[Η δομή των αριστοφανικών κωμωδιών: Στις αριστοφανικές κωμωδίες του πέμπτου αιώνα υπόκειται ένα λίγο-πολύ σταθερό δομικό σχήμα, στο οποίο προσαρμόζεται -με αποκλίσεις- η πλοκή, που συγκροτείται πάνω σε δυο βασικούς άξονες, τον κωμικό ήρωα και τον χορό. Μια κωμωδία του πέμπτου αιώνα συνήθως απαρτίζεται από τα ακόλουθα μέρη: από 1) τον πρόλογο, 2) την πάροδο (είσοδος του χορού και πρώτη επαφή με τον ήρωα), 3) τον αγώνα (καθοριστικής σημασίας για την έκβαση της δραματικής σύγκρουσης συμμετρική αντιπαράθεση δύο προσώπων ή μετώπων), 4) την παράβαση (αυστηρά διαρθρωμένη κατά το μέτρο και το περιεχόμενο αποστροφή του χορού προς τους θεατές), 5) τις ιαμβικές σκηνές (ακολουθία σκηνών με ενοχλητικούς καιροσκόπους ή αυτόκλητους υποστηρικτές, στις οποίες η συμμετοχή του χορού είναι περιορισμένη) και 6) την έξοδο.]

Το έργο παίχτηκε στα Λήναια του 425 π.Χ. με το όνομα του Καλλίστρατου. Ο σχεδόν εικοσάχρονος Αριστοφάνης, δυο χρόνια μετά την πρώτη του εμφάνιση, κατέλαβε την πρώτη θέση, ενώ είχε να συναγωνιστεί τους δύο άλλους μεγάλους της κωμωδίας, τον παλαίμαχο Κρατίνο και τον Εύπολη. Όπως συμβαίνει με τις περισσότερες αριστοφανικές κωμωδίες, τον τίτλο στο έργο τον έδωσε ο χορός, που απαρτίζεται από αγρότες των Αχαρνών (περιοχή Μενιδίου), του μεγαλυτέρου δήμου της Αττικής.

Τη χρονιά που παίζονται οι Αχαρνείς (η παλαιότερη σωζόμενη κωμωδία), ο Πελοποννησιακός πόλεμος, που άρχισε το 431 π.Χ., συνεχίζεται, χωρίς να διαφαίνεται ελπίδα για ειρήνευση. Όλα αυτά τα χρόνια, οι Αθηναίοι της υπαίθρου έχουν εγκαταλείψει τις εστίες τους και ζουν μέσα στα τείχη, όπου τα προβλήματα δεν είναι λίγα, ενώ η αττική ύπαιθρος έχει παραδοθεί στο έλεος των Πελοποννησίων, που σχεδόν κάθε χρόνο εισβάλλουν στην Αττική και καταστρέφουν τα πάντα.

Μέσα σ᾽ αυτό το πλαίσιο διαδραματίζεται το έργο. Ένας αγρότης από τις Αχαρνές, με το χαρακτηριστικό όνομα Δικαιόπολης, όταν συνειδητοποιεί ότι δεν υπάρχει ελπίδα για ειρήνη με τις ενέργειες της εκκλησίας του δήμου, θέτει σε εφαρμογή το επαναστατικό του σχέδιο: προχωρεί στη σύναψη ιδιωτικής ειρήνης με τους Σπαρτιάτες. Έτσι, μπορεί, επιτέλους, να ξαναγιορτάσει με την οικογένειά του τα κατ᾽ αγρούς Διονύσια και να χαρεί πράγματα που του στέρησε ο πόλεμος. Στην ενέργεια του Δικαιόπολη αντιδρούν βίαια οι συνδημότες του Αχαρνείς, που έχουν υποστεί τα πάνδεινα από τον πόλεμο και θέλουν να συνεχιστεί για να πάρουν εκδίκηση. Όταν φθάνουν στο σημείο να θέλουν να τον λιθοβολήσουν, εκείνος, για να σωθεί, κάνει ό,τι έκανε ο Τήλεφος στην φερώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη: όπως εκείνος πήρε όμηρο και απειλούσε να σφάξει τον μικρό Ορέστη, για να εκβιάσει τον Αγαμέμνονα και τους Αχαιούς (βλ. σχόλ. 7), έτσι και ο Δικαιόπολης παίρνει όμηρο ένα καλάθι κάρβουνα και απειλεί να το σφάξει. Οι Αχαρνείς, ως καρβουνιάρηδες, είναι ιδιαιτέρως ευαίσθητοι για τον "συνδημότη" τους και αναγκάζονται να δεχθούν να ακούσουν τον Δικαιόπολη. Για να είναι πιο πειστικός, πηγαίνει στον Ευριπίδη, στον οποίο ο Αριστοφάνης προσάπτει ότι παρουσίαζε στη σκηνή ρακένδυτους ήρωες, δανείζεται τα ράκη του Τήλεφου και εκφωνεί ένα λογύδριο. Ο χορός, μετά τον λόγο, αρχικά διχάζεται ανάμεσα στην πρόταση του ειρηνόφιλου Δικαιόπολη και του φιλοπόλεμου στρατηγού Λάμαχου, τελικά όμως συντάσσεται με τον Δικαιόπολη. Στο υπόλοιπο του έργου παρουσιάζονται οι συνέπειες από την πρωτοβουλία του Δικαιόπολη να δημιουργήσει ιδιωτική αγορά και να συναλλάσσεται με εχθρικές πόλεις: ένας Μεγαρέας, που έως τότε αποκλειόταν από τις αγορές της Αττικής, φέρνει να πουλήσει τις μεταμφιεσμένες σε γουρούνια κόρες του, ένας Βοιωτός φέρνει ό,τι καλύτερο φαγώσιμο βγάζει η Βοιωτία και παίρνει ως αντάλλαγμα ένα καθαρά αθηναϊκό "προϊόν", έναν συκοφάντη. Άλλοι -ανάμεσά τους και ο Λάμαχος- προσπαθούν, σχεδόν πάντα ανεπιτυχώς, να εξασφαλίσουν κάτι από την αγορά του Δικαιόπολη. Το τέλος του έργου δομείται πάνω στην αντίθεση ανάμεσα στις απολαύσεις του Δικαιόπολη και στα δεινά του φιλοπόλεμου Λάμαχου.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι ο λόγος (η ρήση) του ρακένδυτου Δικαιόπολη προς τους εξαγριωμένους Αχαρνείς. «Σ᾽ αυτόν τον λόγο, η παρωδία του Ευριπίδη και η παρωδία του Ηρόδοτου συνδυάζονται με μια γενναία δόση κωμικής ρητορείας.» (Κ. J. Dover).