4.4.Β. Επική ποίηση

Φαίνεται παράξενο, αλλά στην Ελληνιστική εποχή βρέθηκε ποιητής που επιχείρησε, και ως ένα σημείο κατόρθωσε, να ζωντανέψει το ηρωικό έπος και τους ομηρικούς τρόπους: τη γλώσσα, το μέτρο και άλλα χαρακτηριστικά.

Λόγιος και ποιητής γεννημένος στην Αίγυπτο. Λέγεται πως ήταν μαθητής του Καλλίμαχου (σ. 196) και πως νωρίς έδειξε κλίση στα γράμματα· σίγουρο είναι πως στα τριάντα πέντε του χρόνια, το 260 π.Χ., ο Πτολεμαίος Β' τον όρισε προστάτην (προϊστάμενο) της βιβλιοθήκης του Μουσείου, όπου επιδόθηκε στη φιλολογία και στην ποίηση.

Έγραψε ένα μεγάλο έπος, σχεδόν 6000 στίχους, τα Ἀργοναυτικά, περιγράφοντας πώς ο Ιάσονας και οι άλλοι ήρωες ταξίδεψαν στην Κολχίδα, πώς άρπαξαν με τη βοήθεια της Μήδειας το χρυσόμαλλο δέρας και πώς γύρισαν θριαμβευτές στην Ελλάδα. Το θέμα είναι βέβαια ηρωικό, αλλά, όπως είναι φυσικό, ο χειρισμός του παρουσιάζει έντονα ελληνιστικά χαρακτηριστικά: την επιτυχία της εκστρατείας ο Ιάσονας δεν τη χρωστά τόσο στην παλληκαριά του όσο στις μαγικές δυνάμεις της Μήδειας και στο ερωτικό της πάθος, που περιγράφεται με ρεαλισμό και γνώση της γυναικείας ψυχολογίας·^[171] ρεαλιστικές περιγραφές συναντούμε και άλλες στα Αργοναυτικά, ενώ δεν απολείπουν και τα ποικίλα λόγια στοιχεία.

Ότι ο Απολλώνιος έκανε στην Αλεξάνδρεια μιαν απαγγελτική παρουσίαση των Αργοναυτικών, ή και μια προέκδοση, που δεν άρεσαν, είναι βέβαιο, όπως βέβαιο είναι και ότι κάποια στιγμή συγκρούστηκε με τον Καλλίμαχο. Αμφίβολη είναι μόνο η αιτία της διένεξης, καθώς δεν είναι διόλου υποχρεωτικό να αφορούσε τις λογοτεχνικές τους προτιμήσεις, όπως παραδίδεται.

Απογοητευμένος ο Απολλώνιος εγκατάλειψε την Αλεξάνδρεια και κατάφυγε στη Ρόδο, όπου αναθεώρησε ολόκληρο το έπος, το παρουσίασε με επιτυχία, δοξάστηκε, ρίζωσε και έμεινε τιμημένος ως τον θάνατό του. Σε αυτή του την παραμονή χρωστά και το επίθετο Ρόδιος που συνοδεύει το όνομά του.

Ο Απολλώνιος έγραψε ακόμα κτίσεις και άλλα ποιητικά έργα με ποικίλο περιεχόμενο και σε ποικίλα μέτρα. Χάθηκαν όλα, εκτός από ένα επίγραμμα, υβριστικό του αντιπάλου του: Καλλίμαχος, τὸ κάθαρμα, τὸ παίγνιον, ὁ ξύλινος νοῦς…

Ηρωικά έπη συνθέσαν στα αλεξανδρινά χρόνια και άλλοι, π.χ. ο Ριανός από την Κρήτη (2ος π.Χ. αι.), που ως φιλόλογος μελέτησε τον Όμηρο και ως ποιητής έγραψε μιαν Ἡρακλειάδα, κτίσεις, επιγράμματα κλπ. - όλα, εκτός από ελάχιστα αποσπάσματα, χαμένα. Χαμένα είναι και πολλά έπη με θέμα ιστορικό, γραμμένα από αυλοκόλακες ποιητές για να υμνήσουν τους προστάτες τους ηγεμόνες ως ήρωες.

Πλούσια ήταν η αλεξανδρινή παραγωγή και σε διδακτικά έπη με ποικίλο περιεχόμενο, αλλά στα χέρια μας δεν έφτασαν παρά ένα αστρονομικό, τα Φαινόμενα του Αράτου, και δύο ακόμα, φαρμακευτικά ας τα πούμε, έργα, τα Θηριακά και τα Ἀλεξιφάρμακα του Νικάνδρου.

Γεννήθηκε στους Σόλους της Κιλικίας. Μαθήτεψε πρώτα στην Έφεσο, όπου δάσκαλός του ήταν ο Μενεκράτης, επικός ποιητής, μιμητής του Ησιόδου, ύστερα στην Αθήνα, όπου μυήθηκε στη στωική φιλοσοφία από τον Ζήνωνα (σ. 217), και στη συνέχεια έζησε και έδρασε ως φιλόλογος και ποιητής στις αυλές του Αντίγονου Γονατά στην Πέλλα και του Αντίοχου Α' Σωτήρα στην Αντιόχεια.

Για να ευχαριστήσει τους προστάτες του, ο Άρατος έγραψε διάφορα ποιήματα κολακευτικά για τους γάμους τους, για τις στρατιωτικές τους επιτυχίες κλπ. - όλα χαμένα. Διασώθηκαν μόνο τα Φαινόμενα: 1154 στίχοι, όπου ο Άρατος παράφρασε σε επική γλώσσα όσα είχε γράψει για τα ουράνια φαινόμενα, εκατό χρόνια νωρίτερα, ο Εύδοξος από την Κνίδο (σ. 162). Το έργο, επηρεασμένο από τον Ησίοδο και τη στωική φιλοσοφία, δε διακρίνεται ούτε για την επιστημονική του ακρίβεια ούτε για τις ποιητικές αρετές του· είχε όμως τεράστια επιτυχία, επαινέθηκε, μεταφράστηκε και σχολιάστηκε όσο λίγα.

Το παράδειγμα του Αράτου ακολούθησε και ο Νίκανδρος από την Κολοφώνα (2ος π.Χ. αι.), μεταφέροντας σε επικό στίχο και γλώσσα τις διατριβές του Απολλόδωρου από την Αλεξάνδρεια Περὶ θηρίων και Περὶ δηλητηρίων φαρμάκων, γραμμένες τον 3ο π.Χ. αιώνα, σε απλή γλώσσα και φυσικά σε πεζό. Αντίστοιχα, ο Νίκανδρος περιγράφει στα Θηριακά τα ζωικά δηλητήρια με τα αντίδοτά τους, και στα Ἀλεξιφάρμακα τα φυτικά και άλλα δηλητήρια, πάλι με τα αντίδοτά τους. Ο Νίκανδρος έγραψε πολλά, ακόμα, χαμένα σήμερα, διδακτικά έργα, ανάμεσά τους και τα Ἑτεροιούμενα: ιστορίες ανθρώπων που οι θεοί τούς μεταμόρφωσαν σε ζώα και φυτά.

Δύσκολο να πιστέψουμε ότι οι μεταγραφές επιστημονικών και τεχνικών διατριβών από την απλή γλώσσα στην ποιητική, και από τον πεζό λόγο στον έμμετρο, υπηρετούσαν γνήσια διδακτικούς σκοπούς. Πιο σωστό είναι να συμπεράνουμε ότι όσοι ποιητές επιχειρούσαν κάτι τέτοιο άλλο δεν ήθελαν παρά να επιδείξουν τη λογιότητα και τη μαστοριά τους: πόσο επιδέξια μπορούσαν να χειριστούν τη γλώσσα και το μέτρο του έπους. Από αυτή την άποψη είναι ενδιαφέρον να διαπιστώσουμε ότι μόνο ο Απολλώνιος Ρόδιος κατάφερε να χειριστεί τον επικό στίχο με άνεση και να χρησιμοποιήσει την ομηρική γλώσσα με λίγες μόνο παραχωρήσεις στη σύγχρονη. Ο Άρατος, με πρότυπο τον Ησίοδο, στάθηκε γλωσσικά και μετρικά λιγότερο εύστοχος, ενώ τα έπη του Νικάνδρου ξεχειλίζουν από γλωσσικές και μετρικές αδεξιότητες.