Kahane H. & R., THE WESTERN IMPACT ON BYZANTIUM THE LINGUISTIC EVIDENCE (Graeca et Romanica Scripta Selecta III, Amsterdam, A. M. Hakkert, 1986, 227-253)

1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

• 27 σελίδες.
• Η ύλη κατανέμεται σε ενότητες για κάθε γλώσσα προέλευσης κάθε μία από τις οποίες διαθέτει υποενότητες με συνεχή αρίθμηση και θεματικούς τίτλους με έντονους χαρακτήρες. Με πλάγια στοιχεία τυπώνονται οι λέξεις που ενδιαφέρουν.
• Διαθέτει αναλυτικά περιεχόμενα και μικρή εισαγωγή.
• Οι παραπομπές σε πηγές και η γλώσσα προέλευσης στην ετυμολόγηση κάθε λέξης σημειώνονται με βραχυγραφίες.
• Υπάρχουν υποσελίδιες σημειώσεις και βιβλιογραφικές αναφορές.

2. Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

Στη σύντομη εισαγωγή διαπιστώνει την ευρεία συναλλαγή βυζαντινής Ελλάδας και μεσαιωνικής Δύσης. Στον πρώιμο και κύριο μεσαίωνα η επίδραση της αναπτυγμένης βυζαντινής κοινωνίας είναι έκδηλη. Το παρόν άρθρο όμως εστιάζει με ένα συνθετικό τρόπο στα ίχνη που άφησαν οι δυτικές γλώσσες στη γλώσσα του Βυζαντίου δευρύνοντας τα δεδομένα της έρευνας των μελετητών στο Reallexikon der Byzantinistik. Ανιχνεύονται δε σε τρεις ενότητες:

• Η πρώτη ενότητα είναι αφιερωμένη στη επίδραση της λατινικής γλώσσας στα μεσαιωνικά ελληνικά μέσα από συγκεκριμένους τομείς της ζωής και της ορολογίας τους, όπως ο ιππόδρομος, η καθημερινή ζωή κ.λ.π. και εξετάζεται σε τρεις χρονικές περιόδους. Ειδική υποενότητα αφορά στους λατινισμούς που μέσω του Βυζαντίου επέδρασαν στις βαλκανικές γλώσσες.
• Η δεύτερη ενότητα αφορά στην επίδραση της γαλλικής γλώσσας μετά το 1204 και ως αποτέλεσμα της διείσδυσης της φεουδαλιστικής κοινωνίας μετά τις σταυροφορίες και τις επακόλουθες γαλλικές εγκαταστάσεις σε ελληνόγλωσσους τόπους. Την εντοπίζουν σε δύο κυρίως γεωγραφικούς τόπους, τον Μορέα και την Κύπρο και σε τομείς της ζωής σχετικούς με το κάστρο και την αυλή. Την εξετάζουν αρχικά μέσα από τρία κείμενα της δημώδους μεσαιωνικής ελληνικής που αντιστοιχούν στους δύο αυτούς γεωγραφικούς τόπους: το χρονικό του Μορέως και το χρονικό του Μαχαιρά και τις Ασσίζες (νομικό κείμενο) για την Κύπρο. Μία δεύτερη υποενότητα αφορά στα γαλλικά τοπωνύμια ξεχωριστά για κάθε μία από τις προαναφερθείσες περιοχές, τα οποία κατά τη διαπίστωση των συγγραφέων εκφράζουν την φεουδαλική-καθολική κουλτούρα που επιβλήθηκε στις αποικίες. Μία άλλη υποενότητα παρουσιάζει επιδράσεις βυζαντινών γαλλικισμών στα: ιταλικά, καταλανικά, ισπανικά, μεσαιωνικά αγγλικά και μεσαιωνικά γερμανικά. Εξηγούν πως το μεσαιωνικό γαλλικό λεξιλόγιο που σχετίζεται με τον ιπποτισμό και τις σταυροφορίες, φιλτραρισμένο από τα ελληνικά του Μορέα, ήταν μέρος ενός ευρύτερου λεξιλογίου που επηρέασε τις παραπάνω γλώσσες διά μέσου της επίδρασης του ιπποτικού πολιτισμού. Οι λέξεις παρουσιάζονται σε θεματικές ενότητες, όπως: όροι της φεουδαρχίας, πολεμικό λεξιλόγιο, τίτλοι και αξιώματα, δημόσια ζωή, ιδιωτική ζωή κ.λ.π.
• Η τρίτη ενότητα αφορά στην επίδραση της ιταλικής γλώσσας που εντοπίζεται χρονικά από τον 13^ο αιώνα και γεωγραφικά στις κτήσεις της Βενετίας σε ελληνόγλωσσες περιοχές μετά τις σταυροφορίες: Ιόνια νησιά, Κρήτη, Κυκλάδες, Δωδεκάνησα, Κύπρος, Σάμος, Χίος, Λέσβος, Νότια Πελοπόννησος. Αυτοί οι τόποι λειτούργησαν και ως σταθμοί επίδρασης των ιταλικών δάνειων και προς άλλα σημεία. Το ιταλικό λεξιλόγιο αντανακλά τη μεσαία τάξη, την ορολογία του εμπορίου και της τεχνολογίας και έναν θαλάσσιο πολιτισμό σε αντίθεση με τον αριστοκρατικό-ιπποτικό χαρακτήρα του γαλλικού λεξιλογίου. Τα δάνεια κατηγοριοποιούνται σε δύο χρονικές περιόδους, την πρώιμη 13-14^ο αιώνα και την μεταγενέστερη 15-16^ο αιώνα, και θεματικά για τους ναυτικούς όρους, τους πολεμικούς, τη μόδα, την κοινωνία, τη δημόσια και ιδιωτική ζωή, το εμπόριο, τις τέχνες, την αρχιτεκτονική, τα εργαλεία κ.λ.π. Ως πηγές χρησιμοποιούνται κείμενα της μεσαιωνικής δημώδους ελληνικής. Ειδική εκτενής υποενότητα αφορά στο ναυτικό λεξιλόγιο ως μέρος ενός ευρύτερου μεσογειακού ναυτικού λεξιλογίου που δημιουργήθηκε κυρίως τους 15^ο και 16^ο αιώνα υπό την επίδραση της ιταλικής ναυτικής τεχνολογίας και εμπορικής κυριαρχίας. Ιδιαίτερη υποενότητα αποτελούν τα τοπωνύμια. Εκτενής τέλος παρουσίαση γίνεται για τις επιβιώσεις όλου αυτού του λεξιλογίου στα νεοελληνικά ιδιώματα. Τέλος παρουσιάζεται η lingua franca και η μεσαιωνική λατινική ως δίαυλοι δημιουργίας των ρομανικών γλωσσών.

Στον επίλογο αποτιμούν την αξία αυτών των δανείων. Για τους λατινισμούς εκτιμούν ότι απετέλεσαν ένα γλωσσικό υπο-κώδικα ο οποίος συντήρησε τη σχέση με την αρχαιοπρέπεια και λειτούργησε ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη της δημώδους μεσαιωνικής. Για δε τη γαλλική και την ιταλική και την επίδρασή τους και στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή Ελλάδα ότι τη συνέδεσαν με τη δυτική τεχνολογία και τρόπο ζωής ώστε να βρίσκεται σε δυτική τροχιά κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας.

3. Αξιολογικές παρατηρήσεις

Οργανωμένη και λεπτομερής παρουσίαση της συνολικής δυτικής επίδρασης στη μεσαιωνική ελληνική γλώσσα και τις απηχήσεις της στη νεότερη ελληνική. Στηρίζεται από πλήθος γλωσσικών μαρτυριών και πλαισιώνεται από διευκρινιστικές πληροφορίες για το ιστορικοκοινωνικό πλαίσιο της δυτικής διείσδυσης, τον ιδιαίτερο πολιτισμό που απηχεί κάθε ονοματολογία και πώς επέδρασε στο μεσαιωνικό ελληνισμό. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην έννοια των ρομανικών γλωσσών και στους διαύλους επικοινωνίας με τον ελληνισμό. Το γλωσσικό υλικό προέρχεται τόσο από κείμενα της μεσαιωνικής ελληνικής γραμματείας όσο και από ελληνικά ιδιώματα, οπότε καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα χρήσιμο για την κατανόηση της πορείας των δυτικών δανείων.

Παρουσίαση: Βασιλική Φυτώκα