Πρόλογοι (στην έντυπη έκδοση)

• Πρόλογος του συντονιστή της σειράς
• Πρόλογος του συγγραφέα
• Σημειώσεις για τους αναγνώστες

 

Πρόλογος του συντονιστή της σειράς

Η σύνταξη αρχαίας ελληνικής γραμματολογίας προορισμένης για το Γυμνάσιο (όχι όμως και περιορισμένης στον σχολικό κλοιό, όπου η μαθητεία συνθλίβεται συνήθως από τη μέγγενη «διδασκαλία-εξέταση) αποτελεί εκπαιδευτική πρόκληση, στον βαθμό μάλιστα που υπόσχεται ανανέωση κριτηρίων και στόχων. Σε αυτή την υπόσχεση ανταποκρίθηκε ο Φάνης Κακριδής και τη μετέφρασε σε συντελεσμένο έργο συντακτικής και συνθετικής αρτιότητας. Προγραμματικό παράδειγμα η Εισαγωγή, μοιρασμένη στα τρία, όπου ορίζονται οι γλωσσικές και επικοινωνιακές αρχές που παράγουν και προάγουν τη γραμματεία.

Θεμέλιος λίθος της ο πολύμορφος και πολύτροπος λόγος: προφορικός και γραπτός· ακροαματικός και αναγνωστικός· μουσικός και απαγγελλόμενος· ανώνυμος και επώνυμος· λαϊκός και λόγιος· αυθόρμητος και φροντισμένος· αφηγηματικός και δραματικός· συγκινησιακός και στοχαστικός· ευκαιριακός και ανθεκτικός. Τα συνολικά προϊόντα του ονομάζονται «αρχαία ελληνικά γράμματα» και η υποδοχή τους «αρχαία ελληνική γραμματολογία». Σε διάκριση προς την «ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας», μολονότι και εδώ τα λογοτεχνήματα συστήνουν τον γραμματολογικό κορμό. Στο μεταξύ, οι τρόποι ομιλίας και γραφής συμβάλλονται στα παραγόμενα γράμματα, ορίζοντας τις διαδοχικές εποχές τους (συμβολικές και πραγματικές), αλλά και τα γραμματειακά γένη και είδη, τα οποία καθ᾽ οδόν εξελίσσονται, πολλαπλασιάζονται και αποτυπώνονται σε κείμενα.

Οι πολλαπλές αυτές ταξινομήσεις των ελληνικών γραμμάτων διακρίνονται κάθε φορά σε πρωτεύουσες και δευτερεύουσες, κάθετες και οριζόντιες, συγχρονικές και διαχρονικές, σχηματίζοντας ένα σύνθετο σταυρόλεξο. Προηγείται η ποίηση και έπεται η πεζογραφία, καθώς διαδέχεται η μια εποχή την άλλη: την ομηρική η αρχαϊκή, την αρχαϊκή η κλασική, την κλασική η αλεξανδρινή (άλλως πως: ελληνιστική), την ελληνιστική η ρωμαϊκή. Σε αυτές τις πέντε εποχές διαβαθμίζεται το εγχειρίδιο, εκβάλλοντας στο ευρετήριό του και στο πολύτιμο «Μικρό λεξικό φιλολογικών και αρχαιογνωστικών όρων».

Στα προσόντα της προκείμενης Αρχαίας Ελληνικής Γραμματολογίας εξέχουν δύο τουλάχιστον σπάνιες αρετές. Η μία αφορά στη διαφάνεια με την οποία συντάσσονται στοιχεία των ελληνικών γραμμάτων που συνιστούν συμπληρωματικού τύπου αντιθέσεις: (μύθος και λόγος· παράδοση και πρωτοτυπία· συνέχεια, καμπές και τομές· ομοιότητες, παραπομπές και διαφορές· ποιοτικές κορυφώσεις, μεταλλαγές και μεταπτώσεις. Με τη μέθοδο αυτή η αρχαία ελληνική γραμματεία επιβεβαιώνει τον εναλλασσόμενο δυναμισμό της, με τον οποίο αντιστέκεται τόσο στη μυθοποίησή της όσο και στην τυποποίησή της.

Η δεύτερη, απροσδόκητη αρετή: σε κάθε γραμματειακή εποχή αναλογούν σχόλια που αφορούν στις ιστορικές της συνθήκες· στις πολιτικές και κοινωνικές της τάσεις και εντάσεις, στις συγχρονικές διασταυρώσεις γραμμάτων και τεχνών. Παραδείγματα η κλασική εποχή, η οποία συνοδεύεται με πλούσιο περιφερειακό σχολιασμό. Προτάσσονται τα ιστορικά συμφραζόμενα (Περσικά, Πεντηκονταετία, Πελοποννησιακός πόλεμος, τέταρτος αιώνας). Έπονται οι πολιτικές, πολιτειακές κοινωνικές και ιδεολογικές διαφορές που αντιπαραθέτουν την αθηναϊκή στην πελοποννησιακή συμμαχία. Επιβάλλονται, τέλος, στοιχεία για την εξέλιξη των εικαστικών τεχνών από τον αυστηρό ρυθμό έως την ύστερη κλασική τέχνη. Έτσι, τα ελληνικά γράμματα δεν απομονώνονται από τα γεγονότα, τα πρόσωπα και τα πράγματα που τα περιβάλλουν και τα διαφωτίζουν, ενώ η αξιολογική διάκρισή τους προκύπτει από τεκμηριωμένες κρίσεις που βασίζονται στη σύγκριση. Τελικώς η συγκεκριμένη αρχαία ελληνική γραμματολογία λειτουργεί και ως σύγχρονη γραμματοφιλία.

Δ. Ν. Μαρωνίτης

 

Πρόλογος του συγγραφέα

Τον διδάσκουμε τον αρχαίο ελληνικό κόσμο στα σχολεία μας· όμως τον διδάσκουμε κομματιασμένο: χωριστά η ιστορία του, χωριστά τα κείμενα, και πάλι, σε άλλη χρονιά και σε άλλες ώρες ο Όμηρος, η τραγωδία, ο Ηρόδοτος, ο Αριστοφάνης κλπ. Δίκαια αναρωτιόμαστε αν οι μαθητές μας μπορούν με αυτά τα λιγοστά κομμάτια και θρύψαλα που τους δίνουμε να συνθέσουν μέσα τους μια συνολική εικόνα του αρχαίου κόσμου· και ακόμα πιο δύσκολα φανταζόμαστε πως τα καταφέρνουν αυτή η εικόνα να μην είναι στατική αλλά κινημένη, καθώς με τα γυρίσματα των καιρών ο αρχαιοελληνικός κόσμος άλλαζε πρόσωπα και εξελισσόταν.

Για να συμπληρώσουμε λοιπόν τη διδασκαλία μας θα χρειαζόταν να προσφέρουμε, ας είναι και μόνο ως βιβλίο αναφοράς, μιαν ολοκληρωμένη εικόνα του αρχαίου κόσμου στην εξέλιξή του από τις πρώτες αρχές ως το τέλος. Εύκολο να το φανταστούμε, δύσκολο να γίνει· σχεδόν ακατόρθωτο, γιατί μαζί με τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες το βιβλίο θα έπρεπε να παρουσιάζει, παράλληλα και εξελικτικά, τη λογοτεχνία και τις επιστήμες, τις καλές τέχνες και την τεχνολογία, τη φιλοσοφία και τη θρησκεία - όλα λίγο πολύ τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Αν τελικά το βιβλίο μας επιγράφεται Αρχαία ελληνική γραμματολογία και περιορίζεται σε μιαν ιστορία των ελληνικών γραμμάτων από την Ομηρική εποχή ως την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης, δεν είναι μόνο γιατί ο συγγραφέας του είναι κλασικός φιλόλογος· είναι και γιατί περισσότερο από κάθε τι άλλο τα γράμματα, δηλαδή τα μνημεία του λόγου, φανερώνουν τη φυσιογνωμία των καιρών, τη λογοτεχνική και την επιστημονική προκοπή, τις κυρίαρχες αξίες, τις αισθητικές προτιμήσεις, τα ήθη και τα έθιμα, τον πολιτισμό γενικά. Προσπαθήσαμε άλλωστε, στις εισαγωγές των μεγάλων κεφαλαίων και όπου αλλού δινόταν ευκαιρία, να δώσουμε πληροφορίες και για τις εξελίξεις στην πολιτική ιστορία, στις κοινωνικές συνθήκες, στην οικονομία, στη θρησκεία και στις εικαστικές τέχνες.

Κατά τα άλλα ο συγγραφέας μιας γραμματολογίας δεν έχει πολλά να υποσχεθεί, ούτε μεγάλα περιθώρια να νεωτερίσει. Τα περισσότερα στοιχεία είναι γνωστά, θησαυρισμένα από τους προγενέστερους, και δεν του μένει παρά να επιλέξει όσα χρειάζεται, να τα οργανώσει και να τα εκθέσει με τον τρόπο του. Ακόμα, γράφοντας για το σχολείο, ο γραμματολόγος είναι υποχρεωμένος να παραβεί ένα διδακτικό κανόνα που ορίζει ότι οι γενικές διαπιστώσεις και κρίσεις σωστό είναι να συνάγονται από τα πράγματα, όχι να δίνονται έτοιμες στον μαθητή να τις υιοθετήσει. Πιο αποτελεσματικό από το να γράψουμε ότι ένα έργο είναι συναρπαστικό ή βαρετό, και ο συγγραφέας του πανάξιος ή αδέξιος, θα ήταν να δώσουμε στον μαθητή και στον δάσκαλο να ιδούν ας είναι και ένα μικρό δείγμα, να κρίνουν μόνοι τους. Όμως αυτή τη δυνατότητα οι γραμματολογίες δεν την έχουν.

Το βιβλίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με δύο τρόπους. Ευκαιριακά, όταν κανείς αναζητά πληροφορίες για κάποιο έργο, συγγραφέα, ή εποχή, ή συστηματικά, αν έχει την υπομονή να το διαβάσει από την αρχή ως το τέλος. Θα είναι πολλά στη δεύτερη περίπτωση τα ονόματα κα οι επιμέρους πληροφορίες που θα συναντήσει· όμως οι εισαγωγές, οι συγχρονικοί πίνακες και τα επιλεγόμενα θα τον βοηθήσουν, ελπίζουμε, να συνθέσει μέσα από το τεράστιο υλικό μιαν ολοκληρωμένη και εξελικτική εικόνα του αρχαίου ελληνικού κόσμου - αυτό ακριβώς που ορίσαμε ως πρώτο μας στόχο.

Η Αρχαία ελληνική γραμματολογία είναι ένα από τα πέντε βιβλία που γράφτηκαν στο πλαίσιο του προγράμματος «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία» του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας. Χρωστώ μεγάλη χάρη στον συνάδελφο Δημήτρη Μαρωνίτη, που εμπνεύστηκε, οργάνωσε και παρακολούθησε το πρόγραμμα· και ακόμα ευχαριστώ το Συμβούλιο του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας, τον πρόεδρό του φίλο Αλέξη Δημαρά και τους συναδέλφους Γιώργο Ζωγραφίδη, Βασίλη Κάλφα, Θεόδωρο Παπαγγελή και Λάμπρο Πόλκα για την ανέφελη συνεργασία μας - που ωστόσο κακή μοίρα θέλησε να σφραγιστεί από τον ξαφνικό και απίστευτο χαμό ενός εξαιρετικά πολύτιμου συνεργάτη και φίλου μας, του Αναστάσιου-Φοίβου Χριστίδη.

Το βιβλίο έχει την τύχη να εκδίδεται από το Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη). Ευχαριστώ το Διοικητικό Συμβούλιο, τον πρόεδρό του καθηγητή Γ.Μ. Παράσογλου, τον Διευθυντή του κ. Γ. Παπαναστασίου και όλους όσους με τον ένα ή τον άλλο τρόπο βοήθησαν το βιβλίο να παρουσιαστεί άρτιο και καλαίσθητο στο κοινό.

Φάνης Ι. Κακριδής

 

Σημειώσεις για τους αναγνώστες

Συντομογραφίες (εκτός από τις πολύ κοινές)

απόσπ.	απόσπασμα
κ.ά.	και άλλοι (-ες, -α)
κ.ά.π.	και άλλοι (-ες, -α) πολλοί (-ές, -ά)
κ.τ.ό.	και τα όμοια
περ.	(σε χρονολογίες) περίπου
D.K	H. Diels, με επιμέλεια και προσθήκες W. Kranz, Die Fragmente der Vorsokratiker, 7η έκδοση, 1954
P.	D.L. Page, Lyrica graeca selecta, Οξφόρδη, 1968
W.	M.L. West, Delectus ex iambis et elegis graecis, Οξφόρδη, 1980

Χρονολογικές ενδείξεις

Η πλάγια γραμμή ανάμεσα σε δύο αιώνες δηλώνει το διάστημα από τις τελευταίες δεκαετίες του ενός ως και τις πρώτες δεκαετίες του άλλου· π.χ. η ένδειξη «6ος/5ος π.Χ. αι.» δηλώνει το διάστημα από το 530 ως το 470 π.Χ., η ένδειξη «3ος/4ος μ.Χ. αι.» το διάστημα από το 270 ως το 330 μ.Χ. κ.τ.ό.

Ονόματα και τίτλοι

Τα αρχαία ονόματα προσαρμόζονται στη σημερινή κλίση και ορθογραφία: Οδυσσέας αντί Ὀδυσσεύς, Ιππώνακτας αντί Ἱππῶναξ, της Σαπφώς αντί της Σαπφοῦς κλπ. Εξαίρεση αποτελεί η ονομαστική των αρσενικών ονομάτων σε -ων, όπου τυχαίνει και σήμερα να λέμε ο Πλάτων αντί ο Πλάτωνας, ο Ξενοφών αντί ο Ξενοφώντας κλπ.

Στη σημερινή κλίση και ορθογραφία προσαρμόζονται συνήθως και οι τίτλοι των έργων: η Ιλιάδα του Ομήρου, τα Έργα και ημέρες του Ησιόδου, οι Πέρσες του Αισχύλου, το Συμπόσιο του Πλάτωνα κλπ.· συχνά όμως τυχαίνει, ιδιαίτερα στην ονομαστική πτώση, οι τίτλοι να μνημονεύονται με τον αρχαίο τους τύπο: Περὶ φύσεως, Πίναξ, Κύρου ἀνάβασις κλπ.

Βοηθήματα

Στο τέλος του βιβλίου, εκτός από το Ευρετήριο των συγγραφέων, υπάρχει και ένα Μικρό λεξικό φιλολογικών και αρχαιογνωστικών όρων.