5.5.ΣΤ. Άλλοι πεζογράφοι

Από την Ελληνορωμαϊκή εποχή σώζονται και μια ολόκληρη σειρά από έργα που είναι δύσκολο να ενταχτούν σε κάποιο από τα γνωστά μας λογοτεχνικά είδη.

 

Μπορεί να είναι σύμπτωση, αλλά μέσα στον ίδιο αιώνα βρέθηκαν δύο συγγραφείς που αποφάσισαν να διορθώσουν τον Όμηρο, επινοώντας και εκδίδοντας τα ημερολόγια που είχαν τάχα κρατήσει πολεμιστές του Τρωικού πολέμου - και σώθηκαν!

Η Ἐφημερὶς τοῦ τρωικοῦ πολέμου υποτίθεται ότι είναι έργο ενός Δίκτη από την Κνωσό, που είχε τάχα ακολουθήσει στην Τροία τον Ιδομενέα και σημείωνε στο ημερολόγιό του τα γεγονότα όπως τα ζούσε στο ελληνικό στρατόπεδο.

Παρόμοια, η Ιστορία του χαλασμού της Τροίας αποδόθηκε σε κάποιο Δάρη από τη Φρυγία, που και αυτός κρατούσε τάχα πολεμικό ημερολόγιο και σημείωνε τα γεγονότα όπως τα έβλεπε μέσα από την πολιορκημένη Τροία. Οι καταγραφές του είχαν τόση ακρίβεια ώστε να μας πληροφορούν ότι στον Τρωικό πόλεμο χάθηκαν 886.000 ψυχές από την πλευρά των Ελλήνων και 676.000 από τη μεριά των Τρώων!

Και τα δύο έργα πρωτογράφτηκαν στα ελληνικά· δεν ήταν όμως γνωστά παρά μόνο από τις λατινικές μεταφράσεις τους, ώσπου ένα παπυρικό εύρημα, δημοσιευμένο στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, μας έσωσε τρεις πάνω κάτω σελίδες από το πρωτότυπο της Ἐφημερίδος.

Οι άγνωστοί μας συγγραφείς ακολούθησαν τις τάσεις της εποχής τους: και τον Όμηρο επιχείρησαν στα ελληνορωμαϊκά χρόνια να τον διορθώσουν πολλοί, και παλιά χαμένα χειρόγραφα ισχυρίστηκαν ότι ανακάλυψαν άλλοι. Παράδοξο είναι μόνο ότι οι επινοημένες διηγήσεις του Δάρη και του Δίκτη θεωρήθηκαν από πολλούς αληθινές, ότι επηρέασαν τους βυζαντινούς ιστορικούς και διαμόρφωσαν, περισσότερο από τα ομηρικά έπη, τις μεσαιωνικές και νεότερες λογοτεχνικές παραλλαγές του Τρωικού πολέμου.

 

Τον Όμηρο θέλησε να ανασκευάσει και ο Πτολεμαίος Χέννος από την Αλεξάνδρεια (1ος/2ος μ.Χ. αι.) στο έπος του Ἀνθόμηρος, που έχει χαθεί, όπως χάθηκαν και άλλα του έργα. Στα χέρια μας έφτασαν μόνο αποσπάσματα από το Καινὴ ἱστορία, όπου ο Πτολεμαίος είχε συγκεντρώσει και καταγράψει ποικίλο υλικό: αίτια, σπάνιες μυθολογικές παραλλαγές και λογής λογής παράδοξα.

Σύγχρονος του Πτολεμαίου Χέννου ήταν ο Φλέγων από τις Τράλλεις της Μικρασίας, έμπιστος δούλος και στη συνέχεια απελεύθερος του Αδριανού. Τα μεγάλα του συγγράμματα για την τοπογραφία της Ρώμης, για τη γεωγραφία της Σικελίας, για τις ρωμαϊκές γιορτές και για τους Ολυμπιακούς αγώνες έχουν χαθεί. Σώθηκε μόνο το έργο του Περὶ μακροβίων καὶ θαυμασίων, όπου βρίσκουμε συγκεντρωμένες ιστορίες για φαντάσματα, για αλλαγές φύλου, για ανώμαλες γεννήσεις κ.τ.ό., και έναν μακρύ κατάλογο των ανθρώπων που έζησαν από εκατό χρόνια και πάνω. Τον τελευταίο, ένα δούλο που είχε φτάσει στα 136 χρόνια, ο Φλέγων μαρτυρεί πως τον είδε με τα μάτια του όταν τον έφεραν να τον παρουσιάσουν στον Αδριανό.

Τον 1ο ή τον 2ο μ.Χ. αιώνα υποθέτουμε ότι γράφτηκε η ψευδεπίγραφη Ἀπολλοδώρου Βιβλιοθήκη, ένα εγχειρίδιο μυθολογίας που σίγουρα δεν ανήκει στον γνωστό μας Απολλόδωρο τον γραμματικό από την Αθήνα (σ. 228). Το έργο δεν περιέχει πρωτότυπες πληροφορίες· δεν παύει όμως να αποτελεί την πληρέστερη συστηματική έκθεση της ελληνικής μυθολογίας που διαθέτουμε.

 

Το μόνο που ξέρουμε για τον Παυσανία τον περιηγητή είναι ότι ταξίδεψε πολύ: στη Μικρασία, στην Ιταλία, στη Συρία, στην Αίγυπτο και στην Ελλάδα. Ταξιδιωτικό είναι και το μοναδικό έργο που σώθηκε με το όνομά του, η Ἑλλάδος περιήγησις.

Περιοδεύοντας την Ελλάδα ο Παυσανίας φρόντιζε να σημειώνει τις διαδρομές, να μαζεύει ιστορικές και μυθολογικές πληροφορίες για τα μέρη που επισκεπτόταν και πάνω απ᾽ όλα να περιγράφει με κάθε λεπτομέρεια τα αρχιτεκτονικά μνημεία, τους ναούς, τα αγάλματα και όσα άλλα αξιοθέατα συναντούσε. Η Ἑλλάδος περιήγησις χωρίζεται σε δέκα βιβλία, που ανάλογα με το περιεχόμενό τους ονομάστηκαν Ἀττικά, Κορινθιακά, Λακωνικά, Μεσσηνιακά, Ἠλειακά (2 βιβλία), Ἀχαϊκά, Ἀρκαδικά, Βοιωτικά και Φωκικά.

Δεν ξέρουμε ως ποιο σημείο ο περιηγητής πέτυχε τον στόχο του, να καθοδηγεί και να κατατοπίζει νεότερους ταξιδιώτες· όμως για μας η περιγραφή των τόπων και των μνημείων της Ελλάδας από έναν προσεκτικό και αξιόπιστο επισκέπτη του 2ου μ.Χ. αιώνα είναι εξαιρετικά πολύτιμη. Ο Παυσανίας είδε με τα μάτια του και περιγράφει το χρυσελεφάντινο άγαλμα του Δία στην Ολυμπία, έργο του Φειδία, την Ποικίλη στοά της Αθήνας με τους ανδριάντες και τη ζωγραφική της διακόσμηση, τη Λέσχη των Κνιδίων στους Δελφούς, με την άλωση της Τροίας όπως την είχε αποδώσει ο Πολύγνωτος, και πλήθος ακόμα σημαντικά έργα που αργότερα καταστράφηκαν.

 

Στους αυτοκράτορες Μάρκο Αυρήλιο και Λούκιο Βέρο αφιέρωσε ο Πολύαινος από τη Μακεδονία (2ος μ.Χ. αι.) το έργο του Στρατηγικά.^[246] Με επιμέλεια αλλά χωρίς ιδιαίτερες γνώσεις και εκφραστική επάρκεια ο Πολύαινος συγκέντρωσε και κατάγραψε τα πολεμικά τεχνάσματα (στρατηγήματα) που βρήκε να περιγράφουν στα έργα τους συγγραφείς όπως ο ιστορικός Έφορος (σ. 159), ο Πλούταρχος (σ. 251) κ.ά. Δεν ήταν σπάνια τα χρόνια εκείνα αυτή η, πολυσυλλεκτική ας την ονομάσουμε, συγγραφική μέθοδος που θα δούμε στη συνέχεια να την εφαρμόζουν ο Κλαύδιος Αιλιανός και ο Αθηναίος.

Διαφορετικά ενδιαφέροντα είχε ο Αρτεμίδωρος από τη Δάλδη της Λυδίας (2ος μ.Χ. αι.), που ασχολήθηκε με τη μαντική σε διάφορες μορφές της. Τα Οἰωνοσκοπικά και τα Χειρομαντικά του έχουν χαθεί· σώθηκαν όμως τα Ὀνειροκριτικά του, όπου π.χ. διαβάζουμε ότι για τους σοφιστές, όταν ονειρεύονται ότι μπαίνουν μυρμήγκια στα αφτιά τους, το όνειρο είναι καλό, αλλά για τους άλλους το ίδιο όνειρο σημαίνει θάνατο.

 

Ο Αιλιανός ήταν Ρωμαίος από το Πραίνεστο· έμαθε όμως τόσο καλά τα ελληνικά της Κλασικής εποχής ώστε κατά τους βιογράφους του να «αττικίζει σαν τους Αθηναίους από τα Μεσόγεια». Άλλωστε, την αττική διάλεκτο προτίμησε και στα συγγράμματά του.

Στο Περὶ ζῴων ἰδιότητος βρίσκουμε καταγραμμένες πλήθος πληροφορίες για τα ζώα, για την τροφή και τα ζευγαρώματα, για τις συνήθειες και τις παραξενιές τους - φυσικά όλα από δεύτερο χέρι. Δείγμα: «Τα μυρμήγκια δεν κοιτούν ψηλά στον ουρανό, ούτε μπορούν να μετρήσουν τις μέρες με τα δάχτυλα· έχουν όμως από τη φύση ένα παράδοξο χάρισμα: την πρωτομηνιά μένουν στη φωλιά τους μέσα· δε βγαίνουν από την τρύπα τους, μόνο στέκουν ακίνητα» (1.22).

Παρόμοια, και στο έργο του Ποικίλη ἱστορία ο Αιλιανός είχε συγκεντρώσει από τη μια φυσιογνωστικές πάλι πληροφορίες και παράδοξα, από την άλλη ιστορικά και παραϊστορικά ανέκδοτα. Δείγμα: «Η Ολυμπιάδα έστειλε στην Ευρυδίκη, κόρη του Φιλίππου [από ξένη γυναίκα], κώνειο, θηλιά και ξίφος· και αυτή προτίμησε τη θηλιά» (13.36).

Από τα άλλα του έργα, τα φιλοσοφικά Περὶ θείων ἐνεργειῶν και Περὶ προνοίας έχουν χαθεί· σώθηκαν όμως είκοσι χαριτωμένες Ἀγροικικαὶ ἐπιστολαί, όπου οι χωρικοί εμπιστεύονται ο ένας στον άλλον χαρές και λύπες της αγροτικής τους ζωής και τις ερωτικές τους περιπέτειες.

 

Ο Αθήναιος από τη Ναύκρατη της Αιγύπτου (2ος/3ος μ.Χ. αι.) μας άφησε ένα μεγάλο και βαρετό αλλά εξαιρετικά πολύτιμο έργο με τον τίτλο Δειπνοσοφισταί. Ακολουθώντας το πρότυπο του Πλάτωνα, του Ξενοφώντα κ.ά., ο Αθήναιος περιγράφει ένα υποθετικό συμπόσιο όπου πήραν μέρος τριάντα γνωστοί και άγνωστοι σοφοί (ποιητές, μουσικοί, νομικοί, φιλόσοφοι, γραμματικοί σαν τον Κειτούκειτο (σ. 251), γιατροί σαν τον Γαληνό (σ. 290) κ.ά.), και μεταφέρει τάχα τις συζητήσεις τους. Τα θέματα είναι ποικίλα: η μουσική, τα ζώα και τα φυτά, τα στεφάνια, τα αρώματα, οι εταίρες, οι χοροί, κλπ. κλπ.· πιο πολύ όμως οι σοφοί συζητούν για τις τροφές, π.χ. για το ψωμί, τα θαλασσινά και τα σύκα, και για τα ποτά - το κρασί πάνω απ᾽ όλα. Μνημονεύουν τα είδη και τις ονομασίες τους, τα μαγειρέματα και τις ιδιότητές τους και θυμούνται να απαγγείλουν πάμπολλα ποιητικά ή άλλα κείμενα όπου μνημονεύονται. Ο Αθήναιος πρέπει όχι μόνο να πέρασε χρόνια μελετώντας στην αλεξανδρινή βιβλιοθήκη, αλλά και να αποδελτίωσε τα χωρία και τις πληροφορίες που τον ενδιαφέραν. Ότι στη συνέχεια περιορίστηκε στο να συνδέει χαλαρά και να παραθέτει αράδα τα δελτία του, αδικεί το έργο· δε μειώνει όμως την αξία που έχουν για μας τα παραθέματα, καθώς πολλά προέρχονται από χαμένα έργα και συγγραφείς που χωρίς την επιμέλεια του Αθήναιου θα μας ήταν άγνωστοι.

Εξαιρετικά πολύτιμες μας είναι και οι πληροφορίες που συγκέντρωσε ο Διογένης Λαέρτιος^[247] (3ος/4ος μ.Χ. αι.) στο έργο του Φιλοσόφων βίων καὶ δογμάτων συναγωγή. Αντλώντας από άγνωστές μας πηγές ο Διογένης κατάγραψε πλήθος βιογραφικά στοιχεία, θεωρίες, αποφθέγματα και ανέκδοτα των φιλοσόφων, ξεκινώντας με τους προσωκρατικούς και τους Επτά σοφούς και καταλήγοντας στον Επίκουρο (σ. 216), που του αφιέρωσε ολόκληρο το δέκατο και τελευταίο βιβλίο. Ιδιαίτερα χρήσιμοι είναι οι κατάλογοι των έργων των φιλοσόφων, αλλά και όσα κακόβουλα και κοροϊδευτικά κυκλοφορούσαν εναντίον τους - και ο Λαέρτιος δεν παράλειψε να τα θησαυρίσει.