Δ' Από την ετυμολογία των λέξεων

Η ετυμολογία εξετάζει το έτυμον, δηλαδή τα συστατικά μέρη, την αρχική μορφή και την αρχική σημασία κάθε λέξης· ειδικότερα μελετά την προέλευση των λέξεων αλλά και την πιθανή γενετική συγγένειά τους με αντίστοιχους τύπους των γλωσσών κοινής καταγωγής, με απώτερο στόχο να βρεθεί ο αρχικός τύπος (ρίζα, θέμα κτλ.) και η αρχική σημασία κάθε λέξης. Παράλληλα, μελετά και εξετάζει την ένωση δύο ή περισσότερων λέξεων που οδηγεί στο σχηματισμό μιας νέας λέξης, η οποία μορφολογικά και σημασιολογικά συχνά διαφοροποιείται από τις λέξεις που την απαρτίζουν (π.χ. κακός + καιρός> κακοκαιρία). Με τη μελέτη της ετυμολογίας διακρίνουμε καλύτερα την πηγή των λέξεων, κατανοούμε τις "περιπέτειές" τους και αντιλαμβανόμαστε ευκολότερα τη διαδικασία παραγωγής νέων λέξεων και το σημασιολογικό μεταχρωματισμό παλαιότερων (π.χ. δορυφόρος < δόρυ+φέρω , παιδεύω< παις). Ο εκφραστικός πλούτος μιας γλώσσας βασίζεται στο πλήθος των λέξεων, στις σημασίες τους και ταυτόχρονα στην ευκολία που έχει η γλώσσα να σχηματίζει εκφραστικά παράγωγα και σύνθετα. Η ελληνική γλώσσα αποδεικνύεται πως έχει αυτές τις αρετές, καθώς συνταιριάζει στον παραγωγικό της πλούτο ακόμη και τις ξένες λέξεις που πολιτογράφησε και σχηματίζει από αυτές άφθονα παράγωγα και σύνθετα (π.χ. φούρνος>φουρνιά, φούρναρης, ξεφουρνίζω). Η ελληνική γλώσσα έχει άφθονες παραγωγικές καταλήξεις (π.χ. -μα, -μη, -ος, -έας, -της, -άκι, -άριο, -είο, -εύω, -τος, -τήρι κτλ). Οι καταλήξεις αυτές, που χαρακτηρίζονται μάλιστα από το πλήθος των σημασιών τους, επιτρέπουν να εκφράζονται και οι πιο λεπτές ακόμη αποχρώσεις (π.χ. άνθρωπος> ανθρωπ-άκι, ανθρωπ-άκος, ανθρωπ-άριο). Συχνά από την ίδια αρχική λέξη σχηματίζονται με τις ίδιες καταλήξεις διαφορετικά παράγωγα συνώνυμα (π.χ. καλοκαίρι> καλοκαιρινός, καλοκαιριάτικος). Ιδιαίτερα πλούσια είναι και η σύνθεση, που επιτρέπει να δημιουργούνται νέες λέξεις, πιο παραστατικές (π.χ. λιανοτράγουδο, μοσχομυρίζω κ.ά) και με διαφορετική συχνά νοηματική απόχρωση σε σχέση με τις σημασίες που είχαν τα δύο συνθετικά χωριστά (π.χ. ανοιχτομάτης, αρχοντοχωριάτης, καλόγερος κ.ά). Η μελέτη της αρχικής μορφής και της σημασίας των λέξεων αποδεικνύει ότι η ελληνική γλώσσα, παρά τις αναπόφευκτες μεταβολές που έχει υποστεί στο πέρασμα του χρόνου, αποτελεί σπάνιο παράδειγμα γλώσσας με αδιάσπαστη ιστορική συνέχεια και με τέτοια δομική και λεξιλογική συνοχή που να επιτρέπει να μιλάμε για μια ενιαία ελληνική γλώσσα από την αρχαιότητα έως σήμερα.

• Μ. Τριανταφυλλίδης, Νεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής), ΟΕΣΒ, Αθήνα, 1941. • Γ. Μπαμπινιώτης, Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα, 1998.

Νίκος Εγγονόπουλος (1910-1986). Σύνθεση με τη λάμπα, 1959. Λάδι σε μουσαμά (92εκ. Χ 73εκ.).