Triantaphyllides M., Die Lehnwörter der mittelgriechischen Vulgärliteratur, Trübner Verlag, Strassburg 1909,(και στο Άπαντα Μανόλη Τριανταφυλλίδη, Πρώτος τόμος, Ερευνητικά Α΄, Θεσσαλονίκη 1963)

1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

• Η μελέτη καταλαμβάνει 185 σελίδες (στον πρώτο τόμο της έκδοσης των Απάντων Τριανταφυλλίδη πρόκειται για τις σελίδες 305-490, σελιδαρίθμηση που θα χρησιμοποιήθεί και παρακάτω).
• Οι σελίδες 305-310 περιέχουν τον πρόλογο, οι σελίδες 311-325 πίνακες βιβλιογραφίας, βραχυγραφιών και επεξηγήσεις για το χρήστη της μελέτης. Η κυρίως μελέτη εκτείνεται στις σελίδες 326-470. Στις σελίδες 471-472 υπάρχει ο επίλογος. Ακολουθεί πίνακας των ελληνικών δανείων λέξεων που περιλαμβάνονται στη μελέτη (473-490). Προσθήκες και διορθώσεις στις σελίδες 491-493.

2. Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

ΔΟΜΗ -ΘΕΜΑΤΑ

Οι δάνειες λέξεις της μεσαιωνικής δημώδους γραμματείας

Πρώτο μέρος: Γλωσσικά θέματα: Φωνητική

1. Πάθη φωνηέντων
   • α) Τροπή φωνηέντων (το ε τρέπεται σε ο σε περιβάλλον χειλικού, ημιφωνοποίηση του ε, το ι τρέπεται σε ε σε περιβάλλον ερρίνων, το α σε ε σε αρχικά φωνήεντα και στους παρελθοντικούς χρόνους, αφομοίωση)
   • β) Απαλοιφή φωνηέντων (αφαίρεση, συγκοπή)
   • γ) Ανάπτυξη φωνηέντων (πρόταξη, ανάπτυξη φωνήεντος μεταξύ συμφώνων)
   • δ) Ομαδοποίηση-διακύμανση φωνηέντων (το ο με το ου και το ι με το ε χρησιμοποιούνται συχνά εναλλακτικά στις δάνειες λέξεις της μεσαιωνικής γλώσσας)
2. Πάθη συμφώνων
   1. Απλά σύμφωνα
      • α) Τροπή συμφώνων
      • β) Απαλοιφή συμφώνων
      • γ) Ανάπτυξη συμφώνων
   2. Συμφωνικά συμπλέγματα
      • α) Τροπή του ενός συμφώνου (ενός στιγμιαίου πριν από το λ, νσ>νζ, κλπ.)
      • β) Απαλοιφή του ενός συμφώνου
      • γ) Ανάπτυξη
   3. Τροπή απομακρυσμένων φθόγγων (Μετάθεση, αφομοίωση, ανομοίωση, συλλαβική ανομοίωση ή απλολογία)
3. Σημασιολογία (Εξειδίκευση ή συρρίκνωση - Γενίκευση ή επέκταση - Μεταβίβαση σημασίας στην ίδια εννοιολογική σφαίρα - Μεταφορά - Μετωνυμία)
4. Αναλογικός σχηματισμός
5. Παραγωγή λέξεων

Δεύτερο μέρος: Πολιτισμικά - ιστορικά θέματα

1. Οι δάνειες λέξεις ως φορείς της ξένης κουλτούρας (λατινικό, ιταλικό, γαλλικό, βαλκανορομανικό, ισπανικό στοιχείο - το ρομανικό στοιχείο αβέβαιης προέλευσης -ανατολίτικο-τουρκικό, γερμανικό, σλαβικό, αλβανικό στοιχείο)
2. «Περιπλανώμενες» λέξεις (μεσαιωνικά δάνεια αρχαιοελληνικής προέλευσης - έμμεσοι δανεισμοί)

Πρόκειται για την πρώτη συστηματική προσπάθεια έρευνας των δάνειων λέξεων της Μεσαιωνικής Ελληνικής.
Σύμφωνα με την εισαγωγική παρουσίαση του θέματος, τον συγγραφέα απασχόλησε πολύ η έλλειψη λεξικογραφικού υλικού που να καλύπτει τη μεσαιωνική δημώδη λογοτεχνία -ένας νέος Du Cange- όπως λέει ο ίδιος. Τη μελέτη θεωρεί προστάδιο της συγκέντρωσης υλικού για ένα λεξικό των δανείων της μεσαιωνικής, στην ολοκλήρωση και έκδοση του οποίου όμως δεν προχώρησε ποτέ.
Ο συγγραφέας αναφέρει ως βασικές ερευνητικές μελέτες εκείνες του Gustav Meyer.

3. Αξιολογικές παρατηρήσεις

Ο P. Kretschmer (Glotta 3, 1911/12, 315) στην κριτική του παρουσίαση θεωρεί ότι δεν έπρεπε να συμπεριληφθούν συγγραφείς όπως ο Μαλάλας, ο Θεοφάνης και ο Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος, εφόσον η έρευνα καλύπτει συγκεκριμένη περίοδο της δημώδους γραμματείας.

Ο Γ. Ν. Χατζιδάκις (Αθηνά 23, 1911, 152-160) θεωρεί εξαρχής δύσκολη τη διατύπωση κρίσης για ένα τέτοιο έργο δεδομένου ότι δεν παρουσιάζεται πλήρως η ιστορία των δάνειων λέξεων, η πηγή και ο χρόνος εισαγωγής τους στην ελληνική γλώσσα και η μετέπειτα τύχη τους. Σημειώνει ως αρνητικό στοιχείο την έλλειψη παραπομπών σε κείμενα (πράγμα που όμως δεν ισχύει για όλες τις περιπτώσεις) για την κάθε λέξη που καταγράφεται, αλλά και το γεγονός ότι ο Τριανταφυλλίδης υιοθετεί τη φωνητική ορθογραφία για τις νεότερες μεσαιωνικές δάνειες λέξεις (π.χ. αμπασαδόρος, κανέλα, αντί αμπασσαδώρος, κανέλλα) ενώ διατηρεί την ιστορική ορθογραφία για τα δάνεια της παλαιότερης εποχής. Ακόμη θεωρεί ότι οι δάνειες λέξεις θα έπρεπε να έχουν διαφορετική αντιμετώπιση από τις καθαυτό ελληνικές στη φθογγική και σημασιολογική τους εξέταση,·σημειώνει δε «δήλον ότι ημείς τους γενικούς νόμους και τας μεθοδολογικάς αρχάς των φθογγικών και σημασιολογικών μεταβολών οφείλωμεν να σπουδάσωμεν και ανεύρωμεν και διά παραδειγμάτων διαφωτίσωμεν ουχί εν ταις ξέναις αλλ' εν ταις εγχωρίοις λέξεσιν». Ο Χατζιδάκις προχωρεί βέβαια και σε ειδικότερα σχόλια για συγκεκριμένες λέξεις που συμπεριλαμβάνονται.

Το έργο σε διάφορα σημεία της βιβλιοκρισίας του Χατζιδάκι αξιολογείται θετικά ως προς τη γενική του εικόνα («ο συγγραφέας … φιλοτίμως και επιμελώς ειργάσθη», «το βιβλίον δύναται να θεωρηθεί ως αξιόλογος συμβολή εις την έρευναν της μεσαιωνικής Ελληνικής»).

O K. Dieterich (Byzantinische Zeitschrift 19, 1910, 185-188) επίσης εκφράζει θετική γνώμη για το σύνολο του έργου και για την επιμέλεια με την οποία ο συγγραφέας έχει συλλέξει το υλικό του και παρακολουθήσει τη σχετική βιβλιογραφία. Θεωρεί όμως ότι θα έπερεπε να είχε ο συγγραφέας αφιερώσει περισσότερες σελίδες στη σημασιολογική ανάλυση, ενώ αυτές που υπερτερούν αριθμητικά είναι αυτές που αναφέρονται στη φωνολογία. Ιδιαίτερα επαινείται το περιεχόμενο του δεύτερου μέρους του βιβλίου (το πολιτιστικό-ιστορικό), επειδή οι λέξεις για πρώτη φορά κατηγοριοποιούνται σε σημασιολογικά πεδία και δίνονται στατιστικά στοιχεία για αυτές στο επιλογικό μέρος. Σημειώνονται μικρές ελλείψεις στη βιβλιογραφία και οι αντίστοιχες λέξεις οι οποίες είτε δεν συμπεριλαμβάνονται, είτε έχουν εσφαλμένη ετυμολόγηση. Επίσης αναφέρεται το γεγονός ότι δεν εξετάστηκαν οι σκοτεινές λέξεις της μεσαιωνικής γραμματείας (καρκατζάς, κουδούπα, κουτρούβι, κλπ.)

4. Μετάφραση αποσπάσματος του Προλόγου

Αν είναι κάτι για το οποίο δεν μπορεί να κατηγορήσει κανείς αυτόν που καταπιάνεται σήμερα με το λεξικογραφικό ζήτημα της Μέσης και Νέας Ελληνικής, είναι ότι κομίζει γλαύκα εις Αθήνας. Στην πράξη, παρά τη μεγάλη ανάκαμψη αυτών των σπουδών κατά την τελευταία δεκαετία, ακόμη εξαρτάται κανείς, όσον αφορά τα λεξικογραφικά μέσα, σχεδόν αποκλειστικά, από τα παλαιά ανολοκλήρωτα έργα. Από μέρα σε μέρα, γίνεται όλο και πιο αισθητή η επείγουσα ανάγκη για ένα νέο Ducange, ένα Thesaurus mediae et infimae graecitatis που να ανταποκρίνεται στα σημερινά αιτήματα και πορίσματα της έρευνας˙ παρ' όλ΄ αυτά όμως φαίνεται ότι η πραγμάτωση του επιθυμούμενου λεξικού δεν έχει ξεπεράσει ακόμη τα όρια του ευσεβούς πόθου. Εκτός από μία εξαιρετική συλλογή των βυζαντινών κυρίων ονομάτων από τον H. Moritz^[1] και από ένα συμπλήρωμα που προετοίμασε ο Ε. Πεζόπουλος για τα αρχαιοελληνικά λεξικά, κανείς τα τελευταία χρόνια δεν έχει αναλάβει συστηματική προεργασία, ούτε για κάποιο ειδικό λεξικό, ούτε για έναν Θησαυρό, και υπάρχει φόβος ότι, ακόμη και όταν το Ιστορικό Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, που πρόσφατα προαναγγέλθηκε από την κυβέρνηση, έρθει σε πέρας, για πολύ καιρό θα πρέπει ο Βυζαντινολόγος και ο Νεοελληνιστής να αρκείται στα παλαιά βοηθητικά μέσα.

Αφού είχα την ευκαιρία, να εστιάσω την προσοχή μου στον ενδιαφέροντα και διδακτικό τομέα των νεοελληνικών δανείων, μέσω μιας παλιότερης εργασίας μου, ανέλαβα πριν από δύο περίπου χρόνια, μετά από παρακίνηση του καθ. Krumbacher, τη σύνταξη ενός λεξικού των δανείων λέξεων της Μεσαιωνικής Δημώδους Γραμματείας. Αργότερα, το λεξικό αυτό πρόκειται να συνοδεύσει ένα ανάλογο έργο για τη Νεοελληνική, εν μέρει ως συμπλήρωμα στα ήδη υπάρχοντα λεξικογραφικά μέσα, και εν μέρει ως προετοιμασία για ένα μελλοντικό Θησαυρό.

Παρουσίαση: Ανθούλα Ζαγκλαβήρα