III Ενδεικτική σύνθεση των αποτελεσμάτων των δραστηριοτήτων του άξονα 1

Οι οχυρώσεις ως παράγοντας διαμόρφωσης του αστικού χώρου

Το κάστρο της Κορυφώς πυρήνας αστικής ανάπτυξης Το μεσαιωνικό κάστρο της Κέρκυρας θα αποτελέσει την αφετηρία της πολεοδομικής της ανάπτυξης μέχρι σήμερα. Ο Νικήτας Χωνιάτης χαρακτηρίζει την πρώτη μεσαιωνική ακρόπολη της Κέρκυρας ως αιγίλιπα, δηλαδή απόκρημνη, άγχινεφή για το ύψος της, ελικοειδή για το δυσπρόσιτο, ενισχυμένη με αρραγή τείχη. Όταν το 1203 οι αρχηγοί των στρατευμάτων της Δ' Σταυροφορίας, που στρατοπέδευσαν κοντά στην ακρόπολη, διαπίστωσαν ότι ήταν δυσεπιχείρητος, αποφάσισαν να μην ασχοληθούν με την κατάληψη της και συνέχισαν για την Κωνσταντινούπολη.

Το Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας (ξυλογραφία, 1892)

Η πόλη της Κέρκυρας με το Παλαιό Φρούριο (χαρακτικό, 16ος αι.)

Νέο Φρούριο. Ο λέων του Αγίου Μάρκου και ενεπίγραφη πλάκα

Αυτό το «δυσεπιχείρητο» της ακρόπολης θα παραμείνει το βασικό και διαχρονικό της χαρακτηριστικό σε όλη την ιστορική της πορεία. Καθώς, όμως, η πολεμική τεχνολογία και η πολιορκητική τέχνη εξελίσσονταν, οι κατά καιρούς κυρίαρχοι προχώρησαν στις απαραίτητες οχυρωματικές προσαρμογές με τέτοια επιτυχία, ώστε, ακόμα και όταν ολόκληρο το νησί ήταν στα χέρια των εχθρών, η ακρόπολη να παραμένει απόρθητη. Μέσα από τις διαδοχικές αυτές προσαρμογές το μικρό μεσαιωνικό κάστρον μετατράπηκε σταδιακά σε οχυρωμένη πόλη, η οποία αποτέλεσε τον πυρήνα του σημερινού πολεοδομικού ιστού της Κέρκυρας.

Έγχρωμο χαρακτικό του M.V. Coronelli (1646). Ο χάρτης της Κέρκυρας πλαισιώνεται από εννέα μινιατούρες των φρουρίων και της πόλης, καθώς και από την απήδαλο τριήρη

Οι οχυρώσεις της Κέρκυρας (από το Isolario Dell’ Atlante Veneto του M.V. Coronelli)

Τοπίο και άποψη του Παλαιού Φρουρίου της Κέρκυρας (ατσαλογραφία από το βιβλίο του C. Wordsworth Greece, 1853)

Οι οχυρωματικές προσαρμογές πραγματοποιήθηκαν σε μια εκτενέστατη περίοδο, που καλύπτει περισσότερα από χίλια χρόνια, και οι διαδοχικές φάσεις τους δεν είναι εύκολα διακριτές. Η σημερινή πόλη της Κέρκυρας αποτελεί μια περίπλοκη σύνθεση οχυρωματικών, μνημειακών και αστικών κατασκευών, όπου συνυπάρχουν στοιχεία διαφορετικών ιστορικών περιόδων.

Βασικές φάσεις διαμόρφωσης του οχυρωμένου χώρου - Προ του 9ου αιώνα Αρχική οχύρωση της ακρόπολης - Μέσα του 15ου αιώνα Οχύρωση του αρχικού εξωπολίου - Μέσα του 16ου αιώνα Κατασκευή προμαχώνων ακρόπολης - Τέλη του 16ου αιώνα Οχύρωση ευρύτερου αστικού χώρου και κατασκευή του Νέου Φρουρίου - 17ος αιώνας Κατασκευή οχυρών δυτικά του οχυρωματικού περιβόλου της πόλης

Η αρχιτεκτονική σύνθεση του ιστορικού κέντρου της Κέρκυρας έχει βέβαια τη σφραγίδα του τέλους του 18ου και του 19ου αι., περιόδου που συμπίπτει με την ακμή του νεοκλασικισμού. Φυσικά, οι πιεστικές στεγαστικές ανάγκες ύστερα από καταστροφές, ιδιαίτερα αυτές του 1943, παράλληλα με την καθυστερημένη αφομοίωση στη χώρα μας των εννοιών «διατηρητέο», «αναπαλαίωση» κτλ., οδήγησαν σε αρκετά πρόχειρες παρεμβάσεις στο ιστορικό κέντρο, με αποτέλεσμα ολόκληρες συνοικίες, που κατασκευάστηκαν μεταπολεμικά με την ευκολία του μπετόν, να είναι εκτός αρχιτεκτονικού κλίματος και παράδοσης.

Ο ρόλος της ασφάλειας στην ανάπτυξη του αστικού χώρου Οπωσδήποτε ο παρατηρητής θα πρέπει να κάνει έντονα αφαιρετικές επεξεργασίες στη σημερινή εικόνα της πόλης, προκειμένου να φανταστεί την κατάσταση του χώρου σε συγκεκριμένες περιόδους του παρελθόντος. Σημαντικό ρόλο στις προσπάθειες αυτές μπορούν να παίξουν οι απεικονίσεις της πόλης, και υπάρχουν πολυάριθμες, τουλάχιστον από το 16ο αι. και εξής. Για τις προηγούμενες εποχές είναι δυνατόν να αξιοποιηθούν οι γραπτές πηγές και τα αρχαιολογικά ευρήματα. Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να φανταστούμε αυτή την εξέλιξη από το αφετηριακό σημείο που ορίσαμε, περίπου τον 9ο αι., μέχρι σήμερα. Κατά την περίοδο από τον 9ο μέχρι το β' μισό του 12ου αι. το Παλαιό Φρούριο, η Κορυφώ, δεσπόζει στη συνεχόμενη με τον κορμό του νησιού βραχώδη χερσόνησο. Είναι η εποχή της μεταφοράς του στρατιωτικού και διοικητικού κέντρου του νησιού στην ανατολική κορυφή της βραχώδους χερσονήσου. Ο χώρος της σημερινής πόλης, όπου βρίσκονται τα υψώματα του Αγίου Αθανασίου, των Αγίων Πατέρων, του Αγίου Μάρκου, του Αβράμη και του Οβρηοβουνίου, της Πόρτα Ρεμούντα και του Σωτήρος, είναι καλυμμένος στο μεγαλύτερο μέρος του από βλάστηση (silvester et montuosus), όπου σταδιακά, διαμορφώνονται κάποια ξέφωτα για καλλιέργειες. Μεταξύ του χώρου αυτού και της Παλαιόπολης, η οποία δεν έχει εγκαταλειφθεί πλήρως, υπάρχουν σποραδικοί οικισμοί, ενώ γύρω στον 11ο αιώνα, κατά την εποχή της Μακεδονικής δυναστείας, χτίζεται στην περιοχή αυτή ο μνημειακός ναός των προστατών του νησιού Αγίων Ιάσονος και Σωσιπάτρου.

"Corfu - Arx Corcyrana ditionis venetae, sinus Adriatici propugnaculum adversus turcicos impetus» (χαρακτικό, 16ος αι.)

Το λιμάνι της Κέρκυρας (γκραβούρα από το βιβλίο του G.N. Wright The shores and islands of the Mediterranean, 1840)

Το Νέο Φρούριο και το λιμάνι (γκραβούρα από το The Illustrated London News, 1863)

Η Ακρόπολη, ο τειχισμένος χώρος και το Νέο Φρούριο (χαλκογραφία του H.J. Oftertag, 1716)

Από το β' μισό του 12ου αι. οχυρώνεται και η ανατολικότερη κορυφή της βραχώδους χερσονήσου, το Νέο Φρούριο, ενώ δυτικά ανεγείρεται προτείχισμα και ολόκληρος πλέον ο χώρος μεταξύ των δύο κάστρων προστατεύεται. Η πρόσβαση στον τειχισμένο χώρο γίνεται μέσω του κάστρου της Σιδηράς Πόρτας ενός ακόμα οχυρού του δυτικού προτειχίσματος, που υπήρξε έδρα οικονομικών υπηρεσιών, ενώ στην παρακείμενη στοά (loggia) συνεδριάζει το Συμβούλιο της Κοινότητας, μια πρώτη εκδοχή Δημοτικού Συμβουλίου. Στο χώρο μεταξύ Παλαιού και Νέου Φρουρίου, ο οποίος σταδιακά οικίζεται, ιδρύεται ο ορθόδοξος καθεδρικός ναός των Αποστόλων Πέτρου και Παύλου. Η ανασφάλεια της περιόδου υπαγορεύει σε αρκετούς κατοίκους του ανοχύρωτου χώρου να εγκατασταθούν κοντά στο δυτικό προτείχισμα, που εξασφαλίζει προστασία. Κατά την εποχή των Ανδηγαυών (1272-1386) λειτουργούν δύο λιμάνια, το βόρειο και το νότιο, στους μυχούς που σχηματίζονται στα σημεία πρόσφυσης της οχυρωμένης χερσονήσου με τον κορμό του νησιού. Διαθέτουν στοιχειώδεις υποδομές για φόρτωση και εκφόρτωση, αποβάθρες και αποθηκευτικούς χώρους και, σταδιακά, καθώς η εμπορική κίνηση και ο πληθυσμός αυξάνουν, ο μεταξύ των δύο λιμανιών εκτός του προτειχίσματος χώρος δομείται πυκνά και διαμορφώνεται το πρώτο «εξωπόλι» ή «μπόργκο», όπου, εκτός από κατοικίες, υπάρχουν αποθήκες, καταστήματα, πανδοχεία, ταβέρνες και τα συναφή.

Η Σπιανάδα, η θαλάσσια τάφρος και οι δυτικοί προμαχώνες του Παλαιού Φρουρίου

Οι συνοικίες του εξωπολίου αναφέρονται κατά την εποχή αυτή, όπως και αργότερα, με το όνομα του ναού γύρω από τον οποίο αναπτύσσονται. Στο βόρειο τμήμα του εξωπολίου, κοντά στο βόρειο λιμάνι, βρίσκεται η εβραϊκή συνοικία, η iudeca. Η σημαντική αύξηση του πληθυσμού σ' ένα χώρο που είναι άνυδρος οδηγεί στην κατασκευή πολλών στερνών τόσο στον τειχισμένο χώρο όσο και στο εξωπόλι, το οποίο θα πρέπει να τοποθετηθεί κατά την περίοδο αυτή στο χώρο που σήμερα καταλαμβάνεται από την άνυδρη και τη θαλάσσια τάφρο του Παλαιού Φρουρίου.

Η Σπιανάδα και το Λιστόν στις αρχές του 20ού αιώνα. Στο βάθος το ανάκτορο των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου

Οι Βενετοί έγιναν κύριοι του νησιού το 1386, αφού συγκρούστηκαν με τις φρουρές που κατείχαν την ακρόπολη. Στη διάρκεια των συγκρούσεων αυτών το εξωπόλι υπέστη μεγάλες καταστροφές στις κυριότερες υποδομές του. Η ακρόπολη δεν καταλήφθηκε με έφοδο, αλλά παραδόθηκε έπειτα από αποκλεισμό της φρουράς, η οποία, μετά την παράδοση του κάστρου της Σιδηράς Πόρτας και του Παλαιού Φρουρίου, είχε οχυρωθεί στο Νέο Φρούριο. Οι νέοι κυρίαρχοι επιδόθηκαν αμέσως σε επισκευές των κάστρων και στη βελτίωση των οχυρώσεων του δυτικού προτειχίσματος, χτίζοντας πύργους. Όμως στα δυτικά το εξωπόλι, του οποίου ο πληθυσμός συνεχώς αυξανόταν λόγω της εγκατάστασης πολλών προσφύγων που προσπαθούσαν να αποφύγουν τον τουρκικό ζυγό αλλά και πολλών Βενετών εμπόρων, ήταν απαραίτητο να οχυρωθεί. Το 1414 αποφασίστηκε η κατασκευή στη δυτική πλευρά του εξωπολίου ενός τείχους ενισχυμένου με κυκλικούς πύργους, καθώς επίσης και η κατασκευή τάφρου, η οποία θα μετέτρεπε την ακρόπολη σε τεχνητό νησί που θα επικοινωνούσε με τον υπόλοιπο χώρο μέσω μιας ξύλινης γέφυρας. Σημαντικότατη παρέμβαση υπήρξε επίσης η κατασκευή στο βόρειο λιμάνι, το Μανδράκι, ενός λιμενοβραχίονα με καταβύθιση σκαφών γεμάτων βράχους. Τα έργα αυτά είχαν ολοκληρωθεί στα μέσα του 15ου αιώνα. Όμως σε μια εποχή που οι Οθωμανοί καταλαμβάνουν τις περιοχές της Ηπείρου ήταν φυσικό ο αριθμός των προσφύγων να αυξάνεται συνεχώς. Οι πρόσφυγες αυτοί επιδίωκαν να εγκατασταθούν κοντά στον οχυρωμένο χώρο, στην περιοχή της σημερινής Σπιανάδας. Το 1425 ο αριθμός των Εβραίων είχε αυξηθεί σε τέτοιο βαθμό, ώστε, εκτός από την παλιά εβραϊκή συνοικία, που βρισκόταν μέσα στον τειχισμένο χώρο, είχε διαμορφωθεί και μια νέα iudeca, έξω από αυτόν, που καταλάμβανε το βόρειο τμήμα ενός νέου εξωπολίου. Σημαντική είναι κατά την εποχή αυτή η οικιστική πυκνότητα του παρακείμενου υψώματος του Καμπιέλλου, όπως προκύπτει και από τη μεγάλη συγκέντρωση ορθόδοξων ναών στην περιοχή (Αντιβουνιώτισσα, Κρεμαστή, Άγιος Νικόλαος των Γερόντων, Παντοκράτορας). Έκτοτε ο χώρος του εξωπολίου διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο προς τα δυτικά, ενώ οι κατά καιρούς διοικήσεις προέβησαν σε μικρής κλίμακας βελτιώσεις των οχυρώσεων, όπως ήταν η διαμόρφωση στο χώρο μεταξύ των δύο δυτικών τειχών μιας άνυδρης τάφρου. Αυτήν τη διάρθρωση είχε ο αστικός χώρος το 1537, όταν οι Τούρκοι επιτέθηκαν στην Κέρκυρα. Την πολιορκία της ακρόπολης περιγράφει ο αυτόπτης Νίκανδρος Νούκιος. Οι οχυρώσεις της ακρόπολης λειτούργησαν στην περίπτωση αυτή αποτελεσματικά. Βέβαια, οι Βενετοί απομάκρυναν τα γυναικόπαιδα από τον οχυρωμένο χώρο στο εξωπόλι, το οποίο οι Τούρκοι πυρπόλησαν, και ο πληθυσμός του αποδεκατίστηκε. Καθώς η επανάληψη της τουρκικής επίθεσης ήταν βέβαιη, η Βενετία αποφάσισε να προσαρμόσει τις οχυρώσεις στη νέα πολεμική τακτική, αφού τα παλαιά τείχη δεν ήταν δυνατόν πλέον να αντέξουν στα πυρά των πυροβόλων, υιοθετώντας για τις νέες οχυρώσεις το σύστημα των προμαχώνων. Παράλληλα, αποφασίστηκε να διευρυνθεί και να ισοπεδωθεί ο χώρος μεταξύ της θαλάσσιας τάφρου και του εξωπολίου. Όλες οι ευρισκόμενες στο χώρο αυτό οικοδομές χρειάστηκε να κατεδαφιστούν και αποφασίστηκε να δοθεί στους ιδιοκτήτες τους ξυλεία, ώστε να χτίσουν τα σπίτια τους σε άλλο χώρο.

Σχέδιο πύλης στην πόλη της Κέρκυρας (1578-1582)

Σχέδιο της Πύλης της Σπηλιάς στην πόλη της Κέρκυρας (1578-1582)

Οι νέες οχυρώσεις κατασκευάστηκαν μεταξύ 1537 και 1558 και τα βασικότερα στοιχεία τους, τα οποία διατηρούνται μέχρι σήμερα, είναι οι δύο επιβλητικοί δυτικοί προμαχώνες της ακρόπολης και το μεταξύ τους τείχος (cortina). Παράλληλα, διευρύνθηκε η θαλάσσια τάφρος και διαμορφώθηκε κατάλληλα ο ανοιχτός χώρος της Σπιανάδας. Τα οικοδομικά τετράγωνα δυτικά της Σπιανάδας διαμορφώθηκαν βάσει σχεδίου, σύμφωνα με διάταξη που ίσχυε για τις οικοδομές που βρίσκονταν απέναντι από φρούρια. Κάθε οικοδομικό τετράγωνο είχε πλάτος περίπου 12 μέτρων και οι μεταξύ τους διάδρομοι ήταν ευθείς, πλάτους 2 περίπου μέτρων. Έτσι, ο οικισμένος χώρος αναπτύσσεται δυτικά της Σπιανάδας, όπου διαμορφώνεται το νέο εξωπόλι, που εκτεινόταν μέχρι το δυτικό προάστειο του Αγίου Ρόκκου (Σαρόκο). Κατά την ίδια εποχή, οι αυξημένες ανάγκες ελλιμενισμού εμπορικών πλοίων, αλλά και λόγοι ασφαλείας, οδήγησαν στη μετατόπιση του λιμανιού και των συναφών δραστηριοτήτων βορειότερα, προς την περιοχή της Σπηλιάς.

Άποψη του Λιστόν

Η δεύτερη τουρκική επιδρομή, του 1571, που προκάλεσε μεγάλες υλικές καταστροφές στο δομημένο χώρο, οδήγησε τους κατοίκους στην υποβολή αιτήματος για τον τειχισμό του νέου εξωπολίου, αίτημα που έγινε αποδεκτό. Οι σχετικές εργασίες, που λόγω της έκτασης του εξωπολίου ήταν μεγάλης κλίμακας, άρχισαν το 1576. Στις εργασίες αυτές, κατά τις οποίες έπρεπε να ληφθούν υπόψη οι νέες συνθήκες πολέμου με τη χρήση πυροβόλων, καταβλήθηκε προσπάθεια να αξιοποιηθεί το φυσικό ανάγλυφο της περιοχής. Αποφασίστηκε λοιπόν να ανεγερθεί ένα νέο φρούριο και ένα τείχος ενισχυμένο με προμαχώνες, που θα απομόνωνε από τα δυτικά τον οικισμένο χώρο από την ύπαιθρο. Το Νέο Φρούριο ανεγέρθηκε στο λόφο του Αγίου Μάρκου, στα ΒΔ της ακρόπολης, και προστάτευε τις βόρειες συνοικίες και το λιμάνι. Ακολουθούσε νοτιότερα επί του τείχους ένας προμαχώνας (Σαραντάρη), ένα πλάτωμα (Αγίου Αθανασίου) και ένας ακόμα νότιος προμαχώνας (Ραϊμόνδου). Για την ανέγερση αυτών των οχυρώσεων οι κάτοικοι υποχρεώθηκαν να κατεδαφίσουν γύρω στις 2.000 κατοικίες στο Σαρόκο. Στο νέο οχυρωματικό σύστημα, ενδιάμεσα των προμαχώνων και συνδετικά με αυτούς, δημιουργήθηκαν τείχη (κορτίνες), ενώ από την πλευρά της θάλασσας ο χώρος προστατεύτηκε επίσης με τείχη (μουράγια).

Η οδός Ευγενίου Βουλγάρεως, η Strada Reale

Ο οχυρωμένος χώρος επικοινωνούσε με την ύπαιθρο και τη θάλασσα με τέσσερις πύλες, όπου κατέληγαν οι κύριοι οδικοί άξονες του εσωτερικού της περιτειχισμένης πόλης. Η Πύλη της Σπηλιάς, στο ΝΑ άκρο του Νέου Φρουρίου, και η Πύλη του Αγίου Νικολάου, στο ΒΑ άκρο της Σπιανάδας, επικοινωνούσαν με τη θάλασσα και το λιμάνι. Σώζονται και οι δύο. Αντίθετα, έχουν καταστραφεί η Πύλη του Ραϊμόνδου, στο νότιο άκρο της Σπιανάδας, η οποία εξασφάλιζε πρόσβαση από την πλευρά της Παλαιόπολης. Η πύλη αυτή κατεδαφίστηκε το 1837 από τους Βρετανούς για την κατασκευή του παραλιακού δρόμου. Ούτε η δυτική, η Βασιλική Πύλη (Porta Reale, Πόρτα Ριάλα), που ήταν η μεγαλοπρεπέστερη της πόλης, σώζεται. Κατεδαφίστηκε για τη διάνοιξη του κεντρικότερου δρόμου της νεότερης πόλης. Πέρα από τις πύλες αυτές, διατηρούνται σήμερα και κάποιες δευτερεύουσες, που ανήκαν στο συγκρότημα του Νέου Φρουρίου. Οι σημερινοί κεντρικοί οδικοί άξονες του αστικού χώρου ακολουθούν τις παλαιές χαράξεις, όπως η οδός Νικηφόρου Θεοτόκη από τη Σπιανάδα προς το Νέο Φρούριο και το λιμάνι (Πύλη της Σπηλιάς). Η παράλληλη νοτιότερη οδός Ευγενίου Βουλγάρεως οδηγούσε από τη Σπιανάδα στη Βασιλική Πύλη. Κάθετη προς αυτές, από τα νότια προς τα βόρεια, η οδός Γκίλφορδ ξεκινούσε από την Πύλη του Ραϊμόνδου με κατεύθυνση προς το κέντρο του αστικού χώρου. Η τέταρτη πύλη, του Αγίου Νικολάου, έφερνε σε επαφή το πυκνοδομημένο ύψωμα του Καμπιέλλου με το λιμάνι. Μετά την πτώση της Κρήτης (1669), εύλογα η Βενετία ασχολήθηκε με την ενίσχυση των οχυρώσεων της Κέρκυρας. Μπροστά στο δυτικό τείχος χτίστηκαν νέα οχυρωματικά έργα, τα οποία θεωρήθηκε ότι θα βοηθούσαν την άμυνα σε περίπτωση πολιορκίας. Μετά την τουρκική πολιορκία του 1716, για την απόκρουση της οποίας καθοριστική υπήρξε η συμβολή του στρατάρχη Mathias von Schulenburg, οι οχυρώσεις επεκτάθηκαν δυτικότερα της υφιστάμενης οχυρωματικής γραμμής, στους λόφους Σωτήρος (σημερινές φυλακές) και Αβράμη (σημερινό Γηροκομείο), ενώ στο μεταξύ τους χώρο, στην περιοχή Σαρόκου, ένα τρίτο οχυρό εξασφάλιζε τη μεταξύ τους επικοινωνία. Κατ' αυτό τον τρόπο η οχύρωση της πόλης έφτασε στην τελική φάση ανάπτυξης της. Κατά την περίοδο αυτή σε πολλά κτίρια του Παλαιού Φρουρίου εξακολουθούσαν να λειτουργούν στρατιωτικές και διοικητικές υπηρεσίες. Τα ερείπια ορισμένων από αυτά σώζονται, ενώ άλλα έχουν κατεδαφιστεί. Μεταξύ των τελευταίων είναι το κτίριο του Προνοητή, οι στρατώνες Πασχαλίγου ή των Σκλαβούνων, από το οποίο σώζονται λιγοστά ερείπια. Οι κατοικίες που βρίσκονταν στη νότια πλευρά του Παλαιού Φρουρίου, αφού καταστράφηκαν από έκρηξη πυριτιδαποθήκης το 1718, ανοικοδομήθηκαν, για να κατεδαφιστούν εκ νέου αργότερα από τους Βρετανούς, οι οποίοι έχτισαν εκεί το ναό του Αγίου Γεωργίου. Μετά τη λήξη της βενετικής κυριαρχίας (1797) ακολούθησαν νέες ξένες κυριαρχίες. Κατά τη διάρκεια της δεύτερης γαλλικής κατοχής χτίστηκαν στο ΒΔ τμήμα της Σπιανάδας οι αψίδες του Λιστόν με τις χαρακτηριστικές τοξοστοιχίες, κατά μίμηση παρισινού δρόμου της Place des Vosges. Κατά τη βρετανική προστασία, το 1819, οι Βρετανοί αρχίζουν να χτίζουν στο βόρειο τμήμα της Σπιανάδας το ανάκτορο των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου από πέτρα που έφεραν από τη Μάλτα, ως κατοικία του Αρμοστή και χώρο τελετών (σήμερα Σινοϊαπωνικό Μουσείο), την Ιόνιο Βουλή, καθώς και το μνημείο Μαίτλαντ (Στέρνα).

Χάρτης που αποτυπώνει τη διάταξη των πεζικών δυνάμεων Βενετών και Οθωμανών κατά την πολιορκία της Κέρκυρας το 1716 (Έργο του J. Β. Homann)

Νέα οχυρωματικά έργα κατασκευάστηκαν από τους Βρετανούς στο Παλαιό Φρούριο, όπως προμαχώνες, κιονοστοιχίες και οι στρατώνες μεταξύ γέφυρας και κτιρίου του Προνοητή (σήμερα στεγάζονται εκεί το Ιστορικό Αρχείο και η Δημόσια Βιβλιοθήκη), ενώ χτίστηκε και ο ναός του Αγίου Γεωργίου, έπειτα από την κατεδάφιση των εκεί βενετικών κτισμάτων. Στον εκτός της ακρόπολης χώρο οι Βρετανοί ανακαίνισαν το φρούριο του λόφου Αβράμη. Επίσης κατεδάφισαν τα οχυρά του Σωτήρος, του Αγίου Αθανασίου και τους προμαχώνες μπροστά από τη Βασιλική Πύλη. Επιπλέον, δημιούργησαν νέα τάφρο νότια του Νέου Φρουρίου και του περιβόλου της πόλης και νέους στρατώνες και αποθήκες μέσα στο Νέο Φρούριο. Δεν απουσιάζουν, βέβαια, και οι παρεμβάσεις στο χώρο των υποδομών, ιδιαίτερα της ύδρευσης, αλλά και της υγείας, με τη δημιουργία δικτύου ύδρευσης και νοσοκομείων. Πριν αποχωρήσουν από το νησί οι Βρετανοί (1864), κατέστρεψαν τα κυριότερα σημεία των οχυρώσεων που θα ήταν χρήσιμα για την άμυνα. Από την καταστροφή σώθηκαν τα τείχη του Παλαιού Φρουρίου, καθώς και του Νέου, πλην των επάλξεων. Το 1865 σώζονταν ακόμη τα τείχη της Σπηλιάς, που προστάτευαν το λιμάνι από Βορρά.

Mathias von Schulenburg (Ιωάννης Ματθαίος, κόμης φον Σούλεμπουρνκ). Γερμανός στρατηγός στην υπηρεσία των Βενετών. Οργάνωσε με επιτυχία την άμυνα της Κέρκυρας κατά των Τούρκων το 1716 (έργο του A. Gorradini)

Δημαρχείο, πρώην θέατρο San Giacomo

Άποψη του ΒΑ τμήματος της πόλης γύρω στο 1890

Το ΒΑ τμήμα της πόλης στις αρχές του 20ού αιώνα

Περισσότερο σημαντικές και καταλυτικής σημασίας στην εξέλιξη της πολεοδομικής εικόνας της Κέρκυρας μετά την Ένωση υπήρξαν οι καταστροφές που υπέστη στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου πόλεμου, όταν δέχτηκε αεροπορικές επιθέσεις από Ιταλούς, Γερμανούς, αλλά και από τους Συμμάχους. Ιδιαίτερα καταστρεπτικές υπήρξαν οι γερμανικές επιθέσεις, κατά τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν εμπρηστικά φύλλα, με αποτέλεσμα να καταστραφεί μεγάλο μέρος της πόλης. Εκατοντάδες κατοικίες, πολλοί ναοί και δημόσια κτίρια καταστράφηκαν ολοσχερώς ή υπέστησαν ανεπανόρθωτες ζημιές. Καταστράφηκε περίπου το 20% των κτιρίων - μεταξύ των οποίων η Δημόσια Βιβλιοθήκη (Ιόνιος Ακαδημία), το Δημοτικό Θέατρο, το ξενοδοχείο «Ωραία Βενετία» και η κλειστή αγορά της Σπηλιάς (Μάρκας). Ορισμένα από αυτά εξακολούθησαν να παραμένουν επί μακρόν στη μετά την καταστροφή κατάσταση, ζωντανές μνήμες της πολεμικής θηριωδίας. Παρά τις προσπάθειες που έχουν καταβληθεί για την επούλωση των πληγών, είναι γεγονός ότι ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος υπήρξε για την πόλη της Κέρκυρας εμπειρία περισσότερο τραυματική και πιο καταλυτική ακόμα και από τις τουρκικές καταστροφές της βενετικής περιόδου. Από όσα προαναφέρθηκαν προκύπτει ότι ο αστικός ιστός της Κέρκυρας, ήδη από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του πυρήνα του, παρουσιάζει μια σταθερή δυναμική ανάπτυξης, που οφείλεται στη μεγαλύτερη ασφάλεια που πρόσφερε σε σχέση με τις λοιπές γειτονικές περιοχές. Οι οπισθοδρομήσεις στην ανάπτυξη αυτή οφείλονταν κατά κύριο λόγο σε πολεμικές περιπέτειες, όμως ήταν παροδικές και υπήρχε πάντα η τάση επέκτασης του, μια τάση που εξακολουθεί να υφίσταται μέχρι σήμερα, φυσικά extra muros.

ΠΗΓΕΣ - ΠΑΡΑΛΛΗΛΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1 ΓΝΩΜΑΤΕΥΣΕΙΣ ΛΟΓΙΩΝ ΚΕΡΚΥΡΑΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΥΛΗΣ α. Ιωάννης Ρωμανός, ιστορικός Κύριε Δήμαρχε. Ασμένως αναλαβόντες την δια του από 6 Ιουνίου 1887 υπ' αριθ. 935 εγγράφου ανατεθείσαν ημίν εντολήν, λυπούμεθα, ότι δεν δυνάμεθα αμέσως ήδη, να παράσχωμεν τας αιτηθείσας ιστορικός ειδήσεις, μεθ' όσης επιθυμούμεν ακριβείας, ως μη έχοντες έτι πρόχειρα πονήματα τίνα απαραιτήτως αναγκαία προς συμπλήρωσιν των όσων ήδη γιγνώσκομεν περί του χρόνου της κατασκευής της Βασιλικής λεγομένης Πύλης και του περίφημου αρχιτέκτονας του ανεγείροντας αυτήν. Από τούδε όμως αδιστάκτως και μετά πεποιθήσεως αποφαινόμεθα, ότι η Δημοτική της Κερκύρας Αρχή, μετά βδελυγμίας δέον ν' απορρίψη ει τις εγένετο περί καθαιρέσεως του σεπτού μνημείου αβέλτερος και επαρίστερος πρότασις. Έχει δε τουναντίον το καθήκον να διατηρή μετά στοργής και να διαφυλάττη αυτό εκ της φθοράς, ον, ως μη ώφελε, το μόνον αξιόλογον καλλιτεχνικόν έργον το περισωθέν παρ' ημίν εκ των αναπόδραστων ύβρεων του χρόνου και της μισοκάλλου αμαθείας του ανθρώπου. Ιωάννης Ρωμανός Πηγή: Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας β. Μάρκος Θεοτόκης, λόγιος Προς τον Κον Δήμαρχον Κερκυραίων Δια του υπ' αριθ. 935 και από 6 Ιουνίου υμετέρου επισήμου, διωρίσθην μέλος της Επιτροπής, εις ην ανετέθη η γνωμοδότησις περί της αξίας της Βασιλικής Πύλης. Επί του αντικειμένου τούτου, φρονώ ότι ουδέποτε Δημοτικόν Συμβούλιον Κερκυραίων ώφειλεν ουχί μόνον να παραδεχθή, αλλ' ουδέ υπό συζήτησιν να θέση την καταστροφήν του κυριωτέρου και σημαντικωτέρου μνημείου του εγερθέντος επί Ενετοκρατίας και όπερ τα μέγιστα συνετέλεσε, μάλιστα εις την πολιορκίαν του έτους 1716, όπως μη υποπέση η Κέρκυρα εις τον σκληρότερον των ζυγών. Φρονώ επίσης, ότι το μνημείον τούτο, πρέπον να μη παραμελήται, μηδέ εγκαταλείπηται εις την φθοράν υπό της Δημοτικής Αρχής, ήτις καθήκον έχει να διατήρηση, παραφυλάξη και καθωράϊση αυτό δια των αναγκαίων επισκευών και καλλωπισμών. Εν Κέρκυρα τη 17 Ιουλίου 1887. Ευπειθέστατος Μάρκος Θεοτόκης Πηγή: Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας Άποψη της Κέρκυρας από το Μαντούκι. Στο βάθος, το οχυρό Αβραμη και αριστερά το Νέο Φρούριο (ατσαλογραφία από το The shores and islands of the Mediterranean, 1841)

Κάτοψη της Βασιλικής Πύλης

Γεώργιος Θεοτόκης (1844-1916). Δήμαρχος, βουλευτής, υπουργός, πρωθυπουργός το 1899. Ο ανδριάντας βρίσκεται στην Πλακάδα (έργο του Γ. Δημητριάδη)

2 ΑΠΟΦΑΣΗ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΚΕΡΚΥΡΑΙΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ ΠΥΛΗΣ (της 13ης Οκτωβρίου 1889)

Ο κ. Δήμαρχος Εκθέτων δια μακρών τους λόγους, ων ένεκεν θεωρεί αναγκαίαν την κατεδάφισιν της εις τα πρόθυρα της πόλεως προς το μέρος της εξοχής κειμένης Βασιλικής πύλης, ης η τήρησις μέγιστον και ανυπέρβλητον παρεμβάλλει πρόσκομμα εις την προέκτασιν της πόλεως, θεωρουμένου του εκτός αυτής μέρους ως μη αποτελούντος εν σύνολον μετά των ετέρων της πόλεως μερών, προτείνει να υποβάλει το Συμβούλιον προς το αρμόδιον Υπουργείον ευχήν, επί τω τέλει να διαταχθή η κατεδάφισις αυτής. Το Συμβούλιον ομόφωνον, συμμορφούμενον πληρέστατα προς την γνώμην ταύτην του κ. Δημάρχου, εξέδοτο το υπ' αριθμόν 98 ψήφισμα αυτού. Πηγή: Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας

Ο Ι. Πολυλάς, ο Κ. Θεοτόκης, ο Λ. Μαβίλης και άλλοι Κερκυραίοι εκπρόσωποι των γραμμάτων διαμαρτύρονται για την απόφαση κατεδάφισης της Βασιλικής Πύλης

3 ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΩΝ ΕΡΓΟΛΑΒΩΝ ΕΠΙΧΑΙΡΟΥΝ

Η ΠΟΡΤΑΡΙΑΛΑ Η περίφημη Πορταριάλα, δια την οποίαν τόσος πάταγος εγίνηκε, και τόση κοσμοχαλασιά, εις ολίγας ημέρας, το πολύ 20, θα ήναι εντελώς πεσημένη και τούτο οφείλεται εις την ικανότητα του εργολάβου συμπολίτου μας κυρίου Ραβανοπούλου. Πόσα και πόσα δεν ελέγοντο αυτάς τας ημέρας και πόσοι φόβοι ότι αν βάλη φουρνέλο, θα πάθουν τα σπίτια τα οποία είναι εκεί πλησίον. Απ' εναντίας, δια της ικανότητος του ο κ. Ραβανόπουλος προεγνώριζε ότι κανέναν κίνδυνον δεν διατρέχουν τα σπίτια καθώς και απεδείχθη με τα φουρνέλα τα οποία έως τώρα έβαλε, τα οποία είναι φουρνέλα 9 ποδών, διότι οι λίθοι δεν εκσφενδονίζονται δια να βλάψουν τα σπίτια, αλλά μόνον ραγίζεται το μέρος εκείνο οπού βάνει το φουρνέλο και το ράγισμα αυτό ευκολύνει την κατεδάφισιν, και χωρίς ούτε ο κρότος του φουρνέλου να φέρη την παραμικράν ζημίαν εις τα σπίτια. Πολύ εχαρήκαμεν ιδόντες ότι η εργασία της κατεδαφίσεως προοδεύει, πολύ δε περισσότερον εχαρήκαμεν, οπού τα φουρνέλα δεν φέρουν καμμίαν ζημίαν εις τα σπίτια, ούτε κρότον επί τέλους δεν κάμνουν, καθώς ο ικανώτατος εργολάβος κ. Ραβανόπουλος το επρόλεγε. Ώστε με χαράν μας δίδομεν την ευχάριστον είδησιν ότι η Πορταριάλα, περί της οποίας τόσαι και τόσαι εγένοντο συζητήσεις, και τόση κοσμοχαλασιά, θα ήναι πεσημένη εις διάστημα 20 ημερών. Μονόφυλλο με την ένδειξη του Τυπογραφείου «Ελευθερία» Πηγή: Αναγνωστική Εταιρεία Κέρκυρας, 3786

4 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΙΕΡΕΩΣ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΑΛΑΒΙΤΣΙΝΗ, ΕΤΩΝ 85, ΓΙΑ ΤΑ ΒΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΜΠΡΗΣΜΟ ΤΗΣ ΚΕΡΚΥΡΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ ΤΟ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1943

Ερ.: Ήταν αναμενόμενη η αεροπορική γερμανική επίθεση που κατέληξε στον εμπρησμό της πόλης το Σεπτέμβρη του 1943; Απ.: Από τη στιγμή που συνθηκολόγησε η Ιταλία περιμέναμε να χτυπήσουν τους Ιταλούς της Κέρκυρας οι Γερμανοί. Δεν περιμέναμε όμως αυτό το κακό. Ερ.: Πότε εκδηλώθηκε η επίθεση; Απ.: Το απόγευμα της 13ης Σεπτεμβρίου τα γερμανικά αεροπλάνα άρχισαν να χτυπάνε ιταλικούς στόχους. Εδώ κοντά στο λιμάνι χτύπησαν την Τέζα. Κατά το σούρουπο άρχισαν να χτυπάνε και την πόλη. Οι Ιταλοί απαντούσαν με αντιαεροπορικά. Όμως η μαζική επίθεση έγινε αργά, άρχισε κατά τα μεσάνυχτα. Ερ.: Πως αντιμετωπίσατε εσείς εκείνη την κατάσταση; Απ.: Εγώ, την ώρα της μεγάλης επίθεσης, βρισκόμουν σε ένα συγγενικό σπίτι απέναντι από το Δημαρχείο, όπου βρισκόταν το ξενοδοχείο «Σπλέντιτ». Ανησύχησα για το γέροντα πατέρα μου και πηγαίνοντας προς το σπίτι, που βρίσκεται δίπλα από τη Μητρόπολη, τον βρήκα να έχει καταφύγει μαζί με άλλους στο υπόγειο του κτιρίου Αγιοβλασίτη, στο καντούνι του Βιανέλλου, δίπλα στην Αγία Αικατερίνη, κοντά στα ανάκτορα της Σπιανάδας. Εκεί ακούστηκε ότι καιγόταν η πόλη. Αρχικά σκεφτήκαμε να πάμε στο σπίτι και να πάρουμε κάποια αναγκαία πράγματα, όμως δεν μπορέσαμε να φτάσουμε, γιατί καίγονταν τα κτίρια του δρόμου που οδηγούσε εκεί' το φαρμακείο του Κόλλα και το καντούνι του Μπίζη ήταν επίσης στις φλόγες. Αποφασίσαμε τότε να βγούμε από την πόλη. Στο δρόμο που ακολουθήσαμε καιγόταν ο Ντόμος, δίπλα στο Δημαρχείο. Προσπαθήσαμε να πάρουμε το δρόμο για το Σαρόκο, αλλά ήταν αδύνατο, γιατί από την πλευρά αυτή καιγόταν το κτίριο της Αστυνομίας και η Αννουντσιάτα. Έτσι στραφήκαμε στο ύψωμα του Αγίου Αθανασίου και μόλις φτάσαμε στην κοντράδα από τα σπίτια της Μπέλλα Βενέτσια, άρχισαν να πέφτουν βόμβες και καταφύγαμε σε ένα πορτόνι. Όμως οι κάτοικοι του σπιτιού κατέβαιναν πανικόβλητοι, γιατί το σπίτι είχε πιάσει φωτιά' είχαν πέσει εμπρηστικά φύλλα στη στέγη. Φύγαμε και μεις και, ακολουθώντας την οδό Μεγάλης Δουκίσσης Μαρίας, φτάσαμε έξω από την Ιταλική Σχολή, εκεί όπου τώρα είναι το Γυμνάσιο. Εκεί ξανάρχισαν να πέφτουν βόμβες και ριχτήκαμε σε ένα χαντάκι. Μόλις σταματήσανε, συνεχίσαμε και φτάσαμε στο μέρος όπου είναι το Ταχυδρομείο, και από εκεί, ακολουθώντας το μονοπάτι, γιατί τότε δεν υπήρχε ο σημερινός δρόμος, φτάσαμε στη Βίλλα Ρόσσα. Εκεί ο κόσμος αλαφιασμένος έφευγε σαν ποτάμι προς τα έξω, στο αεροδρόμιο, και η αγωνία όλων ήταν μη βομβαρδιστεί το αεροδρόμιο την ώρα που θα περνούσαμε από δίπλα. Οι πιλότοι έβλεπαν τον κόσμο, γιατί εκείνο το βράδυ είχε αστροφεγγιά. Ευτυχώς αυτό δεν έγινε και φτάσαμε στο Κανάλι και από εκεί πήγαμε στην Αλεπού, όπου μας δέχτηκε η φιλική οικογένεια Τησαρχόντου. Ξενυχτήσαμε βλέποντας τις ανταύγειες της πόλης που καιγόταν. Ερ.: Πως αντιμετώπισαν την κατάσταση τις επόμενες μέρες οι άστεγοι; Απ.: Υποχρεώθηκαν να μείνουν στα χωριά σε φίλους, συγγενείς, σε καλύβες, στάβλους, κατοικίες, εκκλησίες, μέχρι που ήλθαν στο νησί οι Γερμανοί, οι βάρβαροι, που πήραν τους Εβραίους. Όμως αυτά τα γεγονότα εγώ δεν τα έζησα, γιατί, μετά την απόβαση των Συμμάχων στην Ιταλία, μπήκα μαζί με άλλους σε ένα καΐκι στους Οθωνούς και πήγαμε στο Ότραντο, από εκεί στο Μπάρι και από εκεί στη Μέση Ανατολή.

Πλατεία στο κέντρο της πόλης, με στέρνα

Το Ανάκτορο των Αγίων Γεωργίου και Μιχαήλ

Η πόλη της Κέρκυρας, όπως φαίνεται από το Βίδο (γκραβούρα από το The Illustrated London News, 1861)

Βομβαρδισμένη πόλη, 1943

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

I Χρονολογικός Πίνακας - 968 Επίσκεψη Λιουτπράνδου. Πρώτη μνεία της Κορυφώς. - 1147 Πολιορκία και ανάκτηση του κάστρου από το Μανουήλ Α' Κομνηνό. - 1272 Έναρξη ανδηγαυικής κυριαρχίας. - 1386 Έναρξη βενετικής κυριαρχίας. - 1414-1418 Οχύρωση μπόργκου, κατασκευή θαλάσσιας τάφρου. - 1432 Πυρπόληση του νέου μπόργκου από τους Γενουάτες. -1537 Α' τουρκική πολιορκία. Σφαγιασμός κατοίκων μπόργκου. - 1538 Έναρξη οχύρωσης νέου μπόργκου. Κατασκευή Σπιανάδας. - 1571 Β'τουρκική πολιορκία. - 1576 Έναρξη περιτείχισης του εξωπολίου και κατασκευής του Νέου Φρουρίου. - 1632 Κατασκευή λατινικού καθεδρικού ναού (Duomo). - 1716 Γ' τουρκική πολιορκία. Επικεφαλής της άμυνας ο Mathias von Schulenburg. - 1797 Συνθήκη Campoformio. Η Κέρκυρα υπό Γάλλους Δημοκρατικούς. - 1800 Συγκρότηση Επτανήσου Πολιτείας. - 1807 Ειρήνη Τιλσίτ. Παραχώρηση της Κέρκυρας στην αυτοκρατορική Γαλλία. - 1815 Συνθήκη Παρισίων. Έναρξη Βρετανικής Προστασίας. - 1819 Έναρξη κατασκευής του ανακτόρου των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου. - 1864 Ένωση με την Ελλάδα. - 1892 Κατεδάφιση της Πόρτα Ρεάλε. - 1903 Έναρξη λειτουργίας του νέου Δημοτικού Θεάτρου. - 1915 Κατάληψη από Γάλλους (Entente). - 1923 Έλευση προσφυγών από τη Μ. Ασία και την Ανατολική Θράκη. - 1923 Κατάληψη της Κέρκυρας για ένα μήνα από τους Ιταλούς. - 1940 Ιταλικοί βομβαρδισμοί. - 1941 Έναρξη ιταλικής Κατοχής. - 1943 Καταστροφικός εμπρησμός της πόλης από τη γερμανική αεροπορία.

II Πνευματικά ιδρύματα και βιβλιοθήκες - Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας - Αρχαιολογικό Μουσείο - Σινοϊαπωνικό Μουσείο - Μουσείο Αντιβουνιώτισσας - Εφορεία Αρχαιοτήτων - Ιστορικό Αρχείο Κερκύρας - Δημόσια Βιβλιοθήκη - Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών - Βιβλιοθήκη Ιονίου Πανεπιστημίου - Γραφείο Παλαιάς Πόλης

Αναγνωστική Εταιρεία Κερκύρας

III Επιλογή βιβλιογραφίας Αγοροπούλου-Μπιρμπίλη, Α., Η αρχιτεκτονική της πόλεως της Κέρκυρας κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, Αθήνα 1976. -, Το έργο του Κερκυραίου αρχιτέκτονα Ι. Χρόνη, Κέρκυρα 1982. Αγιούς, Α., Οδοιπορικό στην παλιά Κέρκυρα, Κέρκυρα 2004. Αθανάσαινας, Γ., Κέρκυρα, Σεπτέμβρης 1943. Ιστορία από τα αρχεία των εμπολέμων, Αθήνα 1996. Ασπιώτη, Μ., Το Ανάκτορο των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου και η βασιλική έπαυλις Man Repos, Κέρκυρα 1964. Ασωνίτης, Σ., Ανδηγαυική Κέρκυρα (Ι3ος-Ι4ος αι.), Κέρκυρα 1999. Βροκίνης, Α., «Ο επί Ενετοκρατίας τειχισμός του κερκυραϊκού άστεος και η βασιλική πύλη», Κερκυραϊκά Χρονικά, 17 (1973), σσ. 356-374. Concina, Ε., «Ο Άγιος Μάρκος, η ακρόπολη, η πόλη», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 29-38. Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Ε., «Το πρόβλημα της ασφάλειας του κερκυραϊκού "μπόργκου" και η πρεσβεία του 1552», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρίας Κερκύρας, 13 (1976), σσ. 182-205. —, Ο αντίκτυπος του Δ' Βενετοτουρκικού πολέμου στην Κέρκυρα από ανέκδοτες πηγές, Αθήνα 1982. -, «Οι Τούρκοι στην Κέρκυρα. Επιπτώσεις στη μορφή της πόλης από τις τουρκικές πολιορκίες», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 49-58. Δημακόπουλος, Ι., «Το ανάκτορο των Αγίων Μιχαήλ και Γεωργίου», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 105-112.

Η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας

Καραπιδάκης, Ν., «Το τοπίο και ο φόβος της πόλης», Τα Ιστορικά, 12/13 (1990), σσ. 93-112. —, «Από την ιστορία των πόλεων. Η διαμόρφωση της ομάδας των Κερκυραίων πολιτών (ΙΕ'-ΙΣΤ1 αιώνες)», Εώα και Εσπερία, 1 (1993), σσ. 133143. —, «Η Κέρκυρα και οι Βενετοί: Ανάγνωση και δυναμική του αστικού χώρου», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 41-48. Κοντοστάνος, Μ., Αρχείον και καθημερινά περιστατικά γεγονότα επί ιταλικής και γερμανικής κατοχής, Κέρκυρα 1949. Λινάρδος, Γ., «Η ιστορική εξέλιξη της πόλεως της Κέρκυρας», Κερκυραϊκά Χρονικά, 9 (1962), σσ. 29-47. -, «Μεσαιωνική πόλη Κέρκυρας», Κερκυραϊκά Χρονικά, 19 (1974), σσ. 94-125. Μινώτος, Σ., Η κατεδάφισις των φρουρίων της Κερκύρας και η ουδετεροποίησις, Αθήναι 1936. Νικηφόρου, Α., «Η μεταμόρφωση του αστικού χώρου στις δημόσιες τελετές κατά τη βενετική περίοδο (Ι4ος-18ος αι.)», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 59-70. Παππάς, θ. Γ. (επιμ.),Κέρκυρα. Εγχειρίδιο Τοπικής Ιστορίας, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Αθήνα 2000. Ρουγγέρη, P., «Η εξέλιξη της μορφής και της δομής του ιστορικού κέντρου της Κέρκυρας. Αναφορές στα ιστορικά προάστια», Γενική Συνέλευση της Διεθνούς Επιστημονικής Επιτροπής Ιστορικών Πόλεων CIWIH-ICOMOS, Κέρκυρα 2002, σσ. 64-68. Σορδίνας, Α., «Τυπολογία και χρονολόγηση αγγλικών χτισμάτων της Κέρκυρας στην περίοδο του Ιονίου Κράτους», στο Το Ιόνιο Κράτος. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας (Κέρκυρα 1988), Αθήνα 1997, σσ. 431-444. Tenenti, Α., «Η Κέρκυρα πόλη της Μεσογείου», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 21-28. Τσίτσας, Α., Η Εκκλησία της Κερκύρας κατά την Λατινοκρατίαν (1267-1797), Κέρκυρα 1969. Zucconi, G., «Η βρετανική Κέρκυρα (1814-1864). Αρχιτεκτονική και αστικές στρατηγικές στην πρωτεύουσα του Ιονίου Κράτους», στο Ε. Concina, Α. Νικηφόρου (επιμ.), Κέρκυρα: Ιστορία, Αστική ζωή και Αρχιτεκτονική, Κέρκυρα 1994, σσ. 95-104.

Τζουμερκιώτικα σπίτια