Ανθολογίες
Ανθολογία Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας
των Θ.Κ. Στεφανόπουλου, Στ. Τσιτσιρίδη, Λ. Αντζουλή, Γ. Κριτσέλη
ΚΑΛΛΙΜΑΧΟΣ
158. – Ὕμνος εἰς Ἄρτεμιν 1-86, 259-268
Εκτός από τα επιγράμματα, τα μόνα άλλα ποιήματα του Καλλιμάχου που έχουν φτάσει ακέραια σε εμάς είναι οι Ύμνοι.Πρόκειται για συλλογή έξι ύμνων, οι δύο από τους οποίους είναι γραμμένοι σε δωρική διάλεκτο· ο ένας από τους δυο τελευταίους έχει συντεθεί σε ελεγειακό δίστιχο, ενώ το μέτρο των υπολοίπων είναι το καθιερωμένο από τους λεγόμενους Ομηρικούς Ύμνους δακτυλικό εξάμετρο (βλ. Κείμενο 16).
Ένας ύμνος έχει λίγο-πολύ σταθερή δομή, εξ ορισμού υψηλό στόχο και ανάλογο περιεχόμενο. Κανονικά περιλαμβάνει την εισαγωγική επίκληση ή μνεία της υμνούμενης θεότητας, αναφορά στο γένος και τη γέννηση, απαρίθμηση ή αναλυτική παρουσίαση των αρετών του θεού ή της θεάς, ενδεχομένως τη διατύπωση κάποιου αιτήματος και την καταληκτήρια διαβεβαίωση του υμνούντος προς τη θεότητα ότι θα την υμνήσει και πάλι.
Ο Καλλίμαχος δεν αναιρεί βέβαια αυτή τη δομή, που έχει παγιωθεί ήδη στους Ομηρικούς Ύμνους, ωστόσο οι ύμνοι του διαποτίζονται σε τέτοιο βαθμό από τις νεοτερικές αντιλήψεις του για την ποίηση, ώστε η σταθερή δομή να λειτουργεί, θα λέγαμε, ως πλαίσιο που αναδεικνύει με μεγαλύτερη ενάργεια τις αποκλίσεις από τα παραδεδομένα. Συχνά ο ποιητής εστιάζει σε επεισόδια του μύθου σχετικώς άγνωστα και ποιητικώς ανεκμετάλλευτα, εισάγει τη σμίκρυνση του υψηλού και προσαρμόζει τους θεούς στο επίπεδο της ανθρώπινης καθημερινότητας.
Από την άποψη αυτή είναι ιδιαίτερα διδακτικός ο Ύμνος στην Άρτεμη,από τον οποίο ανθολογείται το πρώτο μέρος και η κατακλείδα. Ο ύμνος αρχίζει παραδοσιακά με την υποχρεωτική μνεία της θεάς, αλλά ήδη στους πρώτους στίχους παρακολουθούμε μια απαραγνώριστα καλλιμάχεια σκηνή: με το χαρακτηριστικό για την ελληνιστική εποχή ενδιαφέρον για το παιδί, η θεά παρουσιάζεται μικρό παιδί στα γόνατα του πατέρα της να αποκαλεί χαϊδευτικά ἄππα ("μπαμπάκα") τον κραταιό πατέρα ανδρών και θεών, να του ζητάει δώρα -εννοείται αντάξια μιας θεάς-, για να μην την νικά ο αδερφός της ο Φοίβος, να διορθώνει, έπειτα από ωριμότερη σκέψη, το αίτημά της και να προσπαθεί επανειλημμένα να αγγίξει τα γένια του. Σε ανάλογο επίπεδο κινείται και η επίσκεψη στο εργαστήριο των Κυκλώπων, που περιγράφεται στη συνέχεια και παρέχει στον ποιητή την αφορμή να μνημονεύσει το ανάλαφρο επεισόδιο με την "αποψίλωση" του τριχωτού στέρνου του γίγαντα Βρόντη από την τρίχρονη Άρτεμη. Ο Ύμνος στην Άρτεμη είναι χαρακτηριστικός και για έναν άλλο λόγο: για την πυκνότητα των "παραπομπών" και των υπαινικτικών αναφορών σε παλαιότερα κείμενα.
Ἄρτεμιν (οὐ γὰρ ἐλαφρὸν ἀειδόντεσσι λαθέσθαι)
αὖθι δὲ Κύκλωπας μετεκίαθε· τοὺς μὲν ἔτετμε …………………………………………………………
πότνια Μουνιχίη λιμενοσκόπε, χαῖρε, Φεραίη. |
Την Άρτεμη -αλίμονο στους αοιδούς που την ξεχνούν- υμνούμε, που αγαπάει τα τόξα και το κυνήγι του λαγού και τους απλόχωρους χορούς και τα παιγνίδια στα όρη, κι αρχίζουμε από τότε, στου πατέρα της που κάθονταν τα γόνατα, παιδάκι ακόμα κι έτσι στον πατέρα της μιλούσε:5 Αιώνια δώσ᾽ μου παρθενιά και κάμε να με κράζουν μ᾽ ονόματα πολλά που ο Φοίβος μη μου παραβγαίνει. Δώσ᾽ μου βέλη και τόξα, κι άσε πατέρα, ούτε φαρέτρα ούτε μεγάλο τόξο σου γυρεύω. Οι Κύκλωπες και βέλη θα τεχνουργήσουν γρήγορα για μένα κι εύκαμπτο τόξο.10 Και δάδες δώσ᾽ μου να κρατώ,1 κι ώς με το γόνατο χιτώνα να ᾽μαι ζωσμένη πλουμιστό και άγρια θηρία να σκοτώνω. Δώσ᾽ μου ακόμα ένα χορό μ᾽ εξήντα Ωκεανίδες,2 όλες εννιάχρονες, όλες παιδούλες δίχως τη γυναικεία ζώνη.3 Και δώσ᾽ μου είκοσι νύμφες Αμνισίδες,4 να τις έχω βάγιες15 τα πέδιλα να μου κοιτούν και τα γοργά σκυλιά μου, όταν δεν θα χτυπάω λύγκες μήτε ελάφια. Κι όλα τα όρη δώσε μου κι από τις πόλεις όποια εσύ θελήσεις, γιατί στην πόλη η Άρτεμη συχνά δεν κατεβαίνει. Στα όρη θα κατοικήσω, ενώ στις πόλεις θα ᾽ρχομαι μ᾽ ανθρώπους20 σ᾽ επαφή μονάχα όταν γυναίκες που κοιλοπονούν βαριά θα με καλούννα τις βοηθήσω.5 Σ᾽ αυτές οι Μοίρες, όταν γεννιόμουν, με προόρισαν να φέρω τη βοήθεια. Γιατί κι εμένα η μάνα μου δεν πόνεσε σαν με γεννούσε, και δίχως κόπο μ᾽ έβγαλε, στα γόνατά της πάνω αφήνοντάς με».25 Αυτά η παιδούλα ως είπε, τη γενειάδα προσπαθούσε του πατέρα της να αγγίξει, όμως πολλές φορές ανώφελα τα χέρια τάνυσε μήπως τα ψαύσει. Και ο πατέρας συγκατάνευσε γελώντας, κι είπε, την κόρη του χαϊδεύοντας: «Τέτοια οι θεές σαν μου γεννούν παιδιά, οι θυμοί της Ήρας της ζηλιάρας30 ούτε μ᾽ αγγίζουνε· όσα θελήσεις πάρε τέκνο μου κι άλλα ο πατέρας θα σου δώσει πιο τρανά. Τριάντα πόλεις κι όχι μία μοναχά θα σου χαρίσω, τριάντα πόλεις που θεόν άλλο δεν θα τιμήσουν παρά μονάχα εσένα και θ᾽ αποκαλούνται πόλεις της Αρτέμιδας.35 Κι άλλες πολλές θα ᾽χεις κοινές μ᾽ άλλους θεούς και στα μεσόγαια και στα νησιά. Και θα υπάρχουν σ᾽ όλες βωμοί και άλση για την Άρτεμη. Στους δρόμους και στα λιμάνια εσένα για προστάτισσα θα λογαριάζουνε».6 Τούτα σαν είπε, το λόγο του επικύρωσε κλίνοντας το κεφάλι. Κι έβαινε η κόρη40 στο Λευκόν όρος της Κρήτης το δασόσκεπο,7 κι εκείθε στον Ωκεανό. Και νύμφες διάλεξε πολλές, όλες εννιάχρονες, κι όλες ακόμα κόρες δίχως διάδημα.8 Και χαίρονταν πολύ ο ποταμός ο Καίρατος,9 χαίρονταν και η Τηθύς,10 που έπεμπε τις θυγατέρες της βοηθούς στην κόρη της Λητώς.1145
Μετά τους Κύκλωπες πήγε να βρεί. Τους βρήκε στο νησί της Λιπάρας12 (Λιπάρα, νέον όνομα· τότε το λέγαν Μελιγουνίδα). Και στου Ηφαίστου τρόγυρα το αμόνι στέκονταν καθώς πύρωνε το μέταλλο, καθώς επείγονταν για μέγα έργο. Ποτίστρα για τους ίππους μαστορεύανε του Ποσειδώνα.50 Οι νύμφες φοβηθήκανε τα τρομερά σαν αντικρίσαν όντα που ᾽μοιαζαν βράχοι από την Όσσα. Κάτω από το φρύδι το μοναδικό τους μάτι, όμοιο με ασπίδα από βοδιών τεσσάρων δέρμα, να κρυφοβλέπουν φοβερά. Κι ακούσανε το χτύπο από το αμόνι που ήχησε μακριά και το μεγάλο φυσητό του αγέρα55 από το φυσερό, κι από των ίδιων (των Κυκλώπων) τη βαριάν ανάσα. Γιατί και η Αίτνα βούιζε καθώς και η Τρινακρία,13 όπου κατοικούν οι Σικανοί,14 και η γειτονική Ιταλία. Και βοή μεγάλη ακούγονταν από την Κύρνο15 όταν τις σφύρες σήκωναν επάνω από τους ώμους, καθώς, μια το ζεματιστό χαλκό που ᾽βγαινε απ᾽ το καμίνι60 και μια το σίδερο χτυπούσαν με μεγάλο μόχθο. Για τούτο και δεν άντεχαν οι αμέριμνες Ωκεανίδες ούτε στα μάτια να τους δούνε άφοβα, ούτε το χτύπο να δεχτούν στ᾽ αυτιά τους. Κι ήτανε τούτο εύλογο, αφού αυτούς ακόμα και οι μεγάλες οι θυγατέρες των θεών ποτέ δεν τους κοιτάζουν δίχως φρίκη.65 Κι όταν απειθήσει στη μητέρα του κάποιο κοριτσάκι, τους Κύκλωπες αυτή καλεί να τη συντρέξουν, τον Άργη ή το Στερόπη.16 Κι απ᾽ το βάθος του σπιτιού φτάνει ο Ερμής μουντζουρωμένος μαύρη στάχτη.17 Στην κόρη τον μπαμπούλα κάνει ευθύς, που τότε στης μητέρας της70 βουτάει την αγκαλιά, τα χέρια βάζοντας μπροστά στα μάτια της. Μα κόρη εσύ, και πιο παλιά, τρίχρονη όταν ήσουν, η Λητώ στην αγκαλιά της σε οδήγησε στον Ήφαιστο, που την προσκάλεσε τα δώρα του καλωσορίσματος να της προσφέρει, στα στιβαρά εκάθισες τα γόνατα του Βρόντη75 κι απ᾽ το μεγάλο στήθος του άδραξες τις πυκνές τρίχες και τις ξερίζωσες με βια. Για τούτο μένει άτριχο και τώρα ακόμα το μεσιανό μέρος του στέρνου του, καθώς ανθρώπου κεφάλι που την κόμη του την τρώει η ψώρα. Και τότε θαρρετά πολύ είπες ετούτα:80 «Κύκλωπες, και για μένα ένα Κυδώνιο τόξο18 και βέλη και φαρέτρα βαθουλή να φκιάξετε. Γιατί κι εγώ είμαι τέκνο της Λητώς, καθώς ο Απόλλωνας. Κι αν με το τόξο ζώο σκοτώσω ξεμοναχιασμένο ή και θεριόν, θα είναι για το γεύμα των Κυκλώπων».85 Είπες, κι αυτοί στα φτιάξανε και οπλίστηκες θεά αμέσως.
..............................................................................
Ω σεβαστή, Μουνυχία,19 λιμενοπροστάτισσα, χαίρε ω Φεραία.20 Μην προσβάλει την Άρτεμη κανένας, γιατί ούτε στου Οινέα την πόλη,260 που το βωμό της πρόσβαλε, ήρθαν καλοί αγώνες,21 ούτε στο ελαφοκυνήγι, ούτε στην ευστοχία να φιλονικεί κανείς μαζί της -αφού ούτε του Ατρέα ο γιος τον κομπασμό του πλήρωσε φτηνά-.22 Κι ούτε κανείς σε γάμο να ζητήσει την παρθένα -αφού ούτε κι ο Ώτος,23 ούτε ο Ωριων κάμανε καλόν γάμο-,24 μήτε ν᾽ αποφύγει τον ετήσιο χορό - ούτε η Ιππώ25265 έμεινε δίχως κλάματα, όταν αρνήθηκε χορό να σύρει γύρω απ᾽ το βωμό Χαίρε η παντοδύναμη κι άκου μ᾽ ευμένεια τούτο το τραγούδι.
(μετάφραση Θανάσης Παπαθανασόπουλος)
|
1 Η Άρτεμις λατρευόταν και ως φωσφόρος. Συνήθως εμφανίζεται να κρατάει μία δάδα, σπανιότερα όμως και δύο.
2 Κόρες του Ωκεανού (βλ. σχόλ. 10)
3 Κορίτσια που δεν έχουν φτάσει στην εφηβεία και δεν έχουν φορέσει τη ζώνη που φορούν οι γυναίκες.
4 Οι Αμνισίδες νύμφες είναι κόρες του ποταμού της Κρήτης Αμνισσού, που εκβάλλει στη θάλασσα ανατολικά του Ηρακλείου.
5 Η Άρτεμις λατρευόταν και ως Ειλείθυια (θεά του τοκετού που πραΰνει τις ωδίνες και επιταχύνει τον τοκετό).
6 Στον στ. 259 η θεά ονομάζεται λιμενοσκόπος (εδώ λιμένεσσιν ἐπίσκοπος). Στην Ήλιδα λατρευόταν η Ἄρτεμις ἐπίσκοπος.
7 Πιθανώς τα Λευκά όρη.
8 Ακριβέστερα: «δίχως ζώνη», βλ. στ. 14 και σχόλ. 3.
9 Μικρός ποταμός κοντά στην Κνωσό.
10 Κόρη του Ουρανού και της Γαίας, αδελφή και γυναίκα του Ωκεανού. Τρεις χιλιάδες ποτάμια και τρεις χιλιάδες Ωκεανίδες είναι τα παιδιά του Ωκεανού και της Τηθύος.
11 Την Άρτεμη.
12 Μικρό νησί βόρεια της Σικελίας, όπου τοποθετείται από τον Καλλίμαχο το εργαστήριο του Ηφαίστου, στο οποίο δουλεύουν οι Κύκλωπες.
13 Η Σικελία.
14 Παλαιότεροι κάτοικοι της Σικελίας, μετά τους Κύκλωπες και τους Λαιστρυγόνες.
15 Κύρνος ονομάζεται η Κορσική.
16 Ο Άργης, ο Στερόπης και ο Βρόντης (στ. 75) είναι Κύκλωπες.
17 Ο Ερμής, γνωστός από διάφορες ιστορίες ως ο φύλακας μικρών παιδιών κατ᾽ εξοχήν, λειτουργεί -με το μουντζουρωμένο πρόσωπο- και ως φόβητρο για τα μικρά παιδιά.
18 Κρητικό (από την Κυδωνία). Οι Κρήτες ήσαν φημισμένοι τοξότες και κατασκευαστές τόξων.
19 Στο πειραϊκό λιμάνι της Μουνυχίας υπήρχε ναός της Άρτεμης. Στον συγκεκριμένο ναό η λατρεία της θεάς είχε πολλά αρχαϊκά στοιχεία.
20 Η Άρτεμις Φεραία (από τις Φερές της Θεσσαλίας) λατρευόταν και στο Άργος, όπου είχε μεταφερθεί το άγαλμά της, καθώς επίσης και στην Αθήνα και τη Σικυώνα.
21 Ο βασιλιάς της Αιτωλίας Οινέας, όταν προσέφερε θυσία για τη νέα σοδειά, ξέχασε να θυσιάσει στην Άρτεμη, η οποία, για να τον τιμωρήσει, έστειλε τον Καλυδώνιο κάπρο που κατέστρεφε τα σπαρτά.
22 Ο Αγαμέμνων (ο γιος του Ατρέα) σκότωσε το ιερό ελάφι της Άρτεμης και κόμπασε για την επίδοσή του στο τόξο. Η θεά, οργισμένη, καθήλωσε στην Αυλίδα τον στόλο των Ελλήνων που είχε συγκεντρωθεί εκεί για να βαδίσει εναντίον της Τροίας, και ο αρχηγός της εκστρατείας, ο Αγαμέμνων, για να εξιλεώσει, χρειάστηκε να θυσιάσει την κόρη του.
23 Ο γίγαντας Ώτος και ο αδερφός του Εφιάλτης, οι γιοι του Αλωέα ή του Ποσειδώνα και της Ευρυάλης, έστησαν ενέδρα στην Άρτεμη στη Νάξο. Η θεά μεταμορφώθηκε σε ελάφι και καθώς τα δύο αδέρφια όρμησαν να το σκοτώσουν, σκότωσαν ο ένας τον άλλο.
24 Ο κυνηγός γίγαντας Ωρίων, ο γιος του Ποσειδώνα και της Ευρυάλης, επιχείρησε, σύμφωνα με μια παράδοση, να βιάσει την Άρτεμη και εκείνη τον σκότωσε στη Χίο.
25 Αμαζόνα, κόρη του Κένταυρου Χείρωνα. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, η Άρτεμις τη μεταμόρφωσε σε φοράδα, επειδή είχε χάσει την παρθενιά της.
