πιστοποίηση ελληνομάθειας.

Εναλλακτική θεωρία για τη δικαιοσύνη

Μεταφράστηκε και στα ελληνικά το σημαντικό έργο πολιτικής φιλοσοφίας του John Rawls

Tου Αριστείδη Ν. Χατζή

Δεν θα ήταν υπερβολή να χαρακτηρίσουμε τη μετάφραση στα ελληνικά του έργου του John Rawls ως ιστορικό γεγονός. Πρόκειται για ένα από τα σημαντικότερα επιστημονικά γεγονότα των τελευταίων ετών στο πλαίσιο της ελληνικής ακαδημαϊκής κοινότητας, που αποδεικνύει πως παρά τα μύρια προβλήματά της μπορεί να κατορθώσει ακόμα και θαύματα.

Η «Θεωρία της Δικαιοσύνης» του Rawls (α΄ έκδοση: 1971, αναθεώρηση έκδοση: 1999) θεωρείται –και είναι!– το σημαντικότερο έργο πολιτικής φιλοσοφίας του 20ού αιώνα. Πολλοί λίγοι θα διαφωνήσουν μ’ αυτήν τη διαπίστωση και ακόμη λιγότεροι με το ότι το βιβλίο αυτό καθόρισε τη συζήτηση όχι μόνο στην πολιτική φιλοσοφία, αλλά επίσης στη φιλοσοφία του δικαίου και στην κοινωνική θεωρία. Ο πρώτος λόγος, λοιπόν, για τον οποίο θεωρώ ιστορικό γεγονός την ελληνική έκδοση του έργου είναι φανερός.

H αρχή της ελευθερίας

Στο μνημειώδες έργο του, ο Rawls επιχειρεί να προσφέρει μια εναλλακτική θεωρία δικαιοσύνης που να επιδιώκει την κοινωνική δικαιοσύνη ταυτόχρονα με την οικονομική αποτελεσματικότητα, δίχως όμως να νοθεύει τις βασικές ελευθερίες. Το γεγονός ότι κανείς δεν έχει πετύχει μέχρι σήμερα να συγκεράσει δύο έστω από τις παραπάνω αρχές αποδεικνύει το φιλόδοξο (και ίσως μάταιο) του εγχειρήματος. Ωστόσο, ο Rawls καταφέρνει να οικοδομήσει την πλέον ενδιαφέρουσα θεωρητική κατασκευή της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας, καθιστώντας το έργο του σημείο εκκίνησης κάθε περαιτέρω συζήτησης.

Η βασικότερη αρχή που διατρέχει το έργο του Rawls είναι η αρχή της ελευθερίας, την οποία τοποθετεί υπεράνω της αρχής της ισότητας. Ο Rawls ξεκινά κι αυτός από την ιδέα του κοινωνικού συμβολαίου που προσφέρει την πιο πειστική θεωρία για τη θεμελίωση των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών ως ελεύθερων και ίσων προσώπων. Eτσι, κάθε πρόσωπο, από τη γέννησή του, αποκτά ένα σύνολο αναπαλλοτρίωτων βασικών δικαιωμάτων που η προστασία τους προέχει ακόμα και της κοινωνικής ευημερίας. Επομένως, κάθε κρατική παρέμβαση με στόχο την κοινωνική δικαιοσύνη πρέπει να αφήνει ανέγγιχτο τον βασικό πυρήνα των δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών. Πρέπει όμως να λαμβάνει σοβαρά υπόψη της και την οικονομική αποτελεσματικότητα, που είναι εξίσου σημαντική για την κοινωνική ευημερία.

«Πέπλο της άγνοιας»

Ποιο είναι όμως εκείνο το «σημείο ισορροπίας» όπου οι τρεις αρχές (της ελευθερίας, της ισότητας και της οικονομικής αποτελεσματικότητας) ικανοποιούνται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για την κοινωνική ευημερία; Ο Rawls απαντά με το περίφημο πλέον εφεύρημα του «πέπλου της άγνοιας»: δίκαιο είναι ό,τι θα αποκαλούσε δίκαιο η πλειονότητα των ατόμων που βρίσκονται πίσω από ένα πέπλο που δεν τους επιτρέπει να γνωρίζουν την κοινωνική τους θέση, αλλά και όλα τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά τους (εθνικότητα, φυλή, φύλο, ταλέντα) σε μια μελλοντική κοινωνία. Όταν λοιπόν τα άτομα αυτά δεν είναι σε θέση να γνωρίζουν τα μελλοντικά φυσικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά τους, καθίστανται αυτομάτως οι ιδανικοί νομοθέτες που με πλήρη αντικειμενικότητα μπορούν να ορίσουν πλέον τους κανόνες λειτουργίας μιας κοινωνίας.

Σύμφωνα με τον Rawls, εφόσον τα παραπάνω άτομα είναι ορθολογικά και αποφασίζουν σε συνθήκες άκρας αβεβαιότητας, η συλλογική τους επιλογή θα τείνει προς τη μεγιστοποίηση της ωφέλειας για τους λιγότερο ευνοημένους στη μελλοντική κοινωνία. Ο Rawls λοιπόν υποστηρίζει πως τα περισσότερα άτομα, φοβούμενα για τη δική τους μελλοντική θέση, θα επιλέξουν να εξασφαλίσουν ένα όσο γίνεται υψηλότερο βαθμό ελάχιστης εγγυημένης ευημερίας γι’ αυτούς που θα είναι περισσότερο άτυχοι.

Oι δύο αρχές

Αυτό μπορεί να επιτευχθεί (σύμφωνα πάντα με τον Rawls) αν γίνουν σεβαστές οι εξής δύο αρχές:
Αρχή 1: Το κάθε άτομο έχει τη μεγαλύτερη δυνατή ελευθερία που μπορεί να είναι συμβατή με ίσο βαθμό ελευθερίας για όλα τα υπόλοιπα άτομα.
Αρχή 2: Οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες επιτρέπονται μόνο εφόσον τελικώς ωφελούν τους λιγότερο ευνοημένους και έχουν να κάνουν με θέσεις και αξιώματα που είναι ανοικτά σε όλους (πάντα υπό συνθήκες ισότητας ευκαιριών).

Η πρώτη αρχή είναι σημαντικότερη της δεύτερης. Αυτό σημαίνει πως η ελευθερία μπορεί να περιοριστεί μόνο προς χάριν της ίδιας της ελευθερίας. Αν δηλαδή περιοριστεί η ελευθερία ενός ατόμου, αυτό πρέπει να γίνει μόνο με σκοπό την αύξηση της συνολικής ελευθερίας. Η δικαιοσύνη επίσης θεωρείται σημαντικότερη της οικονομικής αποτελεσματικότητας και της κοινωνικής ευημερίας. Eτσι, η ανισότητα των ευκαιριών γίνεται αποδεκτή μόνο εφόσον αποβαίνει τελικώς προς όφελος αυτών που θα έχουν τις λιγότερες ευκαιρίες.

Για τον Rawls, όλα τα σημαντικά κοινωνικά αγαθά (ελευθερία, ευκαιρίες, εισόδημα, πλούτος, αυτοσεβασμός κ.λπ.) πρέπει να διανεμηθούν ισομερώς, εκτός αν μια άνιση διανομή τους ωφελεί τελικά αυτόν που αδικείται από τη διανομή.

Η κατασκευή του Rawls, όσο εντυπωσιακή κι αν είναι, είναι επίσης ιδιαιτέρως προβληματική. Η μεγαλύτερη αδυναμία της είναι βέβαια η υποτιθέμενη επιλογή της πλειονότητας των ατόμων πίσω από το πέπλο της άγνοιας. Οι εμπειρικές έρευνες καταλήγουν σε αρκετά διαφορετικά συμπεράσματα από εκείνα του Rawls.

Ανεξάρτητα πάντως από τις όποιες αντιρρήσεις μπορεί να έχει κάποιος με τον Rawls (κι εγώ ομολογώ πως έχω αρκετές) το γεγονός είναι ότι η «Θεωρία της Δικαιοσύνης» αποτελεί ένα έργο που πρέπει (και αξίζει) να διαβαστεί όχι μόνο από τους ειδικούς, αλλά από ένα ευρύτερο κοινό. Για τον λόγο αυτό ήταν απαραίτητη η ελληνική μετάφραση.

Ο δεύτερος, λοιπόν, λόγος που θεωρώ ιστορική την ελληνική έκδοση είναι η σπάνια για τα ελληνικά δεδομένα ποιότητα της μετάφρασης. Αυτό κατά κύριο λόγο οφείλεται στο ότι η απόδοση στα ελληνικά δεν έγινε από επαγγελματίες μεταφραστές, αλλά από τους πλέον ειδικούς: πανεπιστημιακούς που ασχολούνται με τη φιλοσοφία του δικαίου και την πολιτική φιλοσοφία, με επικεφαλής τον επίκουρο καθηγητή Φιλοσοφίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Κωνσταντίνο Παπαγεωργίου. Δεν θα μπορούσε να φανταστεί κανείς καλύτερη μεταχείριση του έργου του Rawls (ο οποίος υπογράφει και τον πρόλογο για την ελληνική έκδοση) από εκείνη που του επιφυλάσσει η ομάδα των έξι μεταφραστών -που ουσιαστικά αποτελούν την ομάδα του περιοδικού «Ισοπολιτεία» που δημιούργησε ο καθηγητής Π. Σούρλας (η επιρροή του οποίου είναι εντονότατη και εδώ).

Λίγες και ασήμαντες διαφοροποιήσεις θα μπορούσε να έχει κανείς με τις μεταφραστικές επιλογές (ιδίως κάποιων οικονομικών όρων). Θα μπορούσε επίσης να αναρωτηθεί κανείς μήπως κάποιες σημειώσεις των μεταφραστών θα ήταν απαραίτητες για την καλύτερη κατανόηση ενός όχι και τόσο εύκολου κειμένου (όμως ίσως έκριναν –σωστά– πως θα καθιστούσαν το βιβλίο ογκωδέστερο και δύσχρηστο). Θα επιμείνω όμως στη μετάφραση του πίνακα περιεχομένων, την οποία θεωρώ απαραίτητη για τέτοιου είδους έκδοση. Η ελληνική μετάφραση στηρίζεται σε μια αναθεωρημένη μορφή του αρχικού κειμένου την οποία ο Rawls παρέδωσε στους Γερμανούς μεταφραστές του το 1975 (και χρησιμοποιείται έκτοτε απ’ όλους τους μεταφραστές). Η έκδοση αυτή κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ το 1999. Η ελληνική έκδοση δεν φαίνεται να διαφέρει σε τίποτε από την αναθεωρημένη αμερικανική. Ίσως μια σχετική σημείωση των μεταφραστών θα ήταν απαραίτητη.

Όμως μόνο ως μεμψιμοιρία μπορεί να ακουστεί οποιοδήποτε κριτικό σχόλιο για μια τόσο προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση.