του Περὶ μέτρων εκτεινόταν αρχικά σε 48 βιβλία, που όμως ο ίδιος τα συνόψισε πρώτα σε έντεκα, ύστερα σε τρία, και τελικά σε ένα μικρό Ἐγχειρίδιον, που για καλή μας τύχη έχει σωθεί. Μας προσφέρει ολοκληρωμένη την αρχαία μετρική θεωρία, όπως την είχαν διαμορφώσει οι αλεξανδρινοί φιλόλογοι, και ακόμα παραθέτει ως παραδείγματα πολύτιμα αποσπάσματα από χαμένα επικά, λυρικά και δραματικά έργα.

Με το έργο του Ἀνάπλους Βοσπόρου ο Διονύσιος από το Βυζάντιο (2ος μ.Χ. αι.) άλλο δε θέλησε από το να παρουσιάσει αναλυτικά τις ομορφιές του τόπου του όπως θα φαίνονταν από τη θάλασσα. Στόχος του δεν ήταν τόσο να διδάξει ή να ξεναγήσει τους αναγνώστες του, όσο να τους γοητέψει. Αντίστοιχα είναι και ο λόγος του εξεζητημένος, η γλώσσα του αττικιστική, το ύφος του ρητορικό και με ποιητικές επιδράσεις.

Από τα παλιά χρόνια οι Έλληνες είχαν μεγαλύτερη επίδοση στη γεωμετρία παρά στα μαθηματικά, καθώς ο τρόπος που έγραφαν τους αριθμούς δεν ευνοούσε καθόλου τους υπολογισμούς.^[255] Έτσι, καινούργιους δρόμους άνοιξε ο Διόφαντος από την Αλεξάνδρεια (3ος μ.Χ. αι.), όταν στα Ἀριθμητικά του έθεσε και έλυσε με ευρηματικό τρόπο μιαν ολόκληρη σειρά από αλγεβρικά προβλήματα εξισώσεων πρώτου και δευτέρου βαθμού.