Μπακιρτζής Χ., ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΤΣΟΥΚΑΛΟΛΑΓΗΝΑ. ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΟΝΟΜΑΣΙΩΝ ΣΧΗΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΧΡΗΣΕΩΝ ΠΥΡΙΜΑΧΩΝ ΜΑΓΕΙΡΙΚΩΝ ΣΚΕΥΩΝ ΜΕΤΑΦΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΘΗΚΕΥΤΙΚΩΝ ΔΟΧΕΙΩΝ. Θεσσαλονίκη, 1984.

1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

• 53 σελίδες.
• Η ύλη κατανέμεται σε κεφάλαια με θεματικό περιεχόμενο και κάθε λέξη-σκεύος περιγράφεται σε ιδιαίτερη ενότητα.
• Βιβλιογραφικές παραπομπές σε υποσελίδιες σημειώσεις.
• Περιλαμβάνονται σχέδια των σκευών και σχετικό φωτογραφικό υλικό από βυζαντινές ζωγραφικές παραστάσεις.
• Υπάρχει ευρετήριο λέξεων και σχεδίων, κατάλογος συντομογραφιών και αναλυτική βιβλιογραφία.

2. Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

ΘΕΜΑΤΑ:

Πυρίμαχα μαγειρικά σκεύη
χύτρα-τσούκα-τσουκάλιον, κάκκαβος-κακκάβιον, τηγάνιον, στεγνάτον (κατσαρόλα), κλίβανος ή κλιβάνιον και γάστρα ή γαστρίον,σαλτσάριον ή σαλτσερόν-γαράριον ή γαρερόν, εσχάρα-άρουλα-φωκίον.

Δοχεία μεταφοράς
αμφορεύς-κούφιον-μαγαρικόν, λαγήνα-λαήνα-λαγήνιον, στάμνος-σταμνίον, φλασκίον-ασκοδάβλα, σίτλα ή σίκλα-κωθώνιον.

Αποθηκευτικά δοχεία
πίθος-πιθάριον, βυτίνα-κουρελός-κουρούπιν.

Στην εισαγωγή εξηγείται ο όρος τσουκαλολάγηνα. Αφορά στα κεραμεικά κυρίως αλλά και μεταλικά ή λίθινα σκεύη «που χρησιμοποιούσαν οι βυζαντινοί στον καθημερινό τους βίο και ειδικά αυτών που έχουν σχέση με την παρασκευή, τη μεταφορά και την αποθήκευση της τροφής, με τα πυρίμαχα δηλαδή μαγειρικά σκεύη, τα μεταφορικά και τα αποθηκευτικά δοχεία». Τα διαχωρίζει από τα επιτραπέζια και οικιακά σκεύη καθημερινής χρήσης παρατηρώντας ότι «έχουν περιορισμένη ποικιλία σχημάτων, είναι μεγαλύτερα στο μέγεθος και συνήθως δεν έχουν διακόσμηση…είναι ευτελή και χονδροειδή στην κατασκευή τους». Τον όρο τσουκαλολάγηνα δανείζεται από τον Πτωχοπρόδρομο και τη δημώδη παράφραση του Νικήτα Χωνιάτη.

Η χρονική περίοδος στην οποία ανήκουν αυτά τα σκεύη είναι από τον 9ο αι. (Ίσαυροι/Μακεδόνες) ως τον 15ο (Παλαιολόγοι), κατά την οποία «η βυζαντινή κεραμική, με την επίδραση της Ανατολής, απομακρύνθηκε απο την ύστερη αρχαιότητα, ως προς τα σχήματα, τον τρόπο κατασκευής τα θέματα και την τεχνική διακόσμησης, και διαμόρφωσε ένα δικό της χαρακτήρα, που όχι μόνο επηρέασε σε κάποια φάση την ιταλική κεραμική του 14.ου αι., αλλά και επέζησε, παράλληλα με την ισλαμική κεραμική, σ' όλη τη μακρά μεταβυζαντινή περίοδο και…δημιούργησε αυτό που σήμερα λέμε λαϊκή κεραμική των χωρών της Βαλκανικής».

Επίσης επισημαίνεται ότι η βυζαντινή, ακόσμητη, καθημερινής χρήσης κεραμεική δεν έχει μελετηθεί παρά ελάχιστα.

Ως πηγές άντλησης πληροφοριών για τις ονομασίες, τα σχήματα και τη χρήση των σκευών χρησιμοποιήθηκαν: το έργο του Φ. Κουκουλέ «Βυζαντινών βίος και πολιτισμός», τα βυζαντινά σχόλια σε αρχαίους συγγραφείς (παραβολή αρχαίων και μεσαιωνικών αγγείων), οι δημώδεις παραφράσεις βυζαντινών έργων σε αρχαΐζουσα γλώσσα (αντιπαραβολή εκφράσεων), το κείμενο του Πτωχοπρόδρομου και οι λαογραφικές παρατηρήσεις στα γραπτά συγγραφέων όπως ο Μιχαήλ Ψελλός και ο Ευστάθιος Θεσσαλονίκης, οι βυζαντινοί λεξικογράφοι, χρονικά και βίοι αγίων, έγγραφα (πωλητήρια, διαθήκες, κατάστιχα, τυπικά μονών κ.λ.π.). Με επιφύλαξη χρησιμοποιήθηκαν βοηθητικά οι απεικονίσεις σκευών σε μικρογραφίες, εικόνες, τοιχογραφίες, ψηφιδωτά. Το «Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας, 1100-1669» του Εμμ. Κριαρά αποτέλεσε «πολύτιμο βοήθημα» στο πρόβλημα της διάκρισης των αρχαϊζουσών ονομασιών από τις δημώδεις.

Στο κύριο μέρος κάθε κεφάλαιο των τριών ενοτήτων αναφέρεται σε ένα σκεύος και δομείται σε τρία μέρη:

• ονομασία, όπου διευκρινίζεται ποιο είναι το σκεύος, ετυμολογείται η λέξη και αναφέρεται πιθανή επιβίωσή της.
• σχήμα, όπου περιγράφεται το σχήμα ή τύποι σχημάτων αναλυτικά με παράθεση αρχαιολογικών δεδομένων και χωρίων από κείμενα της εποχής. Παρουσιάζονται οι παραλλαγές και οι αλλαγές των σχημάτων του σκεύους κατά χώρο και χρόνο στα όρια της χρονικής περιόδου που καλύπτει η μελέτη. Αναφέρονται και συλλογές μουσείων όπου εκτίθενται τέτοιου τύπου σκεύη με επιλεκτική περιγραφή των σημαντικότερων εκθεμάτων. Είναι το εκτενέστερο τμήμα.
• χρήση, όπου παρουσιάζονται οι τρόποι και οι περιπτώσεις χρησιμοποίησής τους και συνδέονται με τα αντίστοιχα στο νεοελληνικό βίο.

Στον επίλογο ο συγγραφέας συγκεντρώνει τα συμπεράσματα της έρευνας και της μελέτης του. Επιλεκτικά θα αναφέρουμε τα εξής:

• η μελέτη των ευτελών κεραμεικών σκευών καθημερινής χρήσης εμφανίζει πλευρές του αγροτικού και εμπορικού χαρακτήρα του Βυζαντίου και λιγότερο του αστικού
• η κατασκευή τους ακολουθεί τα πρότυπα της αρχαιότητας αλλά μειονεκτούν σε ποιότητα, ποικιλία και ποσότητα παραγωγής. Δέχονται και ξένες επιδράσεις όπως και διαφοροποιούνται κατά περιοχή
• η απόδοση των βυζαντινών ονομασιών γίνεται με επιφυλάξεις.

3. Αξιολογικές παρατηρήσεις

Αναλυτική μελέτη που επιχειρεί να συνδυάσει πλήθος πληροφοριών για κάθε σκεύος. Είναι ενδιαφέρουσα η χρήση πολλών πηγών τόσο γραμματειακών όσο και αρχαιολογικών. Η σύνδεση με την αρχαιότητα και το νεοελληνικό βίο, όπου αυτό είναι δυνατό παρέχει μία πληρέστερη εικόνα των σκευών και της διαδρομής τους στο χρόνο. Χρήσιμοι είναι και οι πίνακες των σχημάτων. Τέλος, παρουσιάζονται πλευρές της καθημερινής ζωής των βυζαντινών μέσα από την κατασκευή, την χρήση και το εμπόριο αυτής της κατηγορίας σκευών.

Παρουσίαση: Βασιλική Φυτώκα