2.3 Η κοινωνική κρίση

Η οικονομική και πολιτική κρίση είχε τις συνέπειες της στην κοινωνία. Τον 3ο αι. μ.Χ. οι κοινωνικές δομές αλλάζουν. Παρατηρείται το φαινόμενο της αναζήτησης προστασίας των περισσότερων κατοίκων της αυτοκρατορίας από τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Η απασχόληση των ανθρώπων των πόλεων αλλά και των ελεύθερων καλλιεργητών στις μεγάλες γαιοκτησίες δημιούργησε νέες σχέσεις μεταξύ αυτών των ομάδων και των ιδιοκτητών. Οι γαιοκτήμονες νοίκιαζαν ένα κομμάτι γης σε ελεύθερους καλλιεργητές και τους παρείχαν παράλληλα προστασία. Έτσι δημιουργήθηκαν σχέσεις εξάρτησης που σταδιακά υποχρέωσαν τους ελεύθερους καλλιεργητές να προσκολληθούν ισόβια στις μεγάλες γαιοκτησίες. Κατ' αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε ο θεσμός της δουλοπαροικίας, δηλαδή των εξαρτημένων από τη μεγάλη γαιοκτησία καλλιεργητών. Προς την ίδια κατεύθυνση συνέβαλε και η απόφαση -ουσιαστικά η ανάγκη - των μικροϊδιοκτητών γης να παραδώσουν τα δικά τους κτήματα στους μεγαλογαιοκτήμονες γείτονες τους. Για την προστασία των περιοχών, εκτός από τον ιδιωτικό στρατό, ο κύριος της γης περιέκλειε την έπαυλη του με οχυρωματικό περίβολο, που βαθμιαία εξελίχθηκε σε πύργο. Ο αριθμός των δούλων από τον 3ο αι. μ.Χ. μειώθηκε. Ένα μέρος απέκτησε την ελευθερία του. Οι μεγαλογαιοκτήμονες προτιμούσαν τους απελεύθερους, γιατί τους νοίκιαζαν ένα κομμάτι γης, το οποίο καλλιεργούσαν και τους απέδιδαν ένα προκαθορισμένο μερίδιο από το ετήσιο εισόδημα τους. Οι κοινωνικές αυτές διεργασίες οδήγησαν προοδευτικά στη διαμόρφωση μιας νέας κοινωνικής τάξης που αποτελούνταν από ελεύθερους καλλιεργητές και απελεύθερους. Αυτοί ήταν στην πραγματικότητα εξαρτημένοι καλλιεργητές ξένου κλήρου και όχι δούλοι· είναι γνωστοί ως κολωνοί (coloni) από τα κείμενα της εποχής.

2. Οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα ενός κολωνού Ο κολωνός είναι ένας ισόβιος κληρονομικός, αλλά όχι αυτεξούσιος, αγρότης· η προσκόλληση στο κτήμα του κυρίου του είναι και δικαίωμα αλλά και υποχρέωση· δεν μπορεί να αναλάβει δημόσια υπηρεσία που θα τον απομακρύνει από τη γη, ούτε να χειροτονηθεί κληρικός· εκτός αν αυτό γίνει μέσα στο κτήμα που καλλιεργεί και υπό τον όρο ότι θα μείνει σ' αυτό. Αν φύγει κρυφά, ο κύριος του έχει δικαίωμα να τον καταδιώξει, όπως ένα δούλο και, όταν πιαστεί, θα τιμωρηθεί σκληρά και ο ίδιος και αυτός που τον δέχτηκε. Ο γαιοκτήμονας όμως δεν μπορεί να πουλήσει το κτήμα του δίχως τους κολωνούς ούτε τους κολωνούς δίχως το κτήμα ούτε να τους μετακινεί από κτήμα σε κτήμα. F. Lot, The end of the ancient World and the beginnings of the Middle Ages, N.York. μετ. αποσπάσματος Κ. Καλοκαιρινού, Ρωμαϊκή και Βυζαντική Ιστορία, ΟΕΔΒ, σ. 138.

Οι λίγοι κάτοικοι των πόλεων που ασχολήθηκαν με τη βιοτεχνία και το εμπόριο δεν μπορούσαν να εξελιχθούν οικονομικά και κοινωνικά. Οι αυτοκράτορες, για να επιτύχουν τον εφοδιασμό της Ρώμης αλλά και των άλλων αστικών κέντρων με αγαθά, αποφάσισαν να ελέγξουν όσους ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιοτεχνία, καταγράφοντας τους σε ιδιαίτερες επαγγελματικές ομάδες, τις συντεχνίες. Από τον 4ο αι. μ.Χ. μάλιστα μετέτρεψαν τις συντεχνίες σε κλειστές επαγγελματικές ομάδες με κληρονομικό χαρακτήρα. Για παράδειγμα, ο μυλωνάς ή ο λιμενεργάτης ή ο έμπορος υφασμάτων και άλλοι έμειναν ισόβια προσκολλημένοι στο ίδιο επάγγελμα, το οποίο δίδασκαν και κληροδοτούσαν στα παιδιά τους.