Χαρακτηριστικά έκδοσης

• Η διατριβή καλύπτει 284 σελίδες.
• Περιλαμβάνει 9 κεφάλαια μη αριθμημένα με πολλές ενότητες και υποενότητες. Οι ενότητες αριθμούνται με κεφαλαία γράμματα, οι υποενότητες με λατινική και αραβική αρίθμηση.
• Οι τίτλοι των κεφαλαίων δηλώνονται με έντονα κεφαλαία γράμματα, οι ενότητες με πλάγιους χαρακτήρες και οι υποενότητες με μικρούς όρθιους χαρακτήρες.
• Στην αρχή της μελέτης και πριν από την εισαγωγή υπάρχει βιβλιογραφία. Στο τέλος της εισαγωγής δίνονται συνοπτικά τα αποσπάσματα που χρησιμοποιούνται, καθώς και τσιτάτα από την Αγία Γραφή και τα Πατερικά κείμενα, γνωμικά και μύθοι.
• Στο εσωτερικό της μελέτης υπάρχουν πίνακες και σχεδιαγράμματα, όπου καταγράφονται στατιστικά τα στοιχεία που μελετώνται.
• Στο τέλος υπάρχουν δύο παραρτήματα, όπου καταγράφονται συντακτικές δομές και σχήματα λόγου. Επίσης υπάρχει Index παραπομπών και ρημάτων που χρησιμοποιούνται στη μελέτη (καθώς και βιογραφικό σημείωμα της συγγραφέως).

Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

Η συγγραφέας στη εισαγωγή της μελέτης της εξηγεί την επιλογή του Σφραντζή από όλους τους χρονικογράφους με τα ακόλουθα επιχειρήματα: αντιδιαστέλλει το Σφραντζή προς το Δούκα θεωρώντας ότι οι μαρτυρίες του πρώτου αποκτούν ιδιαίτερη αξία από το γεγονός ότι ο Σφραντζής ήταν έμπιστος του Αυτοκράτορα. Αντιθέτως ο Δούκας καταγράφει μαρτυρίες άλλων και μάλιστα σε μία γλώσσα εντελώς δημώδη. Στον αντίποδα των δύο αυτών συγγραφέων βρίσκεται ο Κριτόβουλος με τη φιλοτουρκική του στάση και ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, ο οποίος ακολουθεί κλασικά υφολογικά πρότυπα. Επιπλέον ο Σφραντζής καλύπτει με το έργο του μία αρκετά μεγάλη χρονική περίοδο (1258-1476). Στη συνέχεια δίνονται στοιχεία για τις διαφορετικές εκδόσεις του κειμένου με παρατηρήσεις και τίθεται το ζήτημα για την ύπαρξη δύο διαφορετικών χρονικών, των οποίων η αυθεντικότητα αμφισβητείται. Η συγγραφέας προχωράει σε πληροφορίες που αναφέρονται στη Βυζαντινή λογοτεχνική παραγωγή κάνοντας σαφή διάκριση μεταξύ Rein-Sprache και Umgangs-Sprache, καθαρής και δημώδους γλώσσας. Στην πρώτη κατηγορία, κατά τον Krumbacher, ανήκουν οι ιστορικοί που γράφουν σύγχρονη με την εποχή τους ιστορία μιμούμενοι κλασικά πρότυπα (όπως εκείνο του Προκοπίου) και συμβάλλουν ελάχιστα στη μελέτη του ομιλουμένου ιδιώματος της εποχής τους. Στον αντίποδα βρίσκονται οι χρονικογράφοι, οι οποίοι γράφουν ιστορία που καλύπτει όλα τα χρόνια από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι τις ημέρες τους και των οποίων τα ονόματα σπανίως παραδίδονται. Κι επειδή το έργο τους απευθύνεται στο ευρύ κοινό, είναι σημαντικό για τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας. Ο Σφραντζής από άποψη υφολογική και περιγραφική βρίσκεται ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες. Στο τέλος της εισαγωγής η Doliwa παραθέτει τις απόψεις μελετητών για το έργο του Σφραντζή επιμένοντας σε εκείνη του Krumbacher που θεωρεί ότι η γλώσσα του Σφραντζή αποτελεί κράμα λαϊκών και λόγιων στοιχείων.

Η πρώτη ενότητα της μελέτης αναφέρεται στη συμφωνία Ρήματος - Υποκειμένου με τη βασική παρατήρηση ότι ο Σφραντζής αρέσκεται στη συχνή χρήση του πληθυντικού αριθμού. Χρησιμοποιεί τουλάχιστον τριπλάσιο αριθμό πληθυντικών από ό,τι ενικών τύπων. Συγκεκριμένα σε 34 τύπους ενικού αριθμού οι 22 είναι άρθρα και αντωνυμίες, ενώ μόνον 12 είναι ρήματα δίπλα σε ουσιαστικά ενικού αριθμού. Επίσης σε 96 τύπους πληθυντικού αριθμού οι 35 είναι αντωνυμίες και άρθρα, και οι υπόλοιποι 61 είναι ουσιαστικά. Με λίγα λόγια ο Σφραντζής προτιμάει τον ενικό αριθμό στα άρθρα και στις αντωνυμίες, ενώ αποφεύγει όσο μπορεί να συνδέει ένα ουσιαστικό πληθυντικού αριθμού με ένα ρήμα ενικού (αττική σύνταξη).

Στην επόμενη ενότητα γίνεται λόγος για τη χρήση του άρθρου, το οποίο πλέον αποκτά πιο συγκεκριμένες μορφές: χρησιμοποιείται συχνά αντί κτητικής, δεικτικής ή αναφορικής αντωνυμίας. Επίσης, σημαντικός είναι ο ρόλος του άρθρου στην ουσιαστικοποίηση λέξεων και κυρίως απαρεμφάτων. Χαρακτηριστικό μάλιστα είναι ότι το άρθρο σε αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να βρίσκεται ακόμη και σε πτώση γενική (αντί του ίνα δηλώνοντας τον σκοπό) ή να είναι εμπρόθετο δηλώνοντας και άλλες σχέσεις. Αυτή η χρήση του απαρεμφάτου παραπέμπει σε αρχαίες ελληνικές δομές.

Σε άλλη ενότητα η Doliwa ασχολείται με τις αντωνυμίες, για τις οποίες ισχύουν οι κανόνες της Κοινής. Το αυτός χρησιμοποιείται ως προσωπική, κτητική, δεικτική ή αυτοπαθής αντωνυμία. Η θέση της αντωνυμίας παρουσιάζει ποικιλία. Εξάλλου, η αντων. αυτός χρησιμοποιείται πολύ συχνά πλεοναστικά, ακόμη και σε δευτερεύουσα πρόταση (όπως το νεοελληνικό που τον).

Στην τέταρτη ενότητα σημειώνεται ως χαρακτηριστικό της γλώσσας του Σφραντζή η τάση του για εναλλαγές. Έτσι, στη χρήση των πτώσεων παρουσιάζεται πολύ μεγάλη ποικιλία που παραβιάζει τους γραμματικούς κανόνες. Παρουσιάζονται κατάλογοι ρημάτων που συντάσσονται με συγκεκριμένες πτώσεις (με ή χωρίς πρόθεση).

Η επόμενη ενότητα αναφέρεται στις προθέσεις με πρώτη σημαντική παρατήρηση την επικράτηση της ανεξάρτητης πλέον γενικής. Μοναδική επίσης θεωρείται η χρήση της πρόθεσης ανά με γενική με τη σημασία του ανάμεσα. Εντυπωσιακή είναι και η πολύ συχνή χρήση του εν αντί του εις, καθώς και η προτίμηση του αντί στη θέση του προ. Τέλος, ασυνήθιστα μεγάλη είανι και η συχνότητα των προθετικών επιρρημάτων.

Στην ενότητα που ακολουθεί γίνεται λόγος για το απαρέμφατο, το οποίο αυτονομείται και χρησιμοποιείται για τη δήλωση του σκοπού ή ως ουσιαστικό. Επίσης, παρατηρείται και η χρήση απαρεμφάτου μετά το ότι ή το ίνα.

Στην ενότητα για τη μετοχή σημειώνεται η προτίμηση για την Ονομαστική απόλυτη αντί της Γενικής απόλυτης, καθώς και η χρήση της μετοχής αντί κανονικού ρήματος. Τέλος, γίνεται αναφορά στην κανονική χρήση της άρνησης.

Η Doliwa προσθέτει και κάποιες γενικές παρατηρήσεις σχολιάζοντας ότι το έργο του Σφραντζή ακολουθεί σε γενικές γραμμές τους γραμματικούς κανόνες του Ψάλτη με ελάχιστες αποκλίσεις: Ελάχιστα ουσιαστικά παρουσιάζουν διπλούς τύπους (από τη 2η και 3η κλίση). Μόνο ένα τριτόκλιτο επίθετο (βαρύς) σχηματίζει τη δοτική πληθυντικού σύμφωνα με τη 2η κλίση (βαρέοις). Οι τύποι των παραθετικών σχηματίζονται κανονικά. Τα επιρρήματα σε -ως είναι ιδιαίτερα δημοφιλή. Μία ιδιαίτερη προτίμηση δείχνει ο Σφραντζής για τα επιρρήματα σε -θεν και για εναλλαγές των τοπικών επιρρημάτων κίνησης και στάσης. Τα επιρρήματα στο συγκριτικό βαθμό λήγουν κυρίως σε -τέρως, ενώ στον υπερθετικό κανονικά σε -τατα. Τα ρήματα παρουσιάζουν ασυνήθεις αυξήσεις και ο αναδιπλασιασμός εκλείπει. Ο Μέλλοντας σχηματίζεται με ενεργητικό αντί μέσου τύπο, ενώ μερικά ρήματα στην ενεργητική και μέση φωνή έχουν το αδύνατο αοριστικό θέμα.Επίσης, συχνά χρησιμοποιούνται παθητικοί τύποι με μέση σημασία δίπλα σε μέσους τύπους. Ακόμη, συχνή είναι και η χρήση ρηματικών επιθέτων σε -τός, ενώ για τα ρηματικά επίθετα σε -τέος υπάρχουν μόνο τρία παραδείγματα. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις στη θέση ρήματος χρησιμοποιείται μετοχή. Ως προς τη δομή της πρότασης ο Σφραντζής δεν παρουσιάζει καινοτομίες, εκτός από την αγάπη του για τις μεγάλες προτάσεις. Όμως αυτό συχνά προκαλεί προβλήματα με το υποκείμενο ή με ανακόλουθα σχήματα. Τέλος, για να αποφευχθεί η υπόταξη, χρησιμοποιούνται αμέτρητες παρενθέσεις ή παρατακτική σύνδεση με το και. Δεν απουσιάζει και το χιαστό σχήμα που είναι καθαρά λογοτεχνικό.

Αξιολογικές Παρατηρήσεις

Εξειδικευμένη μελέτη, εξαιρετικά αναλυτική με πληθώρα στοιχείων που επιβεβαιώνουν τις παρατηρήσεις της συγγραφέως για ένα έργο που αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της εποχής. Η περιγραφή των συντακτικών δομών του Χρονικού είναι λεπτομερής και εναργέστατη με τα συγκριτικά στοιχεία-παραδείγματα που αναφέρονται σε άλλα χρονικά και στις πηγές, από τις οποίες έχει επηρεαστεί το έργο του Σφραντζή. Εύστοχη και ακριβής η παράλληλη σύγκριση με αρχαία ελληνικά συντακτικά πρότυπα και με άλλα κείμενα, που ενισχύει την άποψη της Doliwa ότι το Χρονικό αυτό αποτελεί κράμα επιδράσεων χωρίς αυτό να επηρεάζει το δημώδες της γλώσσας του συγγραφέα και την απήχηση που είχε στο ευρύ κοινό. Αυτή άλλωστε ήταν και η ιδιομορφία του Σφραντζή σε σχέση με τους υπόλοιπους χρονικογράφους.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Ευαγγελία Βαρμπομπίτη