Η παλαιοχριστιανική τέχνη.

Η κοσμική αρχιτεκτονική αυτής της περιόδου ενδιαφέρθηκε για την κατασκευή ανακτόρων και οικοδομημάτων κοινής ωφέλειας, όπως λουτρών, δεξαμενών, υδραγωγείων, πανδοχείων κ.ά. Αντίθετα, η χριστιανική αρχιτεκτονική παρουσιάζει ανανεωμένη και εξελικτική πορεία, που οφείλεται στην προσπάθεια αφενός να καλύψει τις λατρευτικές ανάγκες μεγαλύτερου αριθμού πιστών και αφετέρου να προβάλλει το δογματικό και ιδεολογικό περιεχόμενο της νέας θρησκείας. Σ' αυτή την περίοδο διακρίνουμε τρεις αρχιτεκτονικούς τύπους: τη βασιλική, τα περίκεντρα κτήρια και τη βασιλική με τρούλο. - Η ρωμαϊκή βασική ήταν ένα απλό, ορθογώνιας κάτοψης οικοδόμημα, διαδεδομένο σ' ολόκληρη την αυτοκρατορία, που κάλυπτε δημόσιες ανάγκες. Χρησίμευε για τις συνεδριάσεις δικαστηρίων ή άλλων συλλογικών οργάνων της ρωμαϊκής πολιτείας. Το κτήριο αυτό εξελίχθηκε στην παλαιοχριστιανική βασιλική με την προσθήκη ημικυκλικής αψίδας στην ανατολική στενή πλευρά και δύο σειρών κιόνων παράλληλων προς τις μακρές πλευρές στο εσωτερικό. Οι κιονοστοιχίες αυτές χώριζαν το εσωτερικό σε τρία κλίτη, από τα οποία το μεσαίο ήταν διπλάσιο σε πλάτος από τα πλαϊνά. Στη δυτική πλευρά, όπου ήταν και η είσοδος, δημιουργήθηκε από τον 4ο αιώνα ένα εγκάρσιο κλίτος, που ονομάζεται πρόναος ή νάρθηκας και προοριζόταν για τους κατηχούμενους. Ναοί του τύπου της παλαιοχριστιανικής βασιλικής έχουν σωθεί σε ερείπια σε πολλά σημεία της αυτοκρατορίας. Οι πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις παλαιοχριστιανικών βασιλικών που διατηρούνται μέχρι σήμερα είναι ο Άγιος Απολλινάριος στη Ραβέννα, ο Άγιος Δημήτριος και η Αχειροποίητος στη Θεσσαλονίκη κ.ά.

Κάτοψη της βασιλικής της Αχειροποιήτου στη Θεσσαλονίκη (5ος-6ος αι.). Είναι ο πιο χαρακτηριστικός αρχιτεκτονικός τύπος εκκλησίας της παλαιοχριστιανικής εποχής. Έχει πρόναο και χωρίζεται σε τρία κλίτη.

- Τα περίκεντρα ή κυκλικά κτήρια χρησίμευαν στην αρχή ως μαυσωλεία ή βαπτιστήρια ή στέγαζαν τον τόπο όπου έγινε κάποιο θαύμα. Είχαν ως στέγη κτιστό ημισφαιρικό θόλο που έδινε διάσταση στον κατακόρυφο άξονα του οικοδομήματος. Όταν αργότερα χρησιμοποιήθηκαν ως εκκλησίες προστέθηκε στα ανατολικά η αψίδα του Ιερού. Αυτής της εποχής σημαντικά κυκλικά κτήρια είναι το μαυσωλείο του Θευδέριχου στη Ραβέννα, η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου (Rotondo) στη Ρώμη, στην Ελλάδα η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου (Ροτόντα) της Θεσσαλονίκης, η εκκλησία των Αγίων Σεργίου και Βάκχου στην Κωνσταντινούπολη και του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα της εποχής του Ιουστινιανού.

Η πρόσοψη του Αγίου Απολλιναρίου in Classe στη Ραβέννα (5ος-6ος αι.). Είναι τρίκλιτη βασιλική με την αψίδα της κατασκευασμένη πάνω από την κρύπτη, όπου φυλασσόταν το σκήνωμα του Αγίου Απολλιναρίου.

- Η βασιλική με τρούλο αποτελεί συνδυασμό των δύο προηγουμένων αρχιτεκτονικών τύπων, όπου επιτυγχάνεται η σύζευξη του οριζόντιου κατά μήκος άξονα της βασιλικής με τον κατακόρυφο που δημιουργεί η θολωτή στέγη. Ο συνδυασμός αυτός επιτεύχθηκε με την κατασκευή του μεγαλοπρεπέστερου μνημείου της χριστιανικής λατρείας, του ναού «της τον Θεού Σοφίας» στην Κωνσταντινούπολη. Το μνημείο αυτό οικοδομήθηκε την εποχή του Ιουστινιανού σε μικρό χρονικό διάστημα (532-537 μ.Χ.) με σχέδια των αρχιτεκτόνων Ανθέμιου από τη Μίλητο και Ισίδωρου από τις Τράλλεις της Μ. Ασίας. Ο μεγάλος σε διαστάσεις τρούλος στηρίζεται στην ανατολική και δυτική πλευρά σε ημικυκλικές κόγχες και στη βόρεια και νότια πλευρά σε δύο τόξα που διαμορφώνονται πάνω από τέσσερις κεντρικούς πεσσούς. Το αποτέλεσμα της αρχιτεκτονικής αυτής προσπάθειας είναι μεγαλειώδες και προκαλεί ανάμεικτα συναισθήματα θαυμασμού και δέους στον επισκέπτη του μνημείου.

Άποψη της «ροτόντας» του Αγίου Γεωργίου στη Θεσσαλονίκη. Το κυκλικό αυτό κτίσμα την εποχή του Γαλάριου λειτούργησε πιθανώς ως μαυσωλείο. Γύρω στα τέλη του 4ου αι. μετατράπηκε σε εκκλησία με την προσθήκη κόγχης στην ανατολική πλευρά.

Κάτοψη και τομή του ναού «της του Θεού Σοφίας» στην Κωνσταντινούπολη. Λαμπρό αρχιτεκτονικό έργο της εποχής του Ιουστινιανού. Συνδυάζει την ορθογώνια κάτοψη της βασιλικής με τη θολωτή στέγη των περικέντρων κτηρίων (επάνω). Το εσωτερικό του ναού, όπως είναι σήμερα (δεξιά).

Τα περισσότερα από τα μνημεία αυτής της εποχής διακοσμούνται εσωτερικά με ψηφιδωτά ή τοιχογραφίες. Η ζωγραφική, και ιδιαίτερα η τέχνη του ψηφιδωτού, που έχει τις ρίζες της στους ελληνιστικούς χρόνους, δημιουργεί εξαίρετες συνθέσεις. Από την αρχαιότητα επιβιώνει το ειδυλλιακό τοπίο και το πορτρέτο, βαθμιαία όμως παρουσιάζονται νέοι καλλιτεχνικοί τρόποι έκφρασης που είναι πιο κοντά στο πνεύμα της χριστιανικής θρησκείας. Χαρακτηριστικά στοιχεία της παλαιοχριστιανικής ζωγραφικής είναι τα ακόλουθα: - το τοπίο αντικαθίσταται από το χρυσό βάθος· - η αίσθηση του βάθους και της τρίτης διάστασης χάνεται· - η ανθρώπινη μορφή αποδίδεται μετωπικά με μεγάλα μάτια και χωρίς όγκο. Η κάπως αφύσικη στάση σκοπό έχει να προβάλει την πνευματική υπόσταση της μορφής. Κέντρα της αυτοκρατορίας, όπου καλλιεργήθηκε η τέχνη του ψηφιδωτού αυτή την εποχή, ήταν η Κωνσταντινούπολη, η Ραβέννα και η Θεσσαλονίκη. Σημαντικά μνημεία με ψηφιδωτά παλαιοχριστιανικής τέχνης σώζονται σήμερα κυρίως στη Ραβέννα και στη Θεσσαλονίκη. Η γλυπτική, συνδυασμένη στη σκέψη των χριστιανών περισσότερο με την ειδωλολατρική λατρεία και τέχνη, δεν καλλιεργήθηκε ιδιαίτερα κατά την ύστερη αρχαιότητα. Χρησιμοποιήθηκε σε περιορισμένο βαθμό ως διακοσμητική τέχνη αρχιτεκτονικών μελών, όπως κιονόκρανων, γείσων, θωρακίων, τέμπλων κ.ά., και στη διακόσμηση σαρκοφάγων.

Ψηφιδωτός διάκοσμος του εσωτερικού του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (περ. 540-7). Στις πλαϊνές πλευρές της κόγχης διακρίνονται τα ψηφιδωτά με τις αυτοκρατορικές πομπές του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας.

Από τα λίγα δείγματα της κοσμικής γλυπτικής σώζονται ανδριάντες αυτοκρατόρων ή ανάγλυφα για τη διακόσμηση αναμνηστικών στηλών. Χαρακτηριστικά δείγματα είναι το σύμπλεγμα της Τετραρχίας, κεφαλές των αυτοκρατόρων, όπως του Μ. Κωνσταντίνου, Κωνστάντιου Β', Ιουλιανού, και τα ανάγλυφα που κοσμούσαν τη βάση της αναμνηστικής στήλης του Μ. Θεοδοσίου στον ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης.

Ψηφιδωτός διάκοσμος της κόγχης του ιερού του Αγίου Απολλιναρίου in Classe στη Ραβέννα (περ. 549)

Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο αναπτύχθηκε ιδιαίτερα η μικροτεχνία, δηλαδή η κατασκευή μικρών αντικειμένων από χρυσό, ελεφαντοστό, πολύτιμους λίθους, όπως και η υφαντική τέχνη, δηλαδή η κατασκευή χρυσοποίκιλτων και πολυτελών υφασμάτων.

Ψηφιδωτό από το μαυσωλείο της Γάλλας Πλακίδιας στη Ραβέννα (περ. 425). Παράσταση τον Χριστού, ως Καλού Ποιμένος, ανάμεσα σε πρόβατα. Η Ραβέννα, με τα αρχιτεκτονικά της μνημεία και την εσωτερική τους διακόσμηση από εξαίρετης τέχνης -ψηφιδωτά, αποτελεί ένα μεγάλο καλλιτεχνικό κέντρο της παλαιοχριστιανικής περιόδου.

Ελεφαντοστέινο πλακίδιο από το δίπτυχο Barberini. Παρουσιάζει έφιππο τον αυτοκράτορα, πιθανότατα τον Ιουστινιανό, ως θριαμβευτή. (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου)

Ελεφαντοστέινος θρόνος τον επισκόπου Ραβέννας Μαξιμιανού. Έργο της εποχής τον Ιουστινιανού. (Ραβέννα, Αρχιεπισκοπικό μέγαρο)

Κιονόκρανο από την Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης. Ο γλυπτός διάκοσμος των αρχιτεκτονικών μελών μοιάζει με δαντέλα.

Ψηφιδωτός διάκοσμος από την πλαϊνή πλευρά της κόγχης τον ιερού τον Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα. Παράσταση της αυτοκράτειρας Θεοδώρας και της συνοδείας της.

Ασκήσεις – Δραστηριότητες 1. Ποιες απόψεις διατυπώνει ο εθνικός φιλόσοφος Λιβάνιος (παράθεμα 1) για τη συμπεριφορά των χριστιανών ιερέων; Ποια πιστεύετε ότι ήταν τα κίνητρα αυτής της συμπεριφοράς; 2. Κατά την ύστερη αρχαιότητα έγιναν σημαντικές προσπάθειες διατήρησης και ανάπτυξης της κλασικής παιδείας. Ποιοι και με ποιες ενέργειες τους συνέβαλαν προς αυτή την κατεύθυνση; 3. Ποια τέχνη ονομάζεται πρωτοχριστιανική και ποια τα χαρακτηριστικά της; 4. Με τη βοήθεια των εικόνων του βιβλίου να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά της παλαιοχριστιανικής αρχιτεκτονικής και ζωγραφικής.

Ερμηνευτικός πίνακας όρων δίπτυχο (υπατικό): δύο πλακίδια πτυσσόμενα από ελεφαντοστό με ανάγλυφες παραστάσεις προσώπων. Ήταν αναμνηστικά του αξιώματος της υπατείας. δόγμα: θεμελιώδης αρχή, το σύνολο των πεποιθήσεων μιας θρησκείας. ειλητάριο: επιμήκης και στενή λωρίδα περγαμηνής που τυλιγόταν γύρω από κυλινδρικό ξύλο και χρησιμοποιούνταν για την αναγραφή της Θείας Λειτουργίας. ευκτήριος οίκος: ο οίκος ο προορισμένος για προσευχή, ο ναός, η εκκλησία. θωράκιο: λίθινο, κυρίως μαρμάρινο, τμήμα χωρίσματος εν είδει τοίχου μέχρι το ύψος του στήθους. Ήταν διακοσμημένο με ανάγλυφες παραστάσεις και χρησίμευε ως χώρισμα του κυρίως ναού από το Ιερό βήμα. κρυπτή: υπόγεια θολωτή κατασκευή που χρησίμευε ως καταφύγιο και ως χώρος λατρείας από τους πρώτους Χριστιανούς. Συχνά χρησιμοποιήθηκε και ως χώρος ταφής. οβελίσκος: τετράεδρος ψηλός στύλος που απολήγει σε μικρή πυραμίδα. Συνήθως τον τοποθετούσαν στην είσοδο αιγυπτιακών ναών. Στάση του Νίκα: επαναστατική κίνηση των δήμων της Κωνσταντινούπολης κατά του αυτοκράτορα Ιουστινιανού (532). Ονομάστηκε έτσι λόγω της προτροπής που κραύγαζαν οι επαναστάτες: «νίκα».

Ανάγλυφη παράσταση της γέννησης τον Βούδα (τέλη 2ου αι. -αρχές 3ου αι. μ.Χ.). Έργο ελληνοβουδιστικής τέχνης από την περιοχή της Γκαντάρα. (Μουσείο Λαχόρης)