5 Πηγές της Τοπικής Ιστορίας

Την τοπική ιστορία ενδιαφέρουν όλα τα είδη πηγών, όπως το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον, τα αρχειακά έγγραφα, οι επιστολές, τα κατάλοιπα του υλικού πολιτισμού (εργαλεία και μηχανές, οικιακά σκεύη και ενδυμασίες), οι σφραγίδες και τα νομίσματα, τα λογοτεχνικά έργα, ο τύπος, τα έργα τέχνης, οι φωτογραφίες και το κινηματογραφικό υλικό, η προφορική παράδοση και οι προφορικές μαρτυρίες. Είναι προφανές ότι ο βαθμός αξιοπιστίας των πηγών αυτών, από τις οποίες άλλες είναι άμεσες και άλλες έμμεσες, ποικίλλει, και είναι έργο του διδάσκοντος να τον προσδιορίσει, ώστε να προφυλάξει τους μαθητές από επισφαλή συμπεράσματα. Αν και οι πηγές πληροφόρησης για τη διερεύνηση ζητημάτων τοπικής ιστορίας είναι ποικίλες, η αρχική πληροφόρηση, όταν αυτό είναι εφικτό, προέρχεται από δημοσιευμένα άρθρα και βιβλία, αυτονόητο όμως είναι ότι δεν εξαντλείται σ' αυτά. Μια κριτική μάλιστα προσέγγιση των πηγών αυτών είναι δυνατόν να αναδείξει σημαντικά ζητούμενα τα οποία δεν καλύπτονται επαρκώς από αυτές. Πέρα από τη βιβλιογραφία, ο τοπικός τύπος αποτελεί για τις νεότερες ιστορικές περιόδους σημαντικότατη πηγή και μπορούμε να τον αναζητήσουμε είτε σε τοπικά πνευματικά ιδρύματα (βιβλιοθήκες) είτε στους εκδοτικούς φορείς. Σημαντικότατο πρωτογενές υλικό (έγγραφα, πρακτικά, ληξιαρχικές πράξεις κτλ.) θα εντοπίσουμε στα κατά τόπους Γενικά Αρχεία του Κράτους, αλλά και σε αυτά διάφορων δημόσιων και ιδιωτικών φορέων, όπως είναι ο Δήμος, το Επιμελητήριο, η Νομαρχία, το Σχολείο (βλ. δείγμα 7). Πληροφορίες επίσης για μια περιοχή θα εντοπίσουμε σε υπηρεσιακές εκδόσεις υπουργείων και δημόσιων οργανισμών που αφορούν τα αντικείμενα της δραστηριότητας τους. Στις γραπτές πηγές της τοπικής ιστορίας είναι δυνατόν να ενταχθούν επίσης λογοτεχνικά έργα, ιδιαίτερα τα ταξιδιωτικά, τα ηθογραφικά κείμενα, καθώς και τα ιστορικά μυθιστορήματα. Πέρα όμως από τις γραπτές πηγές, η πληροφόρηση μας θα εμπλουτιστεί με την προφορική συνέντευξη (βλ. δείγματα 1, 2, 5,6), το κατάλληλο φωτογραφικό υλικό αλλά και με ηχητικές μαρτυρίες, που μπορεί κανείς να αναζητήσει σε αρχεία ραδιοφωνικών σταθμών ή και εκδόσεις δίσκων, CD κτλ., ενώ κινηματογραφικές πηγές (ντοκιμαντέρ ή και παλαιές ελληνικές ταινίες) μπορεί κανείς να εντοπίσει σε ταινιοθήκες και video club τέλος, ακόμα και τα ταπεινά παλαιά αντικείμενα της καθημερινής χρήσης είναι δυνατόν να συναποτελέσουν ενδιαφέρον υλικό, αρκεί να τεθούν τα κατάλληλα κάθε φορά ερωτήματα. Από τις πολυάριθμες αυτές κατηγορίες πηγών της τοπικής ιστορίας, πιο προσιτές στους μαθητές αποτελούν το υλικό περιβάλλον και τα στοιχεία του, τα πάσης φύσεως έγγραφα, ο τύπος και οι προφορικές μαρτυρίες και, τέλος, η λογοτεχνική παραγωγή που αναφέρεται στον υπό εξέταση τόπο.

Η βυζαντινή Μονή της Παντάνασσας, 15ος αι., Μυστράς

Θεωρούμε λοιπόν σκόπιμο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στις πηγές αυτές.

Πήγες της Τοπικής Ιστορίας • Φυσικό και δομημένο τοπίο • Αρχειακά έγγραφα • Επιστολές • Εφημερίδες και περιοδικά • Προφορική παράδοση και μαρτυρίες • Φωτογραφίες, χάρτες • Υλικοτεχνικές υποδομές, μηχανές, εργαλεία, σκεύη • Ενδυμασία, διακόσμηση • Σφραγίδες, γραμματόσημα, νομίσματα • Κινηματογραφικά και τηλεοπτικά ντοκουμέντα • Ηχητικές και ηλεκτρονικές πηγές πληροφόρησης • Εικαστικά και λογοτεχνικά έργα • Απογραφές και στατιστικοί πίνακες

Ι. Το υλικό περιβάλλον αποτελεί, όπως επισημάνθηκε, σημαντική πηγή πληροφόρησης για την τοπική ιστορία, ενώ τα στοιχεία του χρησιμεύουν κατά κανόνα ως πηγές αφόρμησης της έρευνας. Πέρα από τα σταθερά στοιχεία του τοπίου που παρουσιάζουν ενδιαφέρον, η έρευνα θα επιδιώξει να αποκωδικοποιήσει τις ανθρώπινες παρεμβάσεις σ' αυτό, επειδή αποτελούν δυνητικά ιστορικό τεκμήριο, αρκεί να κατέχουμε τον κώδικα ανάγνωσης του. Ένα εγκαταλελειμμένο στοιχείο του τοπίου, είτε πρόκειται για αστική συνοικία ή αγροτικό οικισμό ή και ένα κτίσμα, αποτελεί ερέθισμα, καθώς θέτει ερωτήματα (πότε, γιατί, πώς, πού κτλ.), των οποίων οι απαντήσεις δεν είναι έργο της φαντασίας αλλά της έλλογης και μεθοδικής τεκμηρίωσης. Δεν αποκλείεται βέβαια το ίδιο το τοπίο να παρέχει τα δεδομένα για ερμηνείες αναφορικά με τις παρεμβάσεις του ανθρώπου σ' αυτό. Η μελέτη του τοπίου σε συνδυασμό με αυτήν των χαρτών, τοπογραφικών σχεδίων, παλαιών απεικονίσεων ή και αεροφωτογραφιών είναι δυνατόν να φωτίσει πολλά από τα ζητούμενα της τοπικής ιστορίας.

Άποψη του Ναυπλίου

Η Βάθεια με τους χαρακτηριστικούς πύργους της, Μάνη

Το τοπίο, αστικό ή αγροτικό, όπως παρουσιάζεται, είναι το αποτέλεσμα διαδοχικών επικαλυπτόμενων γραφών της φυσικής και ανθρώπινης δραστηριότητας πάνω σ' αυτό. Η ανάγνωση των γραφών αυτών δεν είναι πάντα εύκολη, καθώς ό,τι εμφανίζεται μπροστά μας αποτελεί ένα δυσανάγνωστο αποτέλεσμα αυτών των επικαλυπτόμενων διαδοχικών γραφών, από τις οποίες οι μεταγενέστερες, κατά κανόνα, έχουν εξαλείψει τμήμα των προγενέστερων. Πέρα από τη δυσκολία αυτή της ανάγνωσης του τοπίου, ο ερευνητής αντιμετωπίζει και άλλα προβλήματα-κινδύνους, όπως το να επηρεαστεί η προσέγγιση του από τις σύγχρονες χρήσεις του χώρου, την αισθητική ή οικονομική του σημασία κ.ο.κ. Τα παραδείγματα μεταβολών του τοπίου στον ελλαδικό χώρο είναι πάμπολλα. Το αγροτικό τοπίο, η διαμόρφωση του ανάγλυφου και ο εντοπισμός των ενδιαφερόντων χαρακτηριστικών του, τα ίχνη ανθρώπινων εγκαταστάσεων ή οικονομικών δραστηριοτήτων σ' αυτό αποτελούν πληροφορίες που εγείρουν γόνιμα ερωτήματα σχετικά με το μέγεθος των εγκαταστάσεων, τις οικονομικές δραστηριότητες του πληθυσμού, τα δίκτυα επικοινωνίας κτλ. Εγκαταλελειμμένοι οικισμοί υπαγορεύουν τη διατύπωση ερωτημάτων σχετικά με το χρόνο και τους λόγους της συγκρότησης και της εγκατάλειψης, ερωτήματα στα οποία συχνά μπορεί να απαντήσει το ίδιο το τοπίο. Ίχνη ανθρώπινης δραστηριότητας, όπως ο τεμαχισμός της αγροτικής γης, οι μέθοδοι αντιστήριξης του εδάφους, τα μέσα επεξεργασίας της αγροτικής παραγωγής, όπως ελαιοτριβεία, μύλοι κτλ., καταγράφονται και συζητούνται στο πλαίσιο της προσπάθειας ερμηνείας των ρόλων τους. Ανάλογες παρατηρήσεις καταγράφονται κατά την επόπτευση του αστικού τοπίου. Από παρατηρήσεις του είδους αυτού ανατροφοδοτείται ο προβληματισμός σχετικά με τις φάσεις της τοπικής ιστορίας. Οπωσδήποτε, ο μαθητής χρειάζεται καθοδήγηση τόσο λόγω της πληθώρας των πληροφοριών όσο και της διαθεματικότητας που συνεπάγεται η αξιοποίηση του τοπίου ως πηγής πληροφόρησης. Για τους λόγους αυτούς, η έλλογη και στο πλαίσιο των δυνατοτήτων των μαθητών αυτής της ηλικίας οριοθέτηση των στόχων της έρευνας είναι καθοριστική για την αποτελεσματικότητα της. Τα ερωτήματα που θα τεθούν ενδείκνυται να μην είναι εξαιρετικά σύνθετα και να περιλαμβάνουν τη διερεύνηση των σχέσεων μεταξύ περιορισμένου αριθμού παραγόντων. Τέτοιες σχέσεις είναι δυνατόν να αναφέρονται σε συσχετισμούς ως ακολούθως:

• Στοιχεία του φυσικού ή ανθρωπογενούς τοπίου - επίδραση τους στη διαμόρφωση ιδιαιτεροτήτων της τοπικής κοινωνίας (βλ. δείγματα 2,3). • Τοπικά προϊόντα - οικονομία / τεχνολογία / επαγγέλματα / εκπαίδευση (βλ. δείγματα 2,5,9). • Συγκοινωνιακές συνθήκες - κοινωνική σύνθεση / οικονομία / τεχνολογία / εκπαίδευση (βλ. δείγματα 7,8). • Τοπικά ιδρύματα και φορείς - συμβολή τους στον τομέα αναφοράς τους (βλ. δείγμα 8).

Η μελέτη του τοπίου δεν οδηγεί οπωσδήποτε σε λύσεις των προβλημάτων όμως συμβάλλει τουλάχιστον στη διατύπωση γόνιμων ερωτήσεων. Μετά την καταγραφή των πληροφοριών από την έρευνα πεδίου, απαραίτητη κρίνεται η αξιοποίηση και άλλων διαθέσιμων συναφών πηγών, όπως ο χάρτης, η παλαιά φωτογραφία, το χαρακτικό, ο πίνακας ζωγραφικής, η αεροφωτογραφία, το τοπογραφικό σχέδιο, το κτηματολόγιο παρωχημένων εποχών, ώστε να διασταυρωθούν οι πληροφορίες της επιτόπιας παρατήρησης. Αφού εξαντληθούν και οι πηγές αυτές, μπορούμε να προχωρήσουμε στη διατύπωση ασφαλέστερων συμπερασμάτων.

Σκάρωμα σκάφους, Θάσος

Η μελέτη και η γνώση του περιβάλλοντος, όταν γίνεται με εύστοχο τρόπο, δημιουργεί ιδιαίτερο δεσμό του μαθητή με αυτό, γεγονός που αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αποτελέσματα της μελέτης της τοπικής ιστορίας· γιατί είναι βέβαιο ότι ένας τέτοιος δεσμός θα οδηγήσει στο σεβασμό του περιβάλλοντος και, μεταξύ άλλων, θα ανακόψει μια έντονα παρατηρούμενη σήμερα τάση καταστροφής (π.χ. προσβολή κτιρίων και μνημείων). Η ιστορική μελέτη του περιβάλλοντος είναι ο καλύτερος τρόπος ανάπτυξης δεσμού με αυτό.

II. Τα έγγραφα. Ιδιαίτερη σημασία για την έρευνα της τοπικής ιστορίας έχουν τα έγγραφα που διατηρούνται σε παλαιά συμβολαιογραφικά (νοταριακά) αρχεία, καθώς επίσης και εκείνα που ανήκουν σε οικογένειες, ιδρύματα ή επιχειρήσεις μιας περιοχής. Η ποικιλία και ο πλούτος των πληροφοριών που παρέχουν τα έγγραφα αυτά είναι προφανείς, καθώς αναφέρονται σε μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων. Στην περίπτωση χρήσης των πηγών αυτών ο διδάσκων θα χρειαστεί, πριν αναθέσει στους μαθητές την ερευνά τους, να βεβαιωθεί ότι είναι σε θέση να ανταποκριθούν στο έργο αυτό, δεδομένου ότι συχνά οι δυσανάγνωστες γραφές και οι παραχωρημένες μορφές της γλώσσας στις πηγές αυτές συνιστούν πρόβλημα, ακόμα και για έμπειρους ερευνητές.

Αποδεικτικό της συμβολής της Μαντώς Μαυρογένους στον Αγώνα (υπογραφή: Δημ. Υψηλάντης, Αργός, 10 Μαρτίου 1823)

Δραματολόγιο του Βασιλικού Θεάτρου, χειμερινή περίοδος 1905-1906

Γεωγραφία Νεωτερική των Δημητριέων Δανιήλ Φιλιππίδη και Γρηγορίου Κώνσταντά (Βιέννη, 1791)

Χρήση των εγγραφών Περισσότερο προσιτά στις δυνατότητες των μαθητών είναι τα κοινοτικά, δημοτικά, νομαρχιακά και εκκλησιαστικά έγγραφα του σχετικά πρόσφατου παρελθόντος, τα οποία παρέχουν πληροφορίες, κατά κανόνα αξιόπιστες, για ζητήματα που αφορούν σύνολα ανθρώπων, και αναφέρονται στο μέγεθος και τη σύνθεση του πληθυσμού των κατοίκων μιας περιοχής, τη δημογραφική εξέλιξη, τα επαγγέλματα, την οικονομική κατάσταση και άλλους τομείς. Τα στοιχεία αυτά είναι σκόπιμο, μετά τη συγκέντρωση τους, να αποτυπώνονται με μορφή διαγράμματος, ώστε να παρέχουν την κατά το δυνατόν πιο εύληπτη εικόνα των σχέσεων που διαμορφώνονται στον υπό μελέτη τομέα. Σε τέτοιου είδους εργασίες απαιτείται εξαιρετική προσοχή, ώστε να αποφεύγονται βεβιασμένα συμπεράσματα. Για παράδειγμα, σε μια δημογραφική έρευνα, η σχέση γεννήσεων-θανάτων δεν αρκεί για την εξαγωγή συνθετικών συμπερασμάτων που θα αφορούν τις δημογραφικές τάσεις· χρειάζεται να μελετηθούν και οι αφίξεις-αναχωρήσεις στην περιοχή. Για τον εντοπισμό του αρχειακού υλικού προσφεύγουμε στους δημοσιευμένους καταλόγους των αρχείων, οι οποίοι επιτρέπουν να διαπιστώσουμε αν υφίσταται ενδιαφέρον υλικό για το αντικείμενο της ερευνάς μας. Πέρα από τους δημοσιευμένους καταλόγους, είναι αυτονόητο ότι αρχεία διαθέτουν οι διάφορες δημόσιες υπηρεσίες και οργανισμοί, τα επιμελητήρια, καθώς και άλλοι φορείς, όπως η Εκκλησία, οι τράπεζες, οι βιομηχανίες κτλ. Ο εντοπισμός του αρχειακού υλικού προϋποθέτει ενδιαφέρον και ερευνητική διάθεση από την πλευρά του εκπαιδευτικού. Αν όλες αυτές οι προϋποθέσεις εξασφαλιστούν, απαραίτητη είναι η επίσκεψη του διδάσκοντος για εξέταση του υλικού αυτού, του είδους των πληροφοριών που περιλαμβάνει, καθώς και των δυνατοτήτων που έχουν οι μαθητές να το διαχειριστούν. Στην περίπτωση κατά την οποία διαπιστώνουμε ότι πληρούνται και οι προϋποθέσεις αυτές, ενημερώνουμε σχετικά τους μαθητές και τους δίνουμε οδηγίες για τον τρόπο εργασίας τους. Είναι ενδεδειγμένο, τουλάχιστον στην αρχή της ερευνάς τους, να τους συνοδεύουμε, ώστε να διαπιστώσουμε ότι εξοικειώθηκαν τόσο με το περιβάλλον όσο και με τον τρόπο της εργασίας στο αρχείο. Στις οδηγίες προς τους μαθητές θα επισημάνουμε την αναγκαιότητα ακριβούς παραπομπής στις αρχειακές πληροφορίες (θέση, αρίθμηση, χρονολογία του εγγράφου), τα ζητούμενα-πληροφορίες που χρειάζεται να συγκεντρώσουν, ενώ θα προτείνουμε τρόπους καταγραφής των διάφορων κατηγοριών πληροφοριών, ώστε οι μαθητές να είναι στη συνέχεια σε θέση να τις επεξεργαστούν εύκολα. Για παράδειγμα: Επιδιώκουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα «Ποία προϊόντα διακινούνται (εξάγονται - εισάγονται - περνούν transit) από το τάδε λιμάνι κατά τη δείνα χρονική περίοδο;». Αφού εντοπίσουμε το σχετικό αρχειακό υλικό και δώσουμε τις προαναφερθείσες οδηγίες στους μαθητές, τους υποδεικνύουμε το τμήμα του αρχειακού υλικού που θα ερευνήσουν, καθώς και τον τρόπο καταγραφής των αναφερομένων στα αρχειακά έγγραφα προϊόντων σε στήλες (ονομασία, προέλευση, προορισμός, ποσότητα κτλ.). Μετά την ολοκλήρωση των καταγραφών, οι μαθητές θα παρουσιάσουν μια συνεκτική έκθεση των πληροφοριών αυτών και στη συνέχεια θα προχωρήσουν στη διατύπωση των σχετικών συμπερασμάτων.

III. Ο τοπικός τύπος (ημερήσιος και περιοδικός) αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την τοπική ιστορία, ιδιαίτερα για τα νεότερα χρόνια. Ο τύπος παρέχει πληροφορίες για την πολιτική, την καθημερινή ζωή, τις πολιτιστικές δραστηριότητες, την οικονομία, τα προβλήματα της περιοχής, για το παρόν αλλά και για το παρελθόν. Πρόκειται για μια πηγή που είναι σχετικά εύκολα προσιτή, όμως το πλήθος των πληροφοριών που περιέχει δημιουργεί προβλήματα διαχείρισης τους. Στην καλύτερη περίπτωση, η αξιοποίηση του μπορεί να είναι εξαιρετικά αποδοτική, όταν εξετάζεται ένα ζήτημα σαφώς προσδιορισμένο στο χρόνο, καθώς εντοπίζουμε σε μια ομάδα εντύπων συγκεκριμένες ειδήσεις σε συγκεκριμένο χρόνο. Αντίθετα, δυσκολίες παρουσιάζει η πηγή αυτή στην περίπτωση που διερευνούμε ένα θέμα σε μια μεγάλη περίοδο. Αυτό οφείλεται στο μεγάλο όγκο πληροφοριών που θα χρειαστεί να επεξεργαστούν οι μαθητές. Μια λύση στο πρόβλημα είναι η πραγματοποίηση δειγματοληπτικής έρευνας, είναι όμως σαφές ότι αυτό θα αποβεί εις βάρος της ακρίβειας της πληροφόρησης. Αν μια τέτοια λύση δεν κρίνεται ικανοποιητική, μπορούμε να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας σε μια περίοδο πιο περιορισμένη, π.χ. μία δεκαετία. Περισσότερο αποτελεσματική μπορεί να είναι η αξιοποίηση της πηγής αυτής, όταν στοχεύουμε στη μελέτη μιας πολύ εξειδικευμένης μονάδας τοπικής ιστορίας, όπως είναι μια επαγγελματική ομάδα, μια δραστηριότητα ενός τοπικού συλλόγου κτλ. Σε κάθε περίπτωση είναι προφανές ότι πολύ αποτελεσματικότερη και πιο σφαιρική πληροφόρηση θα αποκομιστεί όταν, για το θέμα που μας απασχολεί, έχουμε προσφύγει σε περισσότερα του ενός έντυπα.

Κοχλίας. Μηνιαίο περιοδικό της Θεσσαλονίκης (Α’ τεύχος, Δεκέμβρης 1945)

Το έγγραφο της παράδοσης της Μονεμβασιάς (Ιούλιος 1821)

Η Φωνή της Σύμης. Μηνιαία εφημερίδα που εκδίδεται από το 1948

Θεσσαλία. Εφημερίδα του Βόλου (8 Μαΐου 1886)

Μετά τον εντοπισμό του υλικού, ακολουθεί η αποδελτίωση των πληροφοριών οι οποίες δίνουν απαντήσεις στα ερωτήματα που έχουμε θέσει. Βάσει της επεξεργασίας αυτής, διατυπώνονται σε μια έκθεση τα σχετικά πορίσματα.

IV. Οι προφορικές μαρτυρίες έχουν ιδιαίτερη σημασία για την τοπική ιστορία, αφού δίνει το λόγο στον άνθρωπο που βίωσε προσωπικά τα γεγονότα που αφηγείται. Η προφορική ιστορία μπορεί να προσεγγίζει και πληροφορίες του ψυχολογικού πεδίου, όπως αισθήματα, στάσεις, αντιθέσεις προσώπων και ομάδων, που δεν εντοπίζονται σε άλλες πηγές. Το ενδιαφέρον γίνεται ακόμα μεγαλύτερο, όταν η έρευνα αξιοποιεί μαρτυρίες ανθρώπων που είναι περιθωριακοί, αποκλεισμένοι από το κοινωνικό σύνολο και οι οποίοι δεν εμφανίζονται στις λοιπές πηγές. Στις περιπτώσεις αυτές, ο ερευνητής, αφού συντάξει το κατάλληλο ερωτηματολόγιο, μπορεί να συλλέξει σημαντικές πληροφορίες αυτού του πεδίου. Η έρευνα προφορικών μαρτυριών προσφέρει έτσι στον ιστορικό συμπληρωματικές πληροφορίες: καλύπτει τα κενά που αφήνουν οι γραπτές μαρτυρίες και, κυρίως, μας μεταφέρει το βιωματικό τρόπο με τον οποίο μια ομάδα ανθρώπων ανακαλεί και αναβιώνει τα παρελθόντα γεγονότα. Αυτό δεν σημαίνει ότι η προφορική μαρτυρία είναι περισσότερο αντικειμενική από τις λοιπές. Το πρόσωπο που μιλά μπορεί να έχει ξεχάσει ή να ερμηνεύει διαφορετικά το παρελθόν, ή ακόμα να θέλει να μας παραπλανήσει. Αυτό που προέχει στην προφορική ιστορία δεν είναι μόνο η συλλογή πληροφοριών, αλλά το ότι προβάλλεται ο ιδιαίτερος τρόπος με τον οποίο το άτομο ή η ομάδα αντιλαμβάνονται και βιώνουν ένα γεγονός. Τις πληροφορίες που θα συλλέξει και θα οργανώσει ο ιστορικός από την έρευνα αυτή οφείλει να τις κατατάξει και να τις οργανώσει σε ιδιαίτερο αρχείο. Οφείλει επίσης να τις ελέγξει, να τις διασταυρώσει με κριτικό πνεύμα και επιφύλαξη.

Δίστομο, 1945: Μαυροφόρες, ένα χρόνο μετά τη δολοφονία των κατοίκων από τους Ναζί

Το προφορικό αρχείο που δημιουργούμε στο πλαίσιο της τοπικής ιστορίας είναι διαφορετικό από τα λοιπά ηχητικά αρχεία, δεδομένου ότι ο ερευνητής είναι αυτός που με τις κατάλληλες ερωτήσεις το διαμορφώνει. Αυτονόητο είναι ότι στις μαρτυρίες του τύπου αυτού το στοιχείο του υποκειμενισμού είναι έντονο, ενώ ελλοχεύουν και άλλοι κίνδυνοι που είναι δυνατόν να καταστήσουν την προσπάθεια μας αναποτελεσματική ή να οδηγήσουν σε εσφαλμένες εκτιμήσεις. Για τους λόγους αυτούς χρειάζεται να τηρούνται ορισμένοι κανόνες (βλ. δείγμα 6). Η έρευνα για τον εντοπισμό των κατάλληλων προσώπων από τα οποία θα ζητηθεί η συνέντευξη είναι απαραίτητη. Είναι προφανές ότι μία και μοναδική συνέντευξη δεν παρέχει τα εχέγγυα της αντικειμενικότητας, και σκόπιμο είναι να προσφεύγουμε σε μια επαναληπτική συνέντευξη επιβεβαίωσης, που θα πραγματοποιηθεί σε απόσταση ικανού χρόνου από την προηγούμενη. Ο μαθητής που παίρνει τη συνέντευξη θα πρέπει να αντιληφθεί ότι δε λειτουργεί ως δημοσιογράφος ούτε ως ανακριτής. Ειδικότερα, απαιτείται η κατάλληλη προετοιμασία με πρωταρχικό μέλημα τη διατύπωση του ερωτήματος: «Τι με ενδιαφέρει να πληροφορηθώ;». Το ερώτημα αυτό θα αναλυθεί σε ειδικότερα ερωτήματα που θα τεθούν στο συνομιλητή του. Ο μαθητής-ερευνητής θα πρέπει κατ' αρχάς να έχει γνώση για το θέμα, να είναι καλός ακροατής, αλλά και να έχει την ικανότητα να ερεθίζει τη μνήμη του συνομιλητή του, στον οποίο, εντούτοις, πρέπει να αφήνει την πρωτοβουλία. Η συνέντευξη καλό είναι να αρχίζει με «ουδέτερες» ερωτήσεις, οι οποίες σταδιακά θα εστιάζονται στα ενδιαφέροντα της έρευνας. Τα γόνιμα ερωτήματα δεν είναι γενικόλογα ή ασαφή, καθώς οι απαντήσεις θα είναι ανάλογες, ενώ ο ερευνητής αποφεύγει τις ερωτήσεις που υπαγορεύουν έμμεσα ή ζητούν να εκμαιεύσουν συγκεκριμένη απάντηση. Κατά τη διατύπωση των ερωτημάτων σκόπιμο είναι να αποφεύγονται λέξεις ποικιλότροπα φορτισμένες, ενώ σημειώνονται οι δισταγμοί ή οι σιωπές του συνομιλητή μας. Σκοπός, εξάλλου, του ερευνητή δεν είναι να κρίνει τα λεγόμενα του συνομιλητή του, αλλά να τα κατανοήσει και να τα ερμηνεύσει. Ο χώρος πραγματοποίησης της συνέντευξης ενδείκνυται να μην είναι δημόσιος, ούτε να πραγματοποιείται αυτή παρουσία τρίτων. Σημαντικό για την αποτελεσματικότητα της εργασίας είναι το κλίμα και η αίσθηση εμπιστοσύνης που επιδιώκουμε να δημιουργηθεί. Απαραίτητο, φυσικά, είναι το μαγνητόφωνο ή η κάμερα σε περίπτωση βιντεοσκόπησης. Χρειάζεται, επίσης, διευκρίνιση στο συνομιλητή του τρόπου χρήσης των λεγομένων του (παραπομπές, έκδοση βιβλίου κτλ.). Στη διάρκεια της συνέντευξης καταγράφουμε σε σημειωματάριο στάσεις, κινήσεις, αντικείμενα που δείχνει ή προσκομίζει κτλ. Εάν υπάρχουν οι δυνατότητες, όλα τα παραπάνω στοιχεία, τα οποία εκφράζουν, μεταξύ άλλων, την τόσο πληροφοριακή γλώσσα του σώματος, μπορούν να μαγνητοσκοπηθούν. Έτσι οι μαθητές μυούνται και στην τέχνη της βιντεοσκόπησης. Η επόμενη φάση είναι η μεταγραφή του περιεχομένου της μαγνητοταινίας. Αν μας ενδιαφέρουν απλώς οι πληροφορίες, η μεταγραφή είναι δυνατόν να παρουσιάζει τους λόγους διορθωμένους εκφραστικά. Αν μας ενδιαφέρει η ατμόσφαιρα ή η διάλεκτος, κατά τη μεταγραφή μεταφέρεται επακριβώς ο προφορικός τόνος. Ακολουθεί η κριτική ανάλυση. Στη φάση αυτή, πέρα από τις πληροφορίες, ενδεχομένως εντοπίζονται και αξιοποιούνται οι παραλείψεις, οι συγχύσεις, οι σιωπές, οι επαναλήψεις και οι αντιφάσεις. Συχνά, τα στοιχεία αυτά επιβάλλουν την αναζήτηση και άλλης προφορικής πηγής. Ας λάβουμε υπόψη επίσης ότι, αν το θέμα έχει ευρεία δημοσιότητα και βιβλιογραφία, ο συνομιλητής μας πιθανόν να έχει επηρεαστεί από απόψεις τρίτων. Για την άντληση συμπερασμάτων για ευρύτερα στρώματα, τάξεις και κατηγορίες, απαραίτητο είναι να λαμβάνονται συνεντεύξεις από περισσότερα πρόσωπα, και μάλιστα με διαφορετικά κριτήρια επιλογής τους (τάξη, φύλο, ηλικία, επάγγελμα κ.ο.κ.).

Το ψαλίδισμα των σφουγγαριών στην Κάλυμνο

Λευκαδίτισσες μεταφέρουν το προϊόν των αλυκών, 1960

Οι παρατηρήσεις από το υλικό του προφορικού αρχείου κατηγοριοποιούνται και συζητιούνται, με σκοπό να καταλήξουμε σε συμπεράσματα. Φυσικά, η συνέντευξη δεν αποτελεί πανάκεια, όμως σε συνδυασμό με άλλες πηγές παίζει σημαντικό ρόλο, καθώς φωτίζει πεδία όπως το συναισθηματικό και εκείνο των πεποιθήσεων και των νοοτροπιών για τα οποία οι λοιπές κατηγορίες πηγών κατά κανόνα σιωπούν.

V. Η τέχνη: εικαστικές μαρτυρίες, κινηματογράφος, λογοτεχνία. Φωτογραφίες ή οπτικοακουστικό υλικό. Στις πηγές που είναι δυνατόν να δώσουν πληροφορίες για μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι έζησαν στο παρελθόν, όπως για τους κατοίκους ενός νησιού, μιας πόλης, ενός χωριού, μιας συντεχνίας, μιας κοινωνικής ομάδας κ.ο.κ., εντάσσεται το έργο τέχνης, το οποίο συχνά προσφέρει πληροφορίες για το παρελθόν της περιοχής. Πίνακες ζωγραφικής, γλυπτά αλλά και φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό αποτελούν συνήθως πηγές άντλησης πληροφοριών με εξαιρετικό ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία. Δεν εξαιρούνται, βέβαια, από τα τεκμήρια της κατηγορίας αυτής τα προϊόντα της τέχνης του λόγου. Ιδιαίτερα πληροφοριακό, εκτός των άλλων, για την τοπική ιστορία είναι το ηθογραφικό λογοτεχνικό είδος, το οποίο ο διδάσκων μπορεί να συστήσει στους μαθητές ως πηγή για την άντληση πληροφοριών τεκμηρίωσης παράλληλα με άλλες, διαφορετικής φύσεως πηγές.

Νεόνυμφοι από το Καστελόριζο. Η νύφη φέρει την τοπική φορεσιά, 1919

Συγγραφείς των οποίων έργα εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία είναι πολλοί, όπως ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Γεώργιος Βιζυηνός και τόσοι άλλοι. Με δεδομένο μάλιστα ότι αρκετές περιοχές της χώρας μας δε διαθέτουν λαογραφικά κ.ά. μουσεία και τα τεκμήρια του βίου της τοπικής κοινωνίας είναι περιορισμένα ή δυσπρόσιτα, το είδος αυτό των πηγών μπορεί να αποτελέσει ενδιαφέρουσα αφετηρία προβληματισμού και δημιουργικών πρωτοβουλιών. Η μέθοδος και η έκταση της σχετικής εργασίας εξαρτάται από το ερώτημα που θα τεθεί στην πηγή. Οπωσδήποτε, ο διδάσκων είναι σε θέση να υποδείξει στους μαθητές τα σχετικά κείμενα και τη συναφή βιβλιογραφία. Ενδεικτικά αναφέρουμε ορισμένες μόνο κατηγορίες πληροφοριών που είναι δυνατόν να αντληθούν από πηγές της εν λόγω κατηγορίας:

Γλωσσικό ιδίωμα Προβλήματα της τοπικής κοινωνίας και τρόποι αντιμετώπισης τους Επαγγέλματα - οικονομικές δραστηριότητες Τεχνολογία εποχής Τοπογραφικά και οικιστικά στοιχεία Κοινωνικές εκδηλώσεις, έθιμα Ενδυματολογικά θέματα Νοοτροπίες και στάσεις τον τοπικού πληθυσμού

Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: Έστω ότι κατά την επεξεργασία ενός θέματος για τη Σκιάθο προκύπτει το ερώτημα: «Ποία η εσωτερική διαρρύθμιση και ο εξοπλισμός της αγροτικής κατοικίας στη Σκιάθο στα τέλη του 19ου αι. και ποιες οι διαφορές της με τη σημερινή εποχή;». Ο μαθητής θα αποδελτιώσει τα σχετικά κείμενα και θα εντοπίσει σ' αυτά τις ενδιαφέρουσες για το θέμα πληροφορίες. Την αποδελτίωση θα ακολουθήσει η επεξεργασία των πληροφοριών, κατά την οποία θα υποδειχθεί από το διδάσκοντα η βιβλιογραφία που θα βοηθήσει το μαθητή να διευκρινίσει ασαφείς όρους, αλλά και να διασταυρώσει τις πληροφορίες αυτές με άλλες πηγές, όπως εικόνες, μουσειακά αντικείμενα, παλαιές φωτογραφίες ή άλλες απεικονίσεις κτλ. Από την επεξεργασία αυτή θα παραχθεί ένα κείμενο συνεκτικό, το οποίο θα επιδιώκει να περιγράψει το σχετικό με το ερώτημα υλικό που αντλήθηκε. Φυσικά, το αφηγηματικό κείμενο (στην περίπτωση μας, του Αλ. Παπαδιαμάντη) δε θα αποτελεί τη μοναδική πηγή που θα χρησιμοποιήσουμε για την τεκμηρίωση του θέματος. Θα ακολουθήσει και άλλο υλικό, προερχόμενο από διαφορετικής φύσεως πηγές. Από τη σύγκριση των πληροφοριών, θα αναδειχθούν οι συνέχειες και οι ασυνέχειες. Τόσο οι πρώτες όσο και οι δεύτερες θα επιδιωχθεί να ερμηνευτούν από τους μαθητές με τη διατύπωση νέων ερωτημάτων, ώστε να καταλήξουν σε τεκμηριωμένη απάντηση του βασικού ερωτήματος.

Επαγγέλματα που χάνονται