ΔΑΙΔΑΛΟΣ

• Καταγωγή του Δαίδαλου
• Ο Δαίδαλος στην Αθήνα
• Ο Δαίδαλος στην Κρήτη
• Ο Δαίδαλος στη Δύση
• Έργα του Δαίδαλου στη Σικανία
• Δαίδαλος και Ήφαιστος

Καταγωγή του Δαίδαλου

Αθηναίος αρχιτέκτονας, γλύπτης και εφευρέτης μηχανών, γιος του Παλαίμονα ή του Μητίονα και εγγονός του Ερεχθέα ή, μεταθέτοντας τη γέννησή του κατά δύο γενιές αργότερα, γιος του Ευπάλαμου και της Αλκίππης που είχε ρίζες στη γενιά του πρώτου βασιλιά της Αθήνας Κέκροπα. Η, οπωσδήποτε, αθηναϊκή καταγωγή του αναφέρεται τον 5ο αι. π.Χ. από τον Φερεκύδη και τον Πλάτωνα (Ίων 533a7), ενώ η κατά δύο γενιές μετατόπιση της γέννησής του (Διόδ. Σ. 4.76) και η εφεύρεση καινούριων προγόνων αιτιολογεί τη συνύπαρξή του με τον Θησέα.

 

Ο Δαίδαλος στην Αθήνα

Ο Δαίδαλος εργάστηκε στην Αθήνα και κοντά του μαθήτευσε ο Τάλως, γιος της αδελφής του Πέρδικας. Λέγεται ότι ο Τάλως διακρινόταν για τη δεξιοτεχνία του και την ημέρα που ανακάλυψε το πριόνι, εμπνευσμένος από το σαγόνι ενός φιδιού, ο Δαίδαλος ζήλεψε τόσο πολύ που τον σκότωσε, ρίχνοντάς τον από την Ακρόπολη. (Εικ. 364) Ωστόσο, το έγκλημα αποκαλύφθηκε και ο Δαίδαλος, αφού καταδικάστηκε από τον Άρειο Πάγο, κατέφυγε στην Κρήτη, βρίσκοντας άσυλο στο παλάτι του Μίνωα.

 

Ο Δαίδαλος στην Κρήτη

Ο Δαίδαλος έγινε τακτικός αρχιτέκτονας και γλύπτης του βασιλιά Μίνωα. Κατασκεύασε παλάτια με πολυτελείς αίθουσες, αγάλματα, βωμούς, λουτρά, τον λαβύρινθο, (Εικ. 365, 152, 153, 154) κατά τα πρότυπα του αιγυπτιακού λαβύρινθου, μαρμάρινο χοροστάσι (Ιλ., Σ 590-592) όπου η Αριάδνη με τις φίλες της χόρευαν στις μεγάλες γιορτές του χρόνου^[23].

Όταν η γυναίκα του Μίνωα, Πασιφάη, ερωτεύτηκε έναν ταύρο, παρακάλεσε τον Δαίδαλο να τη βοηθήσει να ικανοποιήσει τον πόθο της. Ο Δαίδαλος κατασκεύασε ομοίωμα ξύλινης αγελάδας, κούφιας εσωτερικά. (Εικ. 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101)

Από την παράδοξη αυτή ένωση του ταύρου και της Πασιφάης, γεννήθηκε ο Μινώταυρος που κατοικούσε στο Λαβύρινθο, έργο επίσης του Δαίδαλου, και τρεφόταν με ανθρώπινη σάρκα. Η πράξη του αυτή προκάλεσε την οργή του Μίνωα. Άλλη εκδοχή αποδίδει τη δυσμένεια του Μίνωα στο γεγονός ότι ο Αθηναίος τεχνίτης έδωσε στην κόρη του Μίνωα Αριάδνη τον περίφημο μίτο, με τον οποίο ο βασιλιάς της Αθήνας Θησέας κατόρθωσε να βγει σώος από τον Λαβύρινθο, αφού πρώτα σκότωσε το Μινώταυρο. Όταν ο Μίνωας πληροφορήθηκε τις ενέργειες του Δαίδαλου, φυλάκισε αυτόν και τον γιο του Ίκαρο στον Λαβύρινθο.

Ωστόσο, ο πολυμήχανος Δαίδαλος κατασκεύασε φτερά, τα οποία, αφού τα στερέωσε στους ώμους με κερί, χάρισαν σε αυτόν και το γιο του την ελευθερία. Ο Ίκαρος παρακούοντας τις συμβουλές του πατέρα του να μην πλησιάζει πολύ το φωτεινό δίσκο του ηλίου και λιώσει το υλικό από το οποίο είχε κατασκευάσει τα φτερά, έπεσε στη θάλασσα και πνίγηκε. (Εικ. 366, 367, 368, 369, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 380, 381, 382, 383, 384, 385, 386, 387, 388, 389, 390, 391, 392, 393, 394, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 405, 406, 407, 408, 409, 410, 411)

Μια πιο ορθολογική προσέγγιση του μύθου έλεγε ότι η Πασιφάη, προκειμένου να βοηθήσει τον Δαίδαλο να γλιτώσει την τιμωρία από τον Μίνωα, τον επιβίβασε σε πλοίο μαζί με τον γιο του Ίκαρο που είχε αποκτήσει από τη Ναυκράτη, μια σκλάβα του βασιλιά, το όνομα της οποία σχετίζεται με τη θάλασσα, είναι αυτή που κρατά το πλοίο, αντίστοιχη μορφή με τον πλοηγό Ναύπλιο, τον πλοίαρχο Ναυσιμέδοντα, τον Οίακα που κρατά το πηδάλιο, που ο μύθος κάνει πατέρα, τον πρώτο, και αδέλφια, τους άλλους δύο, του σοφού Παλαμήδη. Πλέοντας ανατολικά των Κυκλάδων, ο Ίκαρος παραπάτησε και έπεσε στη θάλασσα. Ο Δαίδαλος τον έθαψε στο νησί που ονόμασε Ικαρία και το πέλαγος γύρω από αυτό Ικάριο. (Εικ. 412, 413, 414) Άλλοι λένε ότι ο Ηρακλής βρήκε και ενταφίασε το πτώμα του νέου. Από ευγνωμοσύνη προς τον Ηρακλή, ο Δαίδαλος του έφτιαξε άγαλμα, προσφορά στο Ηράκλειο (ιερό του Ηρακλή) των Θηβών και μέχρι τα χρόνια του Παυσανία ο Θηβαίοι το επιδείκνυαν ως έργο του Δαιδάλου. Παραλλαγή θέλει το άγμαλμα του Ηρακλή σε φυσικές διαστάσεις και τόσο πραγματικό, με τη φυσική κίνηση και τους φουσκωμένους μύες, που ο ήρωας το πήρε για πραγματικό άνθρωπο και το λιθοβόλησε.

Άλλη παραλλαγή, που βασίζεται στο γεγονός ότι ο Δαίδαλος μόνο με καράβι θα μπορούσε να φύγει από την Κρήτη, θέλει τον Μίνωα, που έλεγχε όλα τα πλοία, να υπόσχεται πολύ χρυσάφι σε όποιον έβρισκε τον Δαίδαλο. Και επειδή από θαλάσσης είχε αποκλειστεί κάθε διέξοδος διαφυγής, ο Δαίδαλος έφτιαξε τα φτερά, ώστε πατέρας και γιος να δραπετεύσουν από αέρος. Μια πιο ορθολογική ερμηνεία αυτής της εκδοχής είναι ότι πατέρας και γιος έφυγαν με καράβι με πανί, που πρώτοι εκείνοι επινόησαν. Το πλοίο αυτό έγινε ταχύτερο από τα κωπήλατα μινωικά και επειδή το πανί από μακριά φαινόταν σαν φτερό προέκυψε η εκδοχή της κατασκευής των φτερών. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή ο Δαίδαλος δραπέτευσε για την πατρίδα του, την Αθήνα. Και ο Μίνωας ζήτησε ένα δικό τους κάθε χρόνο για τροφή στον Μινώταυρο.

 

Ο Δαίδαλος στη Δύση

Μετά την απώλεια του Ίκαρου, ο Δαίδαλος συνέχισε το πτητικό εγχείρημα και έφτασε αρχικά στην Ιταλική χερσόνησο, στην παλιά αποικία των Ευβοέων, την Κύμη, ή στην Κύμη της Εύβοιας (πέντε πόλεις αναφέρει με το όνομα αυτό ο Στέφανος Βυζάντιος). Πάντως, είτε στη μία Κύμη είτε στην άλλη, ο Δαίδαλος αφιέρωσε τα φτερά του στον Απόλλωνα και ύστερα έχτισε ναό προς τιμή του θεού του φωτός με πάγχρυσον στέγη (Βιργ., Αιν. 6.18-19).

Έπειτα συνέχισε το ταξίδι του στη Σικελία, που τότε ονομαζόταν Σικανία, στο παλάτι του Κώκαλου, βασιλιά της Κάμικου ή Ίνικου, όπου αργότερα κτίστηκε ο Ακράγας. Ο Μίνωας καταδίωξε το δραπέτη, έφτασε μέχρι τη Σικελία, και προκειμένου να τον κάνει να αποκαλυφθεί, έθετε ένα γρίφο η λύση του οποίου πολύ θύμιζε τον μίτο της Αριάδνης· κρατούσε ένα κέλυφος σαλιγκαριού και μια κλωστή και ζητούσε να περάσουν την κλωστή στο κέλυφος έναντι αμοιβής. Η πρόθυμη απάντηση του Κώκαλου ότι θα μπορούσε να περάσει την κλωστή αποκάλυψε τον τόπο όπου κρυβόταν ο Δαίδαλος. Πράγματι, ο Δαίδαλος τρύπησε το πίσω μέρος του όστρακου, έδεσε την κλωστή στο πόδι ενός μυρμηγκιού και το έβαλε μέσα στο κέλυφος· σε λίγο το μυρμήγκι βγήκε από την άλλη πλευρά. Τότε ο Μίνωας ζήτησε από τον Κώκαλο να του παραδώσει τον Δαίδαλο, απειλώντας τον με τον στόλο του. Εκείνος προσποιήθηκε ότι δέχεται, ζήτησε μάλιστα από τις θυγατέρες του να προσφέρουν στο φιλοξενούμενο ένα θερμό λουτρό. Το νερό όμως ήταν τόσο καυτό, που ο βασιλιάς της Κρήτης πνίγηκε στο μπάνιο του. Άλλη παραλλαγή θέλει τον Δαίδαλο να έρχεται σε συνεννόηση με τις κόρες, να τρυπά την οροφή του λουτρού και από εκεί να χώνει ένα σωλήνα που έβγαινε πάνω ακριβώς από τον λουτήρα. Σε αυτόν διοχέτευσε καυτό νερό. Έτσι πέθανε ο Μίνωας.

 

Έργα του Δαίδαλου στη Σικανία

Μετά από αυτό, ο Δαίδαλος έμεινε μόνιμα στη Σικελία και κατασκεύασε πολυάριθμα οικοδομήματα, προκειμένου να ευχαριστήσει τον οικοδεσπότη του. Του αποδίδονται: α) Μια τεχνητή λίμνη κοντά στα σικελικά Μέγαρα απ' όπου ο ποταμός Αλαβών χυνόταν στη θάλασσα. β) Η απόρθητη ακρόπολη στην Κάμικο, με στενή ανάβαση και πολλές στροφές, οπότε μπορούσε να φυλαχτεί από πολύ λίγους πολεμιστές, τρεις ή τέσσερις. γ) Η αξιοποίηση μιας σπηλιάς με ατμό κοντά στον Σελινούντα για θεραπεία. δ) Αναλημματικό τείχος σε γκρεμό στον Έρυκα, προκειμένου να κατασκευάσει ναό της Αφροδίτης (Διόδωρος, 4.78).

 

Δαίδαλος και Ήφαιστος

Ο Δαίδαλος υπήρξε αντίστοιχη μορφή με άλλους εφευρέτες και επινοητές, όπως ο Παλαμήδης και ο Προμηθέας, κυρίως όμως ο Ήφαιστος, ο οποίος κατασκευάζει τον κρητικό γίγαντα Τάλο αλλά και ένα χοροστάσι πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα σαν εκείνο που είχε κατασκευάσει ο Δίδαλος για την Αριάδνη στην Κνωσό. Σύμφωνα πάλι με μια άλλη γενεαλογική παράδοση, Ραδάμανθυς μὲν Ἡφαίστου , ῞Ηφαιστος δὲ εἴη Τάλω, Τάλων δὲ εἶναι Κρητὸς παῖδα (Παυσ. 8.53.5.5-6). Σε αυτή την περίπτωση μοιάζει σαν ο επονομαζόμενος Δαίδαλος να είναι παλαιά θεότητα, αντίστοιχη του Ήφαιστου στο δωδεκάθεο, που όμως περιέπεσε σε λήθη.

Όπως και να έχει, ο Δαίδαλος σχετίζεται με τη φωτιά, την κατεργασία των μετάλλων, την αρχιτεκτονική και τη γλυπτική, ενώ η εξέλιξη που επέφερε σχετίζεται προφανώς και με την επινόηση καινούριων εργαλείων. Γύρω από τη μορφή και το όνομά του αναπτύχθηκε μια μυθοπλασία για την τεχνολογική πρόοδο και την πολιτιστική ανάπτυξη που συνόδευε την πολιτική ακμή της Κρήτης. Ο μύθος τον θέλει να ζει στην Αθήνα, την Κρήτη, τη Σικελία, την Αίγυπτο, γιατί με κάποιον τρόπο έπρεπε να εξηγηθούν μνημεία ανάλογα με του μινωικού πολιτισμού και για να υποδηλωθούν πρότυπα σε ορισμένες μορφές τέχνης. Τα ίχνη από προϊστορικά μνημεία ανάλογα με τα μινωικά τροφοδότησαν τον μύθο για τη φυγή του Δαίδαλου στη Σικελία και την παραμονή του στην Αίγυπτο, όπου λεγόταν ότι κατασκεύασε τα προπύλαια της Μέμφιδας και ένα μεγάλο λαβύρινθο πριν από αυτόν της Κρήτης· του είχαν μάλιστα και ναό αφιερωμένο στο όνομά του. Η μετάβασή του από την Αθήνα στην Κρήτη υποδηλώνει με τρόπο ακριβώς αντίστροφο τη διάδοση της ξυλογλυπτικής από την Κρήτη στην ηπειρωτική Ελλάδα. Εδώ, στη διαμόρφωση του μύθου σημαντικό ρόλο παίζει η Αθήνα -από άποψη πολιτική ήταν τίτλος τιμής να είναι η πρώτη που ανακαλύπτει ή εφευρίσκει και μετά αυτό διαδίδεται σε άλλους.

Ο Δαίδαλος μνημειώνει την τέχνη της αγαλματοποιίας στην παλαιότερη φάση της, την ξυλογλυπτική. Μυθοπλασία πρέπει να είναι και το όνομα του Δαίδαλου < δαίδαλα = ξυλόγλυπτα. Οι Δαιδαλίδες στην Αθήνα, με επώνυμο δήμο, ήταν ξυλογλύπτες και μαρμαρογλύπτες· από αυτούς προέρχονταν ο Σωκράτης και ο πατέρας του Σωφρονίσκος, αγαλματοποιοί, Δαιδαλίδες στην Αθήνα του χρυσού αιώνα. Η λεπτομέρεια του μύθου του που τον θέλει να εγκαθίσταται σε αυτόν τον δήμο μετά τον φόνο του ανεψιού του και από αυτόν να κρατούν οι Δαιδαλίδες είναι μάλλον αιτιολογική.