3 Λόγοι που καταξιώνουν την προσέγγιση της Τοπικής Ιστορίας στο πλαίσιο της σχολικής παιδείας

Η σημασία και το παιδαγωγικό ενδιαφέρον της διδασκαλίας της τοπικής ιστορίας την έχουν αναδείξει σε έντονα ενδιαφέρον και ελκυστικό πεδίο μελέτης σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Όσον αφορά την ελληνική πραγματικότητα, ενώ η τοπική ιστορία αποτελούσε στον τόπο μας πεδίο έρευνας πριν ακόμη συγκροτηθεί το ελληνικό κράτος, οι πολίτες του κράτους αυτού μέχρι πριν από λίγα χρόνια δεν είχαν τη δυνατότητα συστηματικής εκπαίδευσης, ικανής να τους καταστήσει κριτικούς χρήστες των σχετικών πονημάτων.

Τοπικοί ιστοριοδίφες

Τις τελευταίες δεκαετίες βλέπουν το φως της δημοσιότητας πολλά άρθρα και μονογραφίες αφιερωμένες σε χωριά, πόλεις, περιφέρειες. Οι μελέτες αυτές γράφονται συνήθως από λογίους, που ενδιαφέρονται για τον τόπο καταγωγής ή κατοικίας τους και επιθυμούν να προβάλουν τις ιδιαιτερότητες του. Αλλά, παρ' όλες τις καλές προθέσεις που διακρίνουν τους «αφανείς» ή «τοπικούς αυτούς σοφούς», τα έργα που δημοσιεύονται συχνά υπερβαίνουν το μέτρο και ακυρώνουν τη μέθοδο, αφού είναι παραγεμισμένα με χρονολογίες και έχουν έκδηλη την επιθυμία να συμπεριλάβουν τα πάντα, από αρχαιοτάτων χρόνων έως σήμερα. Οι συντάκτες τους σαγηνεύονται από γεγονότα της γενικής ιστορίας που αφορούν τον τόπο τους, επιμένουν στις γραφικότητες, τα ανέκδοτα, τις γενεαλογίες, ενώ παραβλέπουν σημαντικές πλευρές του ιστορικού γίγνεσθαι, όπως είναι οι σχετικές με την οικονομία του τόπου, την κοινωνική διαστρωμάτωση και τη δημογραφία. Συνήθως τα έργα αυτά, παρ' όλη την επίπονη έρευνα που προϋποθέτουν, δε χαρακτηρίζονται από συστηματική σκέψη και περιστασιακά μόνο στηρίζονται σε διεξοδική βιβλιογραφική ή αρχειακή έρευνα, ενώ δε λείπουν και οι περιπτώσεις κατά τις οποίες, υπό το μανδύα της τοπικής ιστορίας, κρύβονται ξένοι προς την ιστορική επιστήμη στόχοι. Όλα αυτά τα έργα διατίθενται σε ένα κοινό, το οποίο, κατά κανόνα, δε διαθέτει τις απαραίτητες υποδομές, ώστε να τα αξιολογήσει. Είναι λοιπόν προφανής η ανάγκη να διαθέτει ο πολίτης, ο δυνητικός χρήστης των πονημάτων αυτών, αξιόπιστα κριτήρια, τα οποία θα του επιτρέψουν να αντιμετωπίζει με υψηλής στάθμης απαιτήσεις τα συναφή πονήματα της τοπικής αλλά και της γενικής ιστορίας. Αυτονόητο είναι ότι η πλέον ενδεδειγμένη ηλικία για την ανάπτυξη των κριτηρίων αυτών είναι εκείνη της υποχρεωτικής εκπαίδευσης. Η τοπική ιστορία αποτελεί σημαντικότατο μέσο εκπαίδευσης προς την κατεύθυνση αυτή, καθώς ο μαθητής μέσα από την προσωπική του εμπλοκή στους προβληματισμούς τεκμηρίωσης, μεθοδολογίας και τελικής σύνθεσης θα αποκτήσει τα παραπάνω κριτήρια. Είναι προφανές ότι αυτού του είδους η εκπαίδευση θα ωφελήσει πολλαπλά την ελληνική κοινωνία, καθώς δε δημιουργεί μόνο προϋποθέσεις ποιοτικής αναβάθμισης της σχέσης των πολιτών με την ιστορική ύλη, αλλά καθιστά το έργο της συγγραφής τέτοιων πονημάτων, μέσω της ανάγκης επιστημονικής τεκμηρίωσης, απαιτητική διαδικασία. Σήμερα μάλιστα, όταν ο πολίτης-στόχος βομβαρδίζεται με πλήθος πληροφοριών, η αναγκαιότητα θωράκισης του μέσω εκπαιδευτικών διαδικασιών που δίνουν έμφαση στην τεκμηρίωση αποτελεί επιτακτική ανάγκη και η τοπική ιστορία αποτελεί ιδανικό πεδίο εκπαίδευσης προς την κατεύθυνση αυτή. Η επαφή με την τοπική ιστορία είναι περισσότερο επιτακτική σήμερα, που η απειλή της πολιτισμικής αλλοτρίωσης και ισοπέδωσης είναι έντονη, καθώς οι γενικότερες οικονομικές και κοινωνικές δομές επηρεάζουν τις συνήθειες και τις συμπεριφορές των τοπικών και περιφερειακών κοινωνιών. «Όλο και περισσότερο γίνεται παντού κατανοητό ότι βρίσκεται πια σε κίνδυνο η ίδια η συναισθηματική, ηθική και πνευματική υπόσταση του ανθρώπου· ότι η ανία της ομοιομορφίας και η αποδυνάμωση του δικού του συλλογικού πολιτισμού απειλεί την ισορροπία του, την ψυχική του υγεία και ότι η πολιτισμική αλλοτρίωση ανοίγει το δρόμο σε κάθε άλλης μορφής υποταγή».

Εκθέματα στο Ναυτικό Μουσείο Καλύμνου

ΣΤΟΧΟΙ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Μέσα από την έρευνα και τη μελέτη της τοπικής ιστορίας ο μαθητής αποκτά γνώσεις, αναπτύσσει δεξιότητες και διαμορφώνει στάσεις που του επιτρέπουν να: • Αντιμετωπίζει ερευνητικά το περιβάλλον διατυπώνοντας υποθέσεις εργασίας. • Κατανοεί τον περιβάλλοντα φυσικό, δομημένο και κοινωνικό χώρο και να εντάσσεται δημιουργικά σ' αυτόν. • Εντοπίζει, επιλέγει, αξιολογεί και αξιοποιεί τις κατάλληλες πηγές πληροφόρησης. • Παρατηρεί, περιγράφει, συγκρίνει και εξηγεί τους λόγους για τους οποίους τα πράγματα έλαβαν την παρούσα μορφή τους στο συγκεκριμένο χώρο. • Ενεργοποιείται δημιουργικά στις προσπάθειες διατήρησης της πολιτισμικής φυσιογνωμίας του τόπου του. • Σφυρηλατεί τους δεσμούς του με τον τόπο στον οποίο ζει.

Νεοκλασική αρχιτεκτονική (επιστολικό δελτάριο), Βόλος, 1900

Η μελέτη της τοπικής ιστορίας στο σχολείο είναι εξάλλου ενδεδειγμένη, γιατί, σε αντίθεση με τη γενική ιστορία που ασχολείται με το μακρινό και απαιτεί σημαντική αφαιρετική ικανότητα, προσφέρει στο μαθητή τη δυνατότητα να διεισδύσει στο δυσδιάκριτο και νεφελώδες παρελθόν μέσα από το απτό, να έρθει σε επαφή με τα τεκμήρια της ιστορίας του τόπου (παλαιότερα μνημεία, αρχεία, κτίσματα, εργαλεία άλλων εποχών, συνήθειες και τρόπους ζωής, σύγχρονα έργα, τοπικούς θρύλους κτλ.). Μέσα από την έρευνα θεμάτων τοπικής κλίμακας, ο μαθητής έρχεται σε επαφή με το τοπικό παρελθόν συστηματικά και, αυτενεργώντας, προσεγγίζει τα προβλήματα του τόπου και τις λύσεις που δόθηκαν σε παλαιότερες εποχές, αξιολογεί παρωχημένες καταστάσεις, τις συγκρίνει με το παρόν και σφυρηλατεί σε μια έλλογη βάση τους δεσμούς του με τον τόπο στον οποίο ζει. Παράλληλα, η μελέτη της τοπικής ιστορίας επιτρέπει στο μαθητή να νοηματοδοτεί το ανθρωπογενές και φυσικό περιβάλλον και να κατανοεί πληρέστερα τις σύγχρονες εξελίξεις στον κοινωνικό του χώρο. Ο μαθητής μαθαίνει να παρατηρεί, να περιγράφει, να συγκρίνει και να εξηγεί τους λόγους για τους οποίους έλαβαν τα πράγματα τη μορφή που έχουν σήμερα στο συγκεκριμένο χώρο, αναπτύσσοντας επαγωγική ιστορική σκέψη.

Πλύσιμο φλοκάτης, Βούλα Τρικάλων, 1961

Μέσα από την ενεργητική ανακάλυψη του τοπικού παρελθόντος θα συνειδητοποιήσει ο μαθητής τη σημασία του γεωγραφικού παράγοντα στη διαμόρφωση της ιστορικής εξέλιξης του τόπου του (βλ. δείγματα 2, 3, 4, 5,6). Θα συνειδητοποιήσει, επίσης, ότι η κατανόηση της τοπικής κοινωνίας προϋποθέτει τη μελέτη πολλών πτυχών της (πολιτικής, πολιτισμικής, οικονομικής, θρησκευτικής). Προς αυτή την κατεύθυνση έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον να γνωρίσουμε από την τοπική ιστορία όχι μόνο το μοναδικό, το εξαιρετικό και το μνημειακό, αλλά, ταυτόχρονα, και το καθημερινό· το μόχθο και τις λύσεις που έδωσαν, για να επιβιώσουν, οι άνθρωποι του παρελθόντος. Οι τοπικοί πολιτισμοί διασώζουν, όσο διασώζουν ακόμη, στοιχεία από την ανθρώπινη πάλη για επιβίωση και δημιουργία σε εποχές πραγματικά δύσκολες. Δεν είναι, λοιπόν, μικρή η ωφέλεια που αποκομίζει ο μαθητής, αλλά και συνολικά η κοινωνία στην οποία αυτός θα λειτουργήσει ως πολίτης, από τη σαφή γνώση των διαχρονικών προβλημάτων και των ειδικών χαρακτηριστικών της πληθυσμιακής ομάδας στην οποία αυτός και η οικογένεια του είναι ενταγμένοι. Η μελέτη της τοπικής ιστορίας με την κατανόηση των στοιχείων αυτών, με κριτικό πνεύμα και χωρίς διαθέσεις εξωραϊσμού και εξιδανίκευσης των πάντων, προάγει τη συλλογική αυτογνωσία. Πρόκειται για μια κατάκτηση, η οποία, στο βαθμό που θα επιτευχθεί, μπορεί να συμβάλει στην αυτοβελτίωση της κοινωνίας, στην ανάπτυξη πνεύματος ανοχής προς τον άλλο και, γενικά, προς τη διαφορετικότητα, καθώς επίσης στην επίγνωση ότι οι ιδιαιτερότητες, θετικές ή αρνητικές, των ανθρώπων σε ένα κοινωνικό σύνολο διαμορφώνουν δυναμικές για την υπέρβαση προβλημάτων, όπως συνέβαινε στις κοινωνίες του παρελθόντος. Η μελέτη της τοπικής ιστορίας στο σχολείο είναι καθοριστική για τη σύνδεση στη συνείδηση των μαθητών, μέσα από τις συγκεκριμένες πραγματικότητες του φυσικού και κοινωνικού χώρου, των επιπτώσεων των αποφάσεων των ανθρώπων των προηγούμενων γενεών για το παρόν, αλλά και αυτών του παρόντος για το μέλλον του τόπου, συνειδητοποίηση που αυτονόητα υπαγορεύει την υπευθυνότητα στους σημερινούς πολίτες κατά τη λήψη αποφάσεων (βλ. δείγματα 1,3, 6, 9). Εξάλλου, μέσα από τον εντοπισμό των τοπικών ιδιαιτεροτήτων, τις συγκρίσεις και αξιολογήσεις που πραγματοποιούνται στη διάρκεια της μελέτης της τοπικής ιστορίας, προάγεται η αναγνώριση από τους μαθητές της πολυμορφίας και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων ως πολύτιμων φορέων του πολιτισμικού πλούτου της χώρας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία έχει εκδηλωθεί και στη χώρα μας τις τελευταίες δεκαετίες. Στο πλαίσιο αυτού του ενδιαφέροντος μπορούμε να εντάξουμε και όσα πραγματοποιούν πολλά μουσεία, σε συνεργασία με τα υπουργεία Πολιτισμού και Παιδείας, όπως, λ.χ., η εκπόνηση μελετών και η οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, όπου οι μαθητές συμμετέχουν ενεργά. Παράλληλα, μεγάλος είναι ο αριθμός των συνεδρίων υψηλής επιστημονικής στάθμης που έχουν ως αντικείμενο τους θεματικές της τοπικής ιστορίας. Όσον αφορά την επιτυχία των στόχων του μαθήματος στο ελληνικό σχολείο, είναι προφανές ότι σε μεγάλο βαθμό εξαρτάται από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς μας, διότι πρόκειται για αντικείμενο το οποίο τους παρέχει πολλές δημιουργικές δυνατότητες, προϋποθέτει όμως όχι μόνο γνώσεις και ευαισθησίες για τα συναφή θέματα, αλλά και ιδιαίτερες μεθοδολογικές προσεγγίσεις.

Επαγγέλματα που χάνονται