Ανθολογίες
Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας
των Θ.Κ. Στεφανόπουλου, Στ. Τσιτσιρίδη, Λ. Αντζουλή, Γ. Κριτσέλη
ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΝΑΖΙΑΝΖΗΝΟΣ
245. – Κατὰ γυναικῶν καλλωπιζομένων 1-28
Είναι λίγα τα έργα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας που πραγματεύονται αποκλειστικά και με επικριτική διάθεση το θέμα του καλλωπισμού: εκτός από το Κατὰ γυναικῶν καλλωπιζομένων, το αποδιδόμενο στον Πλούταρχο (μη σωζόμενο) έργο Περὶ φιλοκοσμίας καθώς επίσης τα σχετικά με τον καλλωπισμό κεφάλαια στον Παιδαγωγὸ του Κλήμεντος του Αλεξανδρέως (150 - περ.215 μ.Χ.). Ως μεμονωμένο θέμα απαντά ωστόσο από παλαιότερα. Ήδη από την αρχαϊκή και την κλασική εποχή εμφανίζονται σε πολλά κείμενα (Ησίοδος, Σημωνίδης, κωμικοί, Πλάτων, Ξενοφών) αρνητικές κρίσεις για τον καλλωπισμό. Από την ελληνιστική και την αυτοκρατορική περίοδο όμως η συχνότητα των χωρίων των σχετικών με τον καλλωπισμό μάς επιτρέπει να μιλάμε για ρητορικό τόπο.
Το Κατὰ γυναικῶν καλλωπιζομένων ποίημα του Γρηγορίου του Ναζιανζηνού αποτελείται από 334 στίχους σε ελεγειακό μέτρο (ελεγειακά δίστιχα) και έχει παραινετικό χαρακτήρα: απευθύνεται πρωτίστως στις χριστιανές γυναίκες και έχει στόχο να στηλιτεύσει τις υπερβολές που παρατηρούνταν σε θέματα καλλωπισμού και να προωθήσει παράλληλα το πρότυπο της ενάρετης και σεμνής γυναίκας. Στο έργο του Γρηγορίου δημοφιλείς τόποι κατά του καλλωπισμού (η αντίθεση μεταξύ του φυσικού και του τεχνητού κάλλους, μεταξύ του αληθινού και του ψεύτικου, του ιδίου και του αλλότριου κτλ.) συνδυάζονται με την χριστιανική-θεολογική θεώρηση του θέματος: αν ο άνθρωπος είναι εἰκὼν του Θεού (στ. 3), θεοῦ πλάσις (στ. 275), τότε η οποιαδήποτε απόπειρα καλλωπισμού -πέραν της φυσικής ομορφιάς, που θεωρείται θείο δώρο- αποτελεί "ύβριν" προς τον Δημιουργό.
Στο πρώτο μέρος του ανθολογούμενου αποσπάσματος ο Γρηγόριος αποδοκιμάζει τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους οι γυναίκες καλλώπιζαν την κόμη τους (στους στ. 3-4 το πρόσωπό τους). Στο δεύτερο μέρος συμβουλεύει τις γυναίκες να κρατούν "καθαρή" την ομορφιά τους μόνο για τους συζύγους τους και όχι για ξένους.
μὴ κεφαλὰς πυργοῦτε νόθοις πλοκάμοισι, γυναῖκες, |
Με ψεύτικες πλεξούδες τα κεφάλια μην πυργώνετε,1 γυναίκες, τσακίζοντας τους μαλακούς τραχήλους πάνω στους σκοπέλους.2 Και μην αλείβετε τις θεϊκές μορφές μ᾽ άσχημα χρώματα, έτσι που να μην έχετε πια πρόσωπο μα προσωπείο.3 Ούτε κεφάλι ξέσκεπο στον άντρα είναι σωστό η γυναίκα[5] να δείχνει4 ούτε πλεξούδες με χρυσόνημα δεμένες ή και μαλλιά στους ώμους της χυμένα δώθε κείθε, -μαλλιά μαινάδας που σκιρτούν σε αύρα απαλά· ούτε και στην κορφή λοφίο να φτιάχνει περικεφαλαίας,5 βίγλα που αστράφτει για τους άντρες από πέρα·[10] ούτε μαλλιά που σαν λινάρι απαλό γιαλίζουν κρυφά και φανερά, στο μέτωπο στρωμένα, φλόγες ξανθές πετούν όσα την μπόλια ξέφυγαν, ώστε χεριού που κόπιασε να φαίνονται έργα,[15] όταν τον που δε βλέπει δάσκαλο, άπνοη εικόνα στήνοντας μορφής, την ομορφιά από κει αντιγράφεις.6
Η φύση αν σου ᾽δωσε ομορφιά μ᾽ αλοιφές μην την κρύβεις αλλά για τους δικούς σας άνδρες μόνο καθαρή κρατήστε την, και πόθου βλέμματα μη ρίχνετε σε ξένο γιατί τ᾽ ανόσια μάτια ακολουθεί η ψυχή.[20] Μ᾽ αν όμορφη δεν έχεις γεννηθεί, την άλλη ν᾽ αποφεύγεις ντροπή, την ομορφιά να πλάθεις με τα χέρια σου. Την ομορφιά που δίνει η γη, κι αγοράζουν οι κοινές γυναίκες, που για λίγες δεκάρες μοναχά πουλιούνται. Την ομορφιά που όταν πλυθεί χάμω κυλά κι ούτε στο γέλιο[25] δε μένει, όταν τα μάγουλα χαλαρώνει η χαρά και των δακρύων τ᾽ αυλάκια τ᾽ ασχημίζουν κι απ᾽ του φόβου τον ιδρώτα και με σταγόνες λίγες λιώνει.
(μετάφραση Ιγνάτιος Σακαλής)
|
1 Όπως προκύπτει από αρχαιολογικά ευρήματα, κατά τον 4ο αι. μ.Χ. ήταν δημοφιλής πυργόμορφη γυναικεία κόμμωση (τα μαλλιά σχημάτιζαν "πύργο" στο μπροστινό μέρος της κεφαλής).
2 Η λέξη σκοπέλων είναι πιθανότατα αθεράπευτα φθαρμένη, όπως δέχεται ο νεότερος εκδότης (Α. Knecht).
3 Πβ. Κείμενο 197, σχόλ. 2.
4 Προς Κορινθίους Α᾽ 11, 5: «κάθε γυναίκα που προσεύχεται ή προφητεύει με ακάλυπτη την κεφαλή, ντροπιάζει την κεφαλή της».
5 Αναφέρεται σε περίτεχνη γυναικεία κόμμωση, η οποία έμοιαζε με περικεφαλαία. Η κόμμωση αυτή είχε εμφανιστεί αρχικά τον 3ο αι. μ.Χ. και επανήλθε την εποχή του Γρηγορίου.
6 Στους στ. 16-17 περιγράφεται μέσα από μια προσωποποίηση ο καθρέφτης (για την ακρίβεια: το κατοπτριζόμενο είδωλο) ως δάσκαλος που δίνει οδηγίες καλλωπισμού. Ο Γρηγόριος αποδοκιμάζει προφανώς τη χρήση του καθρέφτη και θεωρεί ότι "δάσκαλος" πρέπει να είναι η ίδια η φύση.
