Ιωάννης Ε. Καραγιαννόπουλος, Λεξικό Bυζαντινής Oρολογίας. Οικονομικοί όροι, τ. Α΄. Σύνταξη Σ. Βαρναλίδης, Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, Π. Κατσώνη, Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη 2000.

1. Έκδοση

Έντυπη Μορφή

O Α΄ τόμος [από αβαρής, -ές μέχρι γρ(ε)ί] περιλαμβάνει: 1) εισαγωγικό τμήμα (σσ. 5-47) και 2) το κυρίως τμήμα του λεξικού (σσ. 49-218).

Το εισαγωγικό τμήμα περιέχει τα Προλεγόμενα (σσ. 5-8) και τις Βιβλιογραφικές Συντομογραφίες (σσ. 9-47).

Οι σελίδες του λεξικού είναι μονόστηλες με κεφαλίδα·στην αριστερή σελίδα κεφαλίδα είναι το πρώτο λήμμα της σελίδας και στη δεξιά σελίδα κεφαλίδα είναι το τελευταίο λήμμα της σελίδας.

Οι λημματικές λέξεις τυπώνονται με έντονα στοιχεία. Η σημασία ακολουθεί στην επόμενη σειρά, όπως και η εμφάνιση και πορεία της λέξης.

Μετά το τέλος του κυρίως τμήματος του άρθρου με μικρότερους χαρακτήρες έπονται: α) οι πηγές και - σε πλάγια γραφή - παραθέματα (ένα ή περισσότερα χωρία) και β) ενδεικτική βιβλιογραφία (με ακόμα μικρότερους -όρθιους- χαρακτήρες).

Στο τέλος του λήμματος δηλώνεται το όνομα του συντάκτη ή των συντακτών.

Χρησιμοποιείται ειδικό παραπεμπτικό τοξάκι για λέξεις που είτε εντάσσονται στο λήμμα (ως δεύτερη λημματική λέξη, π.χ. αντιμιτατίκιον ή απομιτατίκιον, το) είτε ενυπάρχουν στο κυρίως τμήμα ενός άρθρου και οι οποίες αποτελούν ή θα αποτελέσουν λήμματα του λεξικού. Στη συγκεκριμένη περίπτωση οι λημματικές αυτές λέξεις, στις οποίες ο συντάκτης του άρθρου μας παραπέμπει, τυπώνονται με έντονους χαρακτήρες. Το ίδιο συμβαίνει και στα παραπεμπτικά λήμματα. Επίσης, για τις παραπομπές στα παραθέματα (χωρία) που ακολουθούν το κυρίως τμήμα του άρθρου χρησιμοποιούνται ως εκθέτες αραβικοί αριθμοί.

2. Αντικείμενο

«Ήταν αρχές της δεκαετίας του 1960 όταν ο Ιωάννης Καραγιαννόπουλος, νέος τότε καθηγητής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, αποφάσισε να προβεί στην εκπόνηση Λεξικού των όρων και των θεσμών του Βυζαντίου με ολιγάριθμη ομάδα συνεργατών του. Σκοπός του η συλλογή, καταγραφή, ερμηνεία και παρακολούθηση της σημασιολογικής εξέλιξης βυζαντινών όρων (και εξέταση των αντίστοιχων θεσμών) από τις αρχές του βυζαντινού κράτους ως την πτώση του» (Προλεγόμενα έκδοσης, σ. 5).

Στην πορεία των εργασιών για την εκπόνηση του Λεξικού αποφασίστηκε να προκριθεί η επεξεργασία και η δημοσίευση των οικονομικών όρων και θεσμών και να ακολουθήσουν οι διοικητικοί, στρατιωτικοί κ.ά. όροι. Στον Α΄ τόμο του Λεξικού δημοσιεύονται οι Οικονομικοί Όροι από Α, Β, Γ.

Το έργο του Λεξικού καλύπτει την αποδελτίωση πηγών και βοηθημάτων. Συγκεκριμένα, η αποδελτίωση των πηγών αφορά στους πίνακες των κριτικών εκδόσεων αλλά και στα ίδια τα κείμενα, καλύπτει ιστοριογραφίες, νομοθετικά κείμενα, παπύρους, έγγραφα, κείμενα πρακτικής σημασίας, αγιολογικά κ. ά. Επίσης αποδελτιώνονται όλοι οι όροι και οι μετασχηματισμοί τους που απαντούν στα βυζαντινά κείμενα. Περιλαμβάνονται ελληνικές και μη ελληνικές λέξεις με τη μορφή που εμφανίζονται στις πηγές. Δεν περιλαμβάνονται κύρια ονόματα εκτός κι αν «έχουν περιβληθεί την ιδιότητα του όρου». Η αποδελτίωση των βοηθημάτων καλύπτει αυτοτελείς μελέτες και άρθρα που αφορούν στο αντικείμενο του λεξικού.

Σύμφωνα με τα Προλεγόμενα του Α΄ τόμου έχουν ήδη αποδελτιωθεί οι βυζαντινές πηγές που έχουν εκδοθεί μέχρι την έκδοσή του (2000) και περίπου 4000 σχετικές μελέτες και άρθρα.

Πληροφορίες για το έργο αντλούμε και από την παρακάτω παρουσίαση του ίδιου: Karayannopulos, Zu einem Lexikon der byzantinischen Terminologie, Lexicographica Byzantina, 179-184

3. Εισαγωγή

Στα Προλεγόμενα, τα οποία υπογράφουν οι συντάκτες Α. Σταυρίδου-Ζαφράκα, Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου και Π. Κατσώνη, γίνεται αναφορά στην ανάληψη του εγχειρήματος ενός Λεξικού Βυζαντινής Ορολογίας από τον Ι. Ε. Καραγιαννόπουλο. Τονίζεται η αναγκαιότητα ειδικών λεξικών για την κατανόηση εγγράφων και οικονομικών, διοικητικών κ.ά. κειμένων (γι' αυτό το σκοπό καταγράφονται τα σημαντικότερα γενικά λεξικά τα οποία δεν ικανοποιούν τις ανάγκες κατανόησης της ειδικής βυζαντινής ορολογίας). Δηλώνεται ο σκοπός και η πορεία των εργασιών για τη συλλογή και καταγραφή του υλικού. Διατυπώνονται οι αρχές σύνταξης των λημμάτων και σημασιολογικής προσέγγισης των όρων.

Τα Προλεγόμενα ολοκληρώνονται με αναφορά στο έργο που έχει ήδη συντελεστεί και αφορά στους επόμενους τόμους (αποδελτίωση) και με ευχαριστίες, τόσο στους συνεργάτες, όσο και στο Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών για τη συμβολή τους στην έκδοση του τόμου.

4. Μακροδομή

Τα λήμματα καταχωρούνται με αλφαβητική σειρά. Περιλαμβάνονται ελληνικές και μη ελληνικές λέξεις με τη μορφή που εντοπίζονται στις ελληνικές γραπτές πηγές (επίθετα, επιρρήματα, ουσιαστικά, περιφραστικοί όροι, ρήματα). Δεν περιλαμβάνονται κύρια ονόματα εκτός κι αν εκφράζουν την ιδιότητα του όρου.

5. Μικροδομή

Η συνήθης δομή του άρθρου είναι: λημματική λέξη, κυρίως τμήμα, χωρία - πηγές, βιβλιογραφία.

Στα ουσιαστικά σημειώνεται το άρθρο με έντονα στοιχεία στην ίδια σειρά με τη λημματική λέξη. Επίσης, σε παρένθεση στην ίδια σειρά με το λήμμα και με έντονους χαρακτήρες δηλώνεται και το αντίστοιχο ρήμα, όταν στις πηγές απαντά ρηματικός τύπος, π.χ. αναθεώρησις, η (αναθεωρώ), αναχώρησις, η (αναχωρώ). Σε κάποια λήμματα, όπως βίνδιξ, ο, στην ίδια σειρά και σε παρένθεση με έντονους χαρακτήρες αναγράφεται και η κατάληξη της ονομαστικής πληθυντικού. Στην περίπτωση που για έναν όρον απαντά και μια δεύτερη - πιθανή - εκφορά του αυτή δηλώνεται στο συγκεκριμένο λήμμα (ακόμα κι αν αποτελεί άρθρο αυτόνομο) διαζευκτικά (με παραπεμπτικό τοξάκι) ως λημματική λέξη, λ.χ. αντιμιτατίκιον ή απομιτατίκιον‎, το.

Στα επίθετα δηλώνονται οι καταλήξεις των διαφορετικών γενών, πχ. ατελής, -ές, γεννηματικός, -ή, -όν.

Στα ρήματα δηλώνεται ως λημματική λέξη και το μέσο όταν απαντά στις πηγές, π.χ. αγγαρεύω, -ομαι.

Σε κάποιες περιπτώσεις στην ίδια σειρά, με έντονα γράμματα και σε παρένθεση δηλώνεται και ο λατινικός όρος, π.χ. αγροικικαί δουλείαι, αι (servitutespraediorumrusticorum).

Το κυρίως τμήμα του άρθρου περιλαμβάνει τη σημασία, την εμφάνιση και πορεία του όρου («ο όρος απαντά…», «ο όρος μαρτυρείται για πρώτη φορά…» κ.ά.). Το ίδιο γίνεται και σε κάθε σημασιολογική αλλαγή του όρου. Σε κάποια λήμματα δίνεται και η προέλευση του όρου, π.χ. ακτουάριος, ο, βουλευτής, ο.

Η ερμηνεία αφορά - συνήθως - την ειδική σημασία και όχι τη γενική ή κοινή σημασία. Οι ερμηνείες δίνονται είτε με λεξικογραφικό ορισμό (π.χ. απαρέγκλητον, το) είτε με αναλυτική περιγραφή και πληροφορίες (π.χ. αγρίδιον, το, αδέσποτος, -ον).

Οι διαφορετικές σημασίες του ίδιου όρου διακρίνονται είτε με λατινικούς αριθμούς (π.χ. αμεριμνία, η), είτε με κεφαλαία ελληνικά γράμματα (π.χ. απαργυρισμός,ο), είτε με αραβικούς αριθμούς (π.χ. αζήμιος, -ον, άγγαρος, ο). Η αναγραφή των πηγών και τα παραθέματα έπονται της σημασίας, ενώ η βιβλιογραφία σημειώνεται στο τέλος του λήμματος. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις - όπως ο όρος γη, η - που, ενώ γίνεται τόσο διάκριση σημασιολογική όσο και ανάλογη καταχώρηση παραθεμάτων, δε χρησιμοποιείται κάποιος από τους παραπάνω τρόπους.

Για όρους των οποίων η σημασία δεν προκύπτει καθαρά από τις πηγές και διατυπώνονται αντικρουόμενες απόψεις από τους ερευνητές αυτές οι απόψεις παρατίθενται, π.χ. γουβελιατικόν, το. Όπου υπάρχει η δυνατότητα μιας νέας προσέγγισης προστίθεται και η άποψη του συντάκτη του άρθρου.

Συνήθως το ουσιαστικό λημματογραφείται ξεχωριστά από το αντίστοιχο επίθετο. Υπάρχουν όμως και εξαιρέσεις, π.χ. αβλαβής, -ές. Σε ουσιαστικό που ακολουθεί το αντίστοιχο επίθετο δε δίνεται η σημασία, πχ. απαράθραυστον το, απαρασάλευτον, το. Στα επιρρήματα που έπονται του αντίστοιχου επιθέτου δε δίνεται η σημασία, μόνο πηγή (πηγές) και παράθεμα (παραθέματα), π.χ. ακαινοτομήτως, ακαταζητήτως, αλογαριάστως, αλογοθετήτως· ή μόνο πηγή (πηγές), π.χ. απαραθραύστως. Υπάρχουν όμως και αποκλίσεις, όπως στο επίρρημα απαρασαλεύτως. Στις άλλες περιπτώσεις επιρρημάτων ακολουθείται κανονικά η δομή του άρθρου, π.χ. ακαταγνώστως, γονικώς.

Τα άρθρα που λειτουργούν ως παραπεμπτικά, όταν η λημματική λέξη απαντά σε πηγές, εμπεριέχουν και παραθέματα, π.χ. αντικαταλλαγωγή, η, γεουχών, ο.

Όροι με ίδια σημασία και μορφολογικές ή άλλες διαφορές καταχωρούνται στο ίδιο λήμμα, π.χ. αμπελοπεριβόλιον, το ή αμπελοπερίβολος, ο, αλαβάρχης ή αραβάρχης, ο.

6. Αξιολογικές Παρατηρήσεις

Ο Α΄ τόμος του λεξικού ανταποκρίνεται στο στόχο της επιστημονικής προσπάθειας του Ι.Ε. Καραγιαννόπουλου και των συνεργατών - συνεχιστών του να καλυφθεί το κενό της έλλειψης ειδικών λεξικών βυζαντινής ορολογίας. Η σημασία του έργου και η ποιότητα του έγκειται στο εύρος των πηγών του (ιστοριογραφίες, νομοθετικά κείμενα, πάπυροι, έγγραφα, κείμενα πρακτικής σημασίας, αγιολογικά κ.ά. κείμενα), στη συλλογή του υλικού, αλλά και στον τρόπο καταγραφής και σύνταξης των λημμάτων.

Παρουσίαση: Άννα Δεληγιαννοπούλου