Εφημερίδα "Τα Νέα"
Η κριτική απ' την ανάποδη
Ήταν αποκαλυπτική η συνάντηση Δημοσθένη Κούρτοβικ και Παντελή Μπουκάλα την Τσικνοπέμπτη. Είχαν προσκληθεί από την Εταιρεία Σπουδών της Σχολής Μωραΐτη, να μιλήσουν για την ηθική του επαγγέλματος του βιβλιοκριτικού, αλλά εκείνοι απέφυγαν τις ηθικολογικές κοινοτοπίες όσο και τις καταγγελίες. Και μετατόπισαν τη συζήτηση από το γενικό στο συγκεκριμένο, δίνοντας απαντήσεις που υπονομεύουν τις βεβαιότητες ακόμα και του υποψιασμένου κοινού.
Με ποια κριτήρια, αναρωτιόμαστε συχνά, κρίνεται η αξία ή η απαξία ενός βιβλίου; Άλλοι προτάσσουν τα αισθητικά, άλλοι τα ιδεολογικά - ο Κούρτοβικ (στα "ΝΕΑ") και ο Μπουκάλας (στην "Καθημερινή") διαφοροποιούνται. Κατά τον Κούρτοβικ, δεν υπάρχει συγκεκριμένο σώμα κριτηρίων ούτε πρέπει να υπάρχει. Η καλή λογοτεχνία δημιουργεί καινούργια κάθε φορά κριτήρια για το τι είναι καλό, και διαστέλλει και μεταθέτει τα όρια. Όσο και αν η αισθητική απόλαυση είναι ένα βασικό κριτήριο, ο κριτικός πρέπει να ξεπεράσει την αισθητική αξιολόγηση του έργου και να το συναρτήσει με τους γενικότερους προβληματισμούς του καιρού του. Να δει αν και πώς ένα έργο μάς αφορά. Και οπωσδήποτε να τεκμηριώσει την άποψή του με πειστικά και κατανοητά επιχειρήματα. Αυτά θα τον νομιμοποιήσουν. Δεν έχει νόημα, λέει απ' την πλευρά του ο Μπουκάλας, να κυνηγά ο κριτικός την αλήθεια, να επιβάλλει κανόνες ή ιεραρχίες. Η κριτική είναι ένα "ενδέχεται". Ούτε νοείται να υποκύπτει ο κριτικός στις ιδεολογικές του συμπάθειες ή αντιπάθειες. Οφείλει να αγαπά τα κείμενα που κρίνει, είτε τα επαινεί είτε τα ψέγει. Κι από εκεί και πέρα οφείλει να αμφισβητεί, να ρωτά, να αναρωτιέται, να προτείνει και να συν-κινεί τον αναγνώστη προς το κείμενο, προς τη γραφή.
Ποια βιβλία αξίζουν λοιπόν κριτική; Αυτά που ξεφεύγουν από τους μέχρι τώρα αποδεκτούς κανόνες για το τι είναι άξιο λόγου, τι "καλή λογοτεχνία" κ.ο.κ. υποστήριξε ο Κούρτοβικ (βλ. "Η θέα από τον ακάλυπτο" εκδ. Εστία). Με αφορμή π.χ. ένα μέτριο ή ασήμαντο βιβλίο, μπορούμε καμιά φορά να προχωρήσουμε σε έναν γόνιμο προβληματισμό. Δεν αποκλείονται ωστόσο, διευκρίνισε ο Μπουκάλας (βλ. "Ενδεχομένως, Στάσεις στην ελληνική και ξένη τέχνη του λόγου" εκδ. Άγρα 1996), τα ειδικά ενδιαφέροντα του καθενός. Εκείνος π.χ. σκύβει πάνω στους νέους ποιητές, ο Κούρτοβικ στους νέους πεζογράφους.
Τελικά ποιον επηρεάζει η κριτική; Την αγορά οπωσδήποτε, τις εκδοτικές πολιτικές ενδεχομένως, τον γενικότερο προβληματισμό επίσης, όχι όμως τους συγγραφείς - όσο κι αν πιστεύουμε το αντίθετο. Κούρτοβικ και Μπουκάλας δήλωσαν βέβαιοι γι' αυτό. "Ο ρόλος της κριτικής είναι ελάχιστα βοηθητικός για τα μεγάλα μεγέθη, περισσότερο είναι για τα μικρά", τόνισε ο Μπουκάλας. "Δεν έχω δει περιπτώσεις φτασμένων συγγραφέων που να επηρεάστηκαν από μια κριτική", συμφώνησε ο Κούρτοβικ. Άρα ο περίφημος διάλογος συγγραφέων - κριτικών; Είναι απελπιστικός. Από την εποχή των Σεφέρη - Τσάτσου δεν έχουν καθόλου προχωρήσει τα πράγματα, υποστήριξε ο Κούρτοβικ. Γιατί; Επειδή "το μορφωτικό επίπεδο των συγγραφέων στην Ελλάδα είναι - με ελάχιστες εξαιρέσεις - χαμηλό. Χαμηλότερο από εκείνο των κριτικών. Γι' αυτό και δεν μπορεί να υπάρξει καρποφόρος διάλογος μεταξύ τους. Αντίθετα, συναντά κανείς πιο προχωρημένες ευαισθησίες σε αναγνώστες". Δεν θα άρεσαν σε πολλούς συγγραφείς αυτά. Όπως δεν αρέσουν στους κριτικούς τα κοσμητικά επίθετα με τα οποία κατά καιρούς τούς στολίζουν, αποκαλώντας τους "φιλότουρκους", "σκοπιανούς", "φρικαλέα παράσιτα" που οι κριτικές τους, αν δεν είναι "πεθαμένες", σηκώνουν "ποινικές κυρώσεις". Τέτοιες αντιδράσεις είναι αναμενόμενες σε μικρές κοινωνίες όπου όλοι γνωρίζονται και ανταγωνίζονται στο σπορ της αναζήτησης σκοτεινών κινήτρων πίσω από κάθε σχόλιο. Πού να προσθέσει κανείς και το δεδομένο ότι ο τίτλος του κριτικού δεν κατοχυρώνεται τυπικά με σπουδές ή διπλώματα… Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που κανείς λογοτέχνης δεν παρακολούθησε την προχθεσινή συζήτηση.
Η αμοιβαία αμφισβήτηση κριτικών και συγγραφέων είναι γεγονός στην Ελλάδα, αλλά αποσιωπάται χάριν της λογοτεχνικής ορθότητας. Μήπως όμως θα όφειλε να θεραπευτεί επειδή έχει φτάσει να αντανακλά μια πολιτισμική ανωριμότητα; Μην ξεχνάμε, όπως είπε ο Μπουκάλας παραπέμποντας στον Καντ: "Ο μόνος δρόμος που παραμένει ανοιχτός είναι ο κριτικός".
