Εφημερίδα "Τα Νέα"
Εθελοντισμός χωρίς εθελοντές
Ένα μαχαίρι αστράφτει στο φεγγαρόφωτο και ο Ιάσονας πέφτει νεκρός με κομμένη την καρωτίδα. Στην έρημη ακρογιαλιά, κάποιος σκύβει πάνω από το πτώμα, το χαϊδεύει κι έπειτα πετάει το μαχαίρι στη θάλασσα.
Έτσι αρχίζουν Οι εθελοντές της Νιόβης Λύρη. Σαν αστυνομικό μυθιστόρημα. Και μάλιστα θα ακολουθήσουν τους βασικούς κανόνες του είδους σε όλη τη γραμμή, με τη διαρκή παραπλάνηση του αναγνώστη ως προς την ταυτότητα του δράστη και με την τελική συνάθροιση των υπόπτων, κατά την οποία ο γνώστης της αλήθειας θα αποκαλύψει τον ένοχο με μια παράσταση - μια αληθινή παράσταση με μαριονέτες και παντομίμα, αντί για το καθιερωμένο ρητορικό σόου του ντετέκτιβ σε τέτοια βιβλία.
Όμως Οι εθελοντές δεν είναι ακριβώς, ή δεν είναι μόνον, ένα αστυνομικό μυθιστόρημα. Γιατί ο Ιάσονας δεν ήταν άνθρωπος, αλλά φώκια. Μια Monachus monachus, που ζούσε προστατευμένη και χαϊδεμένη από τους οικολόγους στο θαλάσσιο πάρκο ενός αιγαιοπελαγίτικου νησιού. Ώστε λοιπόν έχουμε να κάνουμε με ένα οικολογικό θρίλερ; Μάλλον με ένα αντι-οικολογικό θρίλερ, θα απαντούσα, διευκρινίζοντας όμως ότι αυτό το "αντί" δεν έχει στόχο τις οικολογικές ευαισθησίες καθ' εαυτές, αλλά την όχι πια εντελώς διαφανή, όχι πια εντελώς ανιδιοτελή λειτουργία των οικολογικών και γενικά των μη κυβερνητικών οργανώσεων στις μέρες μας.
Απέχουμε πολύ από την εποχή που η μη κυβερνητικές οργανώσεις βασίζονταν αποκλειστικά στον ιδεαλισμό των μελών τους
Η Νιόβη Λύρη, η συγγραφέας των Εθελοντών, γεννήθηκε το 1957 στην Αθήνα και εργάζεται ως φιλόλογος στη Μέση Εκπαίδευση. Αυτό είναι το δεύτερο μυθιστόρημά της, έπειτα από το Μαχαίρι στην μπότα, που κυκλοφόρησε το 1997 από τις εκδόσεις "Οδυσσέας", αλλά ας πούμε ότι διέλαθε της προσοχής μας, αν και είναι εξίσου πιθανό να μην το λάβαμε ποτέ. Τόσο πιο ευχάριστη ήταν η έκπληξη που μας επιφύλασσαν Οι εθελοντές, αφ' ενός για το πρωτότυπο και τολμηρό θέμα τους, αφ' ετέρου γιατί μας έδωσαν την ευκαιρία να ανακαλύψουμε μια εξαιρετικά επιδέξια αφηγήτρια.
Τέσσερις νέοι άνθρωποι πρωταγωνιστούν σ' αυτό το μυθιστόρημα, μέλη και οι τέσσερις της μη κυβερνητικής οργάνωσης "Πολίτες του Πλανήτη". Ο Χάρης, τελειόφοιτος του Πολυτεχνείου, που έχει ακαθόριστες ανησυχίες και ονειρεύεται να γυρίσει τον κόσμο με τη μηχανή του, γράφτηκε στην οργάνωση επειδή δεν έβρισκε πιο ενδιαφέρουσα απασχόληση. Εκεί γνωρίζεται και τα φτιάχνει με τη Μαρία, γραφίστρια, που σε αντίθεση με αυτόν είναι από τα πιο δραστήρια μέλη. Ο Ανέστης, πάλι, παλιός φίλος της Μαρίας, γραφίστας και αυτός, ταλαντούχος όσο και αλλοπρόσαλλος, συμμετέχει από καιροσκοπισμό, επιζητώντας "μπίζνες" με τα σχέδιά του. Ο τέταρτος της παρέας είναι ο Ελληνοαμερικανός Άλεξ, κοσμογυρισμένος, κάπως μελαγχολικός και εσωστρεφής, αλλά πολύ δεμένος με τη Μαρία. Εκτός από τους τέσσερις νέους, σημαντικό ρόλο παίζει στο μυθιστόρημα κι ένας μεσήλικας που όλοι στην οργάνωση αποκαλούν με σεβασμό "προφέσορα" και τον αναγνωρίζουν ως πνευματικό καθοδηγητή τους.
Οι "Πολίτες του Πλανήτη" οργανώνουν το πανευρωπαϊκό τους συνέδριο στο νησί του κακότυχου Ιάσονα, σε συνεργασία με μια τοπική οικολογική ομάδα. Το συνέδριο αρχίζει κάτω από τη βαριά σκιά του ανεξήγητου φόνου της αγαπημένης φώκιας των οικολόγων και διαλύεται κακήν κακώς όταν έρχεται η είδηση του μεγάλου σεισμού στην Τουρκία (βρισκόμαστε στον Αύγουστο του 1999). Από εκεί και πέρα οι τέσσερις νέοι παύουν ουσιαστικά να ασχολούνται με την οργάνωση και ακολουθούν καθένας τον δικό του δρόμο. Κάποιοι από αυτούς, όμως, δεν έχουν ξεχάσει το φονικό. Και, δύο χρόνια αργότερα, φροντίζουν να συγκεντρωθούν όλα τα πρόσωπα της ιστορίας στο νησί, όπου δίνεται και η οριστική απάντηση στο αίνιγμα. Μια απάντηση που υποδεικνύει ότι ο Ιάσονας δολοφονήθηκε στο όνομα εκείνων ακριβώς των σκοπών που συμπεριλάμβαναν την προστασία του…
Στο βιβλίο της Νιόβης Λύρη (κάτω), ο Ιάσονας, η αγαπημένη φώκια των οικολόγων του θαλάσσιου πάρκου, δολοφονείται στο όνομα εκείνων ακριβώς των σκοπών που συμπεριλάμβαναν την προστασία του
Σκληρή κριτική, δηλαδή. Διότι η επιπόλαιη έως υστερόβουλη στράτευση στις μη κυβερνητικές οργανώσεις, όπως την περιγράφει η συγγραφέας μέσα από τη συμπεριφορά των χαρακτήρων της, αποδεικνύεται το μικρότερο κακό. Το μεγαλύτερο - που εξάλλου δεν αποφεύγεται χάρη στο μικρότερο, όπως συμβαίνει όταν ισχύει η λογική τού "το μη χείρον βέλτιστον" - είναι η αυτονόμηση του γραφειοκρατικού μηχανισμού και αυτών επίσης των οργανώσεων, ώς το σημείο της σύγκρουσης με τους πρωταρχικούς σκοπούς τους. Και αν για το πρώτο θέμα θα μπορούσε κανείς να καταλογίσει στη συγγραφέα μεροληψία, ίσως και κάποιον ισοπεδωτισμό, για το δεύτερο και σοβαρότερο η κριτική της δεν δικαιολογείται άραγε από την πρακτική τέτοιων φορέων; Απέχουμε ήδη πολύ από την εποχή που οι μη κυβερνητικές οργανώσεις βασίζονταν αποκλειστικά στον ιδεαλισμό των μελών και των συνεργατών τους. Ο μηχανισμός τους έχει γίνει τόσο πολύπλοκος ώστε η διατήρησή του (και η διατήρηση των προνομίων που κάποιοι έχουν συνδέσει με αυτόν) φαίνεται όλο και συχνότερα σαν αυτοσκοπός.
Η Νιόβη Λύρη διηγείται την ιστορία της με λιτό, κοφτό, σχεδόν ψυχρό ύφος, που στην αρχή ίσως δίνει την εντύπωση μιας κάπως επιδερμικής καταγραφής. Γρήγορα, όμως, αντιλαμβάνεται κανείς ότι η πρώτη αυτή εντύπωση ήταν εσφαλμένη. Η συγγραφέας όχι μόνο ξετυλίγει ευκίνητα το νήμα της αφήγησής της, ξέροντας πού και πότε πρέπει να κάνει "κατ" (μια τέχνη που λίγοι Έλληνες συγγραφείς κατέχουν), αλλά και επιλέγει με λεπταισθησία τα κατάλληλα σημεία για να αναστείλει προσωρινά την προώθηση της πλοκής και να φωτίσει την προσωπικότητα των χαρακτήρων, με αναδρομές στο παρελθόν τους και σημαίνουσες λεπτομέρειες της καθημερινής συμπεριφοράς τους. Η ματιά της, γενικά αποστασιοποιημένη, γίνεται πότε πότε αδιόρατα ειρωνική ή συγκρατημένα τρυφερή, αλλά δεν οδηγεί ποτέ σε εύκολα και τελεσίδικα σχόλια. Η συγγραφέας έχει να κάνει με νέους ανθρώπους και ξέρει ότι οι ευαισθησίες των νέων είναι πολυδύναμες, μπορούν να εκφραστούν με απρόβλεπτους τρόπους. Αυτό το δεδομένο παίζει καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της ιστορίας της.
Για ποια πράγματα γίνονται οι άνθρωποι στ' αλήθεια εθελοντές; Η Λύρη διατυπώνει ρητά αυτό το ερώτημα στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, αλλά στην πραγματικότητα το θέτει με την ίδια την ιστορία που αφηγείται. Η στράτευση σε οργανωμένα κινήματα μπορεί να είναι ειλικρινής, βαθιά και συνεπής, μπορεί και όχι. Αλλά οι αρχές που εμπνέουν αυτά τα κινήματα έχουν μικρότερη ψυχοκινητική δύναμη από το άμεσο βίωμα, από το συγκεκριμένο γεγονός που προκαλεί στον άνθρωπο μια εσωτερική εξέγερση και τον σπρώχνει να κάνει προσωπική του υπόθεση έναν υπερπροσωπικό αγώνα. Ή, για να το πούμε με πιο επιγραμματικό τρόπο, οι εθελοντές είναι πιο αξιόπιστοι από τον εθελοντισμό.
