πιστοποίηση ελληνομάθειας.

Υπερρεαλιστές, μαρξισμός και ψυχανάλυση

Τι ακριβώς αντιπροσώπευαν οι έλληνες υπερρεαλιστές του Μεσοπολέμου; Τι αποκόμισαν από το διεθνές υπερρεαλιστικό κίνημα με την ποίησή τους ο Ανδρέας Εμπειρίκος και ο Νίκος Εγγονόπουλος και ποιες παραμέτρους άντλησε από τις θεωρητικές αρχές των γάλλων υπερρεαλιστών με τα δοκίμιά του (εν μέρει και με τα ποιήματά του) ο Ν. Κάλας; Η συζήτηση έχει ξεκινήσει εδώ και πάνω από 30 χρόνια, αλλά ο Νίκος Σιγάλας και ο Μιχάλης Χρυσανθόπουλος επανέρχονται με δύο συστηματικές μελέτες πάνω στο ζήτημα (ο πρώτος εστιάζοντας στον Εμπειρίκο και τον Κάλας, ο δεύτερος περιλαμβάνοντας στην εξέτασή του και τον Εγγονόπουλο), για να περιγράψουν ευκρινέστερα τις συνθήκες γέννησης του ελληνικού υπερρεαλισμού και να ορίσουν σαφέστερα τους δεσμούς του με τον μαρξισμό και την ψυχανάλυση, ανεξάρτητα από την όποια μεταπολεμική του εξέλιξη.

Τα δύο βιβλία έχουν πολλά κοινά σημεία και παρόμοια κατεύθυνση. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1930 ο Εμπειρίκος, ο Εγγονόπουλος και ο Κάλας δεν είναι κάποιοι περιφερειακοί αναμεταδότες των διακηρύξεων του Μπρετόν και της παρέας του, αλλά τα πρόσωπα που θα συμπήξουν το μέτωπο της υπερρεαλιστικής πρωτοπορίας σε μια καλλιτεχνική κοινότητα η οποία είτε μοιάζει απρόθυμη για την οποιαδήποτε καινοτομία είτε προτιμά λιγότερο υψηλούς ρυθμούς αφύπνισης.

Τα του Καίσαρος τω Καίσαρι

Εκείνο που θέλουν να υπογραμμίσουν πρωτίστως και οι δύο μελετητές είναι πως η εισαγωγή του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα δεν υπήρξε ένα ωχρό αντίγραφο της επανάστασης που έλαβε χώρα στο Παρίσι, αλλά μια οργανική μετακένωσή της: μια μεταγωγή που συγκράτησε όλα τα ριζοσπαστικά στοιχεία των πηγών της και υπερκέρασε ως προς την ένταση της νεωτερικότητάς της τόσο την υπερρεαλιστική μετριοπάθεια του Ελύτη όσο και το μοντερνισμό του Σεφέρη.

Ο Σιγάλας και ο Χρυσανθόπουλος εικονογραφούν μια από τις πιο ρηξικέλευθες στιγμές στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας και η υπερρεαλιστική τους ακτινογραφία διαθέτει σίγουρα εξαιρετική πυκνότητα και διαύγεια. Το τοπίο της ρήξης δεν είναι πάντως αδιερεύνητο, αφού τον δρόμο έχουν ανοίξει από καιρό μελετητές που και οι ίδιοι τιμούν δεόντως με τις παραπομπές τους. Ό,τι διαφοροποιεί όντως το ερευνητικό δίδυμο από τις ερμηνευτικές προσπάθειες του παρελθόντος είναι η έμφαση στην πολιτική ταυτότητα του Κάλας και, κυρίως, του Εμπειρίκου.

Κόντρα σε μιαν αντίληψη που θέλει τους έλληνες υπερρεαλιστές βολεμένους αστούς, οι οποίοι κράτησαν από την παρισινή έκρηξη μόνο το καλλιτεχνικό της σκέλος, αδιαφορώντας για την επαφή των ξένων συνοδοιπόρων τους πρώτα με την Τρίτη Διεθνή και μετά με την Αριστερή Αντιπολίτευση, ο Σιγάλας και ο Χρυσανθόπουλος αποδίδουν τα του Καίσαρος τω Καίσαρι: οι υπερρεαλιστές της μεσοπολεμικής Ελλάδας υιοθέτησαν και υπερασπίστηκαν θερμά (ο Κάλας δημοσίως, ο Εμπειρίκος περισσότερο στις ιδιωτικές του επιστολές) την πολιτική γραμμή που ακολούθησε διεθνώς ο υπερρεαλισμός, διαμορφώνοντας μια ενιαία επαναστατική θεωρία, από την οποία αποκόπηκαν μόνο όταν όλα είχαν τελειώσει για όλους.

Το επαναστατικό πνεύμα του Εμπειρίκου

Ο Εμπειρίκος και το ανυποχώρητο επαναστατικό του πνεύμα αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στα βιβλία του Σιγάλα και του Χρυσανθόπουλου. Ο Σιγάλας θα επιμείνει στην παθιασμένη σχέση του με την ψυχανάλυση, που θα κατακλύσει το ποιητικό του έργο με την αποθέωση της αγάπης και του έρωτα - σε αντίθεση με τα δοκίμια του Κάλας, όπου ο έρωτας θα προσλάβει μια βίαιη, καθαρώς σαδιστική διάσταση.

Ο Χρυσανθόπουλος θα μιλήσει, από την πλευρά του, για την προσήλωση του Εμπειρίκου στην αυτόματη γραφή, που θα αποτελέσει το απόγειο της καλλιτεχνικής εξέγερσης, αφού ο στόχος εν προκειμένω δεν θα είναι η αισθητική απόλαυση, αλλά η πρόκληση μιας διαρκούς αστάθειας και απροσδιοριστίας. Η Υψικάμινος θα γίνει σ' ένα τέτοιο πλαίσιο μια χαλυβουργία μεταφορών, ένα «εργοστάσιο μετατροπής της γλωσσικής ύλης χωρίς άλλον σκοπό από την ίδια τη μετατροπή». Και σε αυτή την περίπτωση όμως το τελικό αποτέλεσμα θα καθοριστεί από τον έρωτα, που θα συνενώσει στους κόλπους του το σύμπαν, συναιρώντας τέχνη, επανάσταση και επιθυμία σ' ένα αδιαίρετο σώμα.