1.7. Επιλεγόμενα στις πρωταρχές

Ο Όμηρος και ο Ησίοδος είναι αυτοί που συνθέσαν για τους Έλληνες τη θεογονία, που δώσαν στους θεούς τις επωνυμίες, μοίρασαν τέχνες και τιμές, και καθόρισαν του καθενός την όψη.

Ηρόδοτος 2.53

Χρειάστηκε να διαδοθεί τον 8ο π.Χ. αιώνα η γραφή για να μας σωθούν τα πρώτα ελληνικά λογοτεχνικά κείμενα, τα έπη του Ομήρου και του Ησιόδου, δύο ποιητών που μεταξύ τους έχουν πολλά κοινά αλλά και διαφορές μεγάλες.

Κοινά στους δύο ποιητές είναι η επική γλώσσα και το μέτρο· κοινή η συνείδηση ότι τα έργα τους θα μείνουν να τους δοξάζουν, και η συνακόλουθη απόφασή τους να σχεδιάσουν και να συνθέσουν έργα μνημειακά όχι μόνο στην έκταση αλλά και στο περιεχόμενό τους: τόσο ο Όμηρος όσο και ο Ησίοδος, καθένας στον τομέα του, συναίρεσαν και κωδικοποίησαν το παραδοσιακό υλικό, επιδιώκοντας τη μεγαλύτερη δυνατή τάξη, συνέπεια και πληρότητα. Κοινή, τέλος, είναι και η δικαιολογημένη επιτυχία των δύο ποιητών, το κύρος, η φήμη τους και η πολύπλευρη επίδραση που άσκησαν στους μεταγενέστερους. Σωστά ο Ηρόδοτος μαρτυρεί ότι η επίσημη πανελλήνια θρησκεία επηρεάστηκε αποφασιστικά από τα έργα του Ομήρου και του Ησιόδου.

Ο Όμηρος και ο Ησίοδος διαφέρουν σε πολλά, και όχι μόνο γιατί ο ένας καλλιέργησε το ηρωικό και ο άλλος το διδακτικό έπος. Ο Όμηρος κινήθηκε στους ανοιχτούς ορίζοντες της Ιωνίας· ο Ησίοδος περιορίστηκε στον κλειστό και συντηρητικό χώρο της Βοιωτίας. Ο Όμηρος συγκέντρωσε το ενδιαφέρον του στις ανώτερες τάξεις των βασιλιάδων και των ευγενών της παλιάς πολύχρυσης μυκηναϊκής εποχής, ο Ησίοδος στη σύγχρονή του αγροτική κοινωνία της στέρησης. Στην ομηρική άνεση αντιστοιχεί η ησιόδεια φρόνηση, στην πολεμική δόξα η εργατική προκοπή - και όταν ο Όμηρος, όπως τον φανταζόμαστε, ταξίδευε στις βασιλικές αυλές και δοξαζόταν με τα τραγούδια του, ο Ησίοδος επιχειρούσε με τα δικά του να διδάξει δικαιοσύνη στον αδελφό του, που τον είχε αδικήσει, και στους τοπικούς άρχοντες, που θα δίκαζαν τη διαφορά.

Στον συνδυασμό τους ομοιότητες και διαφορές οδηγούν σε ένα ανέλπιστα ευνοϊκό για μας αποτέλεσμα. Από τη μια η κοινή επιθυμία των δύο ποιητών να συνοψίσουν την παράδοση και από την άλλη η διαφορετική τους υπόσταση και οπτική γωνία συνεργάστηκαν έτσι ώστε τα έργα τους να συνθέτουν μια σχεδόν ολοκληρωμένη εικόνα της προϊστορίας από τις αρχές ως και τον 8ο π.Χ. αιώνα. Πραγματικά, η πολεμική πραγματικότητα της Ιλιάδας, ο θαλασσινός κόσμος της Οδύσσειας, το θεολογικό και μυθολογικό πανόραμα της Θεογονίας, η ηθική διδασκαλία και ο πρακτικός οδηγός που περιέχονται στο Έργα και Ημέρες - το ένα με το άλλο όλα αυτά συμπληρώνουν, ερμηνεύουν και ζωντανεύουν τα προϊστορικά αρχαιολογικά ευρήματα και τις αποσπασματικές πληροφορίες των πινακίδων της γραμμικής Β γραφής.

Τα ομηρικά και ησιόδεια έπη δεν αποτελούν μόνο σύνοψη της προϊστορικής παράδοσης και κατακλείδα μιας εποχής. Όπως θα το περιμέναμε (σ. 19), οι δύο ποιητές έχουν προδιαγράψει στα έργα τους πλήθος στοιχεία, ιδεολογικά κ.ά., που η ανάπτυξή τους ανήκει στις επόμενες εποχές. Παραδείγματα: η τραγική μοίρα του Αχιλλέα και κυρίως η δικαιοσύνη του Δία, που σκιαγραφήθηκε από τον Όμηρο, θεμελιώθηκε από τον Ησίοδο και θα οικοδομηθεί αργότερα από ποιητές σαν τον Σόλωνα και τον Αισχύλο. Έτσι, σωστό θα ήταν, χαρακτηρίζοντας την επική ποίηση του 8ου π.Χ. αιώνα, να λέμε ότι αποτελεί συνάμα τέλος και αρχή.