Η κοινωνία της πληροφορίας χρειάζεται νέα ρυθμιστικά μοντέλα

Το εθνικό δίκαιο άγγιξε ίσως τα όρια του

ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΑΡΕΣΚΕΤΑΙ ΣΕ ΣΤΑΘΕΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. ΚΑΘΕ ΑΠΟΤΟΜΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΙΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ, ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ Ή ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ, ΠΟΥ ΠΡΟΚΑΛΟΥΝ ΑΝΑΤΑΡΑΞΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΑΥΤΟ, ΘΕΤΕΙ ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΣΕ ΕΚΔΗΛΗ ΑΜΗΧΑΝΙΑ

ΘΑΝΑΣΗΣ Κ. ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΥ

Η συνηθισμένη υστέρηση των νομικών κανόνων απέναντι στις όποιες μεταβολές της πραγματικότητας δεν αποτελεί παρά σύμπτωμα αυτής της εγγενούς αδυναμίας του δικαίου να ανταποκρίνεται εγκαίρως στα ερεθίσματα του περιβάλλοντός του. Είναι, λοιπόν, προφανές ότι οι σημερινές εξελίξεις στον χώρο των τεχνολογιών της επικοινωνίας και η διαμόρφωση της "κοινωνίας της πληροφορίας" συνδέονται με καθοριστικά ερωτήματα για τη φυσιογνωμία και τον ρόλο του δικαίου σε αυτή την κοινωνία που, τελικά, είναι η κοινωνία της εποχής μας.

Τα ερωτήματα αυτά έχουν ανατρεπτικό χαρακτήρα για τις σταθερές που διακρίνουν το σύγχρονο δίκαιο και για τούτο, συχνά, αποσιωπούνται. Ιδιαίτερα οι νομικοί, θεματοφύλακες μιας επιστήμης εκ των πραγμάτων "συντηρητικής", δύσκολα μπορούν να σκεφθούν - και να αποδεχθούν - τις συνέπειες που η κοινωνία της πληροφορίας συνεπάγεται για το δίκαιο (και, κατ' επέκταση, και της επιστήμης του). Είναι, όμως, γεγονός ότι η κοινωνία της πληροφορίας ωθεί όχι μόνο σε κάποια ριζική μεταλλαγή του δικαίου, αλλά ακόμη - και αυτό είναι το κυριότερο - σε αναστοχασμό πάνω στο δίκαιο. Ο επαναπροσδιορισμός της έννοιας, της θέσης και του ρόλου του δικαίου, που καθίσταται επιτακτικός από την επικράτηση της κοινωνίας της πληροφορίας, αποτελεί από μόνος του μία πρόκληση για συζήτηση και, ταυτόχρονα, μία πρόκληση για τη νομική σκέψη, όπως αυτή καταγράφεται κατά τους Νεώτερους Χρόνους.

Κυβερνοχώρος

Στην πλανητική και πολυκεντρική κοινωνία της πληροφορίας το σύγχρονο δίκαιο, αυτό των Νεώτερων Χρόνων, αγγίζει τα όριά του

Την πρόκληση αυτή την αποδέχεται η συγγραφέας, ανοίγοντας, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Σπύρος Σημίτης στον πρόλογό του, τη συζήτηση πάνω στο τόσο ενδιαφέρον και, ταυτόχρονα, κρίσιμο για το ίδιο το μέλλον του δικαίου ζήτημα. Το πρώτο μεγάλο θέμα, που απασχολεί τη συγγραφέα, είναι η περιγραφή της κοινωνίας της πληροφορίας και η επισήμανση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της. Η "απο-υλοποίηση" των κοινωνικών σχέσεων, που αναπτύσσονται στον κυβερνοχώρο, η πλανητική διάσταση του χώρου αυτού, ο οποίος δεν γνωρίζει εθνικά σύνορα, και ο αποκεντρωμένος χαρακτήρας του Διαδικτύου, που στην πραγματικότητα ισούται με πολλαπλά κέντρα ιδιωτικών εξουσιών, διαμορφώνουν ένα πρωτόγνωρο περιβάλλον για το δίκαιο. Θα έλεγε κανείς ένα, κατ' αρχήν, εχθρικό περιβάλλον. Τις επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνίας, που αναπτύσσονται στην κοινωνία της πληροφορίας, πάνω στο δίκαιο είναι το επόμενο ζήτημα, που πραγματεύεται η συγγραφέας, ορμώμενη από τη σωστή αφετηρία ότι το δίκαιο δεν θα πρέπει να εμφανίζεται ως μηχανισμός άμυνας, απέναντι στους υπαρκτούς ή φαντασιακούς κινδύνους του κυβερνοχώρου, αλλά και ως ρυθμιστικό πλαίσιο ανθρώπινων συμπεριφορών. Το πρόβλημα όμως που ανακύπτει έγκειται στο γεγονός ότι η κοινωνία της πληροφορίας ανατρέπει τις παραδοσιακές σταθερές του δικαίου, ιδίως αυτές που αναφέρονται στον χώρο και τον χρόνο του. Η κοινωνία της πληροφορίας είναι ένας χώρος χωρίς όρια, ενώ και η ταχύτητα των εξελίξεων μπορεί και ακυρώνει δικαιικές παρεμβάσεις με ελάχιστο χρόνο ισχύος. Και ακόμη η κοινωνία της πληροφορίας θέτει σε αμφισβήτηση καθιερωμένες κατηγοριοποιήσεις του δικαίου.

Αρκεί να σκεφθεί κανείς τι αλλαγές απαιτούνται για τη νομική αντιμετώπιση των προβλημάτων που προκύπτουν από τη διάδοση της ηλεκτρονικής συναλλαγής. Αλλά και παραπέρα. Όπως το επισημαίνει η συγγραφέας, το δίκαιο έχει να αντιμετωπίσει σειρά από προβλήματα μέσα στο καινούργιο αυτό περιβάλλον της κοινωνίας της πληροφορίας. Η πνευματική ιδιοκτησία, τα προσωπικά δεδομένα, η ελευθερία επικοινωνίας, η εγκληματικότητα αποκτούν άλλη διάσταση στον κυβερνοχώρο, απαιτώντας νέες ρυθμίσεις, νέες λύσεις, με αποτέλεσμα κάποια διάχυτη ανασφάλεια. Και το ερώτημα που τίθεται: ποια μπορεί να είναι η παρέμβαση του δικαίου στην κοινωνία της πληροφορίας;

Μήπως όμως, τελικά, η δικαιική παρέμβαση στην κοινωνία της πληροφορίας δεν είναι σκόπιμη; Μήπως ο κυβερνοχώρος αποτελεί έναν χώρο "ελεύθερο δικαίου", σύμφυτο προς την "άναρχη" φυσιογνωμία του; Η συγγραφέας απορρίπτει την προσέγγιση αυτή, τονίζοντας ότι είναι αναγκαία η ύπαρξη κανόνων δικαίου. Αλλά η ρυθμιστική αυτή παρέμβαση δύσκολα συμβιβάζεται με τα περιορισμένα όρια του εθνικού δικαίου. Άλλωστε, όπως το επισημαίνει, παρόμοιες νομοθετικές πρωτοβουλίες του εθνικού νομοθέτη χαρακτηρίζονται από αποσπασματικότητα και αντι-δραστικότητα και, τελικά, αναποτελεσματικότητα. Η αναζήτηση ενός υπερεθνικού δικαίου για τον κυβερνοχώρο, είτε σε "παγκόσμιο" είτε στον ευρωπαϊκό χώρο, δεν φαίνεται και αυτή να δίνει ικανοποιητική λύση. Τι μένει;

Οι νέες συνθήκες απαιτούν πάντα νέους τρόπους αντίδρασης. Αυτό ισχύει και για το δίκαιο. Αν, όπως ευφυώς τονίζει η συγγραφέας, "το δίκαιο προσδιορίζει τα όρια του επιτρεπτού, ενώ οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών δηλώνουν - τα ανεξάντλητα; - όρια του εφικτού", οι πρωτόγνωρες - για το δίκαιο - συνθήκες επιβάλλουν την αναζήτηση νέων ρυθμιστικών μοντέλων. Η αυτορρύθμιση, υπό τη μορφή "κωδίκων δεοντολογίας", ή και η ανάπτυξη κάποιας "τεχνολογικής κανονιστικότητας", προτείνονται συχνά ως εναλλακτικές λύσεις. Τα ερωτηματικά, όπως το επισημαίνει η συγγραφέας, πολλά.

Αλώβητες αξίες

Το συμπέρασμα, όμως, αναπόφευκτο. Στην πλανητική και πολυκεντρική κοινωνία της πληροφορίας το σύγχρονο δίκαιο, αυτό των Νεώτερων Χρόνων, αγγίζει τα όριά του. Η ανεπάρκεια της νομοθετικής παρέμβασης οδηγεί στην αναζήτηση, είτε κάποιας μορφής "συρρύθμισης" είτε σε "ελεγχόμενη αυτορρύθμιση". Το κρατικό δίκαιο "συνδιαλέγεται" με τους ενδιαφερόμενους και τους ειδικούς, ή διαμορφώνει ένα κανονιστικό πλαίσιο, που αφήνει μεγάλα περιθώρια για ρυθμιστικές παρεμβάσεις μη κρατικής υφής. Ανεξάρτητα, πάντως, από τη λύση αυτή, οι βασικές αξίες του δικαιικού πολιτισμού παραμένουν αλώβητες. Και η κοινωνία της πληροφορίας θα (πρέπει) να είναι μια δημοκρατική κοινωνία με ίσες ευκαιρίες για όλους.

Το βιβλίο της Λ. Μήτρου, παρά τη μικρή του έκταση, προσφέρει στον αναγνώστη, με μια ιδιαίτερα σαφή και προσεγμένη γλώσσα, συνολική προσέγγιση της προβληματικής σχετικά με την κοινωνία της πληροφορίας και το δίκαιο, κρατώντας τον αναγνώστη - και όχι μόνο τον νομικό - σε διαρκή εγρήγορση.

Και μια τελευταία παρατήρηση. Το βιβλίο αυτό, που κατ' εξοχήν αναφέρεται σε προβλήματα του αιώνα που τρέχει, εγκαινιάζει με τον καλύτερο τρόπο μια νέα εκδοτική σειρά με τίτλο "Δίκαιο και κοινωνία στον 21ο αιώνα", που διευθύνεται από τον καθηγητή Γιώργο Παπαδημητρίου. Μια σειρά που, και από άποψη μορφής, καινοτομεί επιτυχώς, σηματοδοτώντας με τον τρόπο αυτό τη νέα εποχή που ξεκινά και για το δίκαιο.