Τσοπανάκης, Α. Ξένα λεξιλογικά στοιχεία Κύπρου και Ρόδου, Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών, Επετηρίς IV, Λευκωσία, 1970-71, 133-208

1. Χαρακτηριστικά έκδοσης

• 76 σελίδες
• Η έρευνα χωρίζεται σε τρία βασικά μέρη. Το κυρίως τμήμα της, το ενδιάμεσο, όπου και παρουσιάζονται δομημένα σε υποκατηγορίες τα λεξιλογικά στοιχεία χωρίζεται με λατινικούς αριθμούς. Οι περαιτέρω υποκατηγοριοποιήσεις του υλικού γίνονται με ελληνικά πεζά ψηφία.
• Με πλάγια στοιχεία σημειώνονται οι λέξης ξενικής προέλευσης των δύο ιδιωμάτων.
• Σχόλια και βιβλιογραφικές παραπομπές σε υποσελίδιες σημειώσεις.

2. Περιεχόμενα - Παρατηρήσεις

Παρουσίαση της μελέτης

Το άρθρο εξετάζει τα ξένα λεξιλογικά στοιχεία Κύπρου και Ρόδου με σκοπό να ελέγξει κατά πόσον τα κοινά στοιχεία που απαντούν στις δύο ιδιωματικές συστάδες οφείλονται σε μεγάλης κλίμακας μετανάστευση κατοίκων από τη μία περιοχή στην άλλη, όπως παλαιότερα είχε υποστηριχθεί από τον K. Dieterich (Sprache und Volksüberlieferungen der südlichen Sporaden, Wien 1908).

Ο συγγραφέας ξεκινά παραθέτοντας αρκετά ιστορικά παραδείγματα ομαδικών μετακινήσεων προσφύγων σε μεγάλα αστικά κέντρα για να καταδείξει ότι τα στοιχεία του τοπικού ιδιώματος ή διαλέκτου διατηρούνται επί μακρόν σε αυτές τις ευάριθμες κοινωνικές ομάδες ακόμη και μακριά από τον ιδιαίτερο τόπο καταγωγής.

Η εξέταση των λεξιλογικών δανείων από ξένες γλώσσες αποτελεί κατά τον συγγραφέα ένα επιπλέον επιχείρημα το οποίο μπορεί να αποδείξει την έλλειψη αλληλεπίδρασης μεταξύ της Κυπριακής διαλέκτου και των Ροδιακών ιδιωμάτων. Η στενή συγκριτική εξέταση μίας πληθώρας από τέτοιες λέξεις αποκαλύπτει μία διαφορετική πορεία στην κάθε περίπτωση.

Εξετάζεται ξεχωριστά κάθε κατηγορία ξένων λεξιλογικών στοιχείων, που επιζούν ακόμη σε Κύπρο και Ρόδο, δηλ. τα λατινικά ή βυζαντινολατινικά, τα νεολατινικά (δηλ. τα Φράγκικα λεξιλογικά στοιχεία, Ιταλικά, Γαλλικά, Βενετσιάνικα, Γενοβέζικα, Προβηγκιανά, Ισπανικά, κλπ.) και τα Αραβικά και Τουρκικά.

Δε λαμβάνονται υπόψη λέξεις από μεσαιωνικά κείμενα (π.χ. Γεωργηλάς, Ασσίζες, κλπ.) οι οποίες δεν επιζούν πλέον. Θα βρούμε όμως πληροφορίες για όσες, περνώντας μέσα και από τα δημώδη κείμενα της μεσαιωνικής εποχής συνεχίζουν να επιβιώνουν μέχρι και σήμερα.

Δομή της μελέτης

1) Εισαγωγή και πραγμάτευση του ζητήματος

2) Λεξιλογικά στοιχεία (για την κάθε περίπτωση από τις παρακάτω παρουσιάζονται εκτενείς λεξιλογικοί κατάλογοι)

I. Κυπριακά λεξιλογικά στοιχεία άγνωστα στη Ρόδο (κατά γλώσσα προέλευσης του δανείου)

(Παρατήρηση: Στις νεολατινικές λέξεις για την Κύπρο συνηθέστερη προέλευση είναι η γαλλική ή προβηγκιανή, ενώ για τη Ρόδο η Ιταλική.)

II. Λέξεις γνωστές σε Κύπρο και Ρόδο με μεγάλη φωνητική ομοιότητα, διαφορετική όμως σημασία (κατά γλώσσα προέλευσης του δανείου)

(Παρατήρηση: Η κάθε ιδιωματική συστάδα δανείστηκε ξεχωριστά την ξένη λέξη από την πηγή της.)

III. Λέξεις με διαφορετικό φωνητικό τύπο αλλά με μεγάλη σημασιολογική ομοιότητα

• α) Κατηγοριοποίηση κατά την προέλευσή τους
• β) Μορφολογικές και φωνητικές διαφορές των παραπάνω οργανωμένες σε πίνακα - τα στοιχεία ταξινομούνται σύμφωνα με τις διαφορές που παρουσιάζουν στις δύο διαλέκτους (μετάπτωση γένους, διαφορετική κατάληξη, τροπή φωνηέντων, τροπή στο εσωτερικό, αφομοίωση, ανομοίωση, κλπ.).

IV. Κοινά λεξιλογικά στοιχεία (κατά γλώσσα προέλευσης του δανείου)

Το κεφάλαιο αυτό εξαιρεί τα δάνεια από ξένες γλώσσες που έχουν περάσει στην κοινή νεοελληνική, δεδομένου ότι δεν έχουν γι' αυτό το λόγο αποδεικτική αξία στην παρούσα έρευνα.

V. Λέξεις γνωστές μόνο στα Κυπριακά και ροδιακά ιδιώματα (κατά γλώσσα προέλευσης του δανείου).

Σύμφωνα και με το συμπέρασμα που θα ακολουθήσει τα κοινά λεξιλογικά στοιχεία των δύο ομάδων υποδεικνύουν την ύπαρξη ενός υποστρώματος μιας μεσογειακής κοινής για το χώρο του ΝΑ Αιγαίου.

(Από λάθος στην αρίθμηση υπάρχουν δύο V στο άρθρο.)

VI. Λεξιλογικά στοιχεία σπάνια πια στα Ροδιακά ιδιώματα (κατά γλώσσα προέλευσης του δανείου)

Οι λέξεις αυτές ήταν κοινό κτήμα κατά τη Βυζαντινή μεσαιωνική περίοδο.

VII. Ξένα στοιχεία γνωστά μόνο στα Ροδιακά ή Δωδεκανησιακά ιδιώματα (κατά γλώσσα προέλευσης του δανείου).

Η κατηγορία αυτή ενισχύει ακόμη περισσότερο τη θέση του συγγραφέα για τη σε μεγάλο βαθμό αυτόνομη εξέλιξη των δύο ιδιωματικών συστάδων.

3) Ανακεφαλαίωση

Μετά από την εξέταση των δεδομένων από τα λεξιλογικά δάνεια ο Τσοπανάκης καταλήγει στο συμπέρασμα ότι οι υπάρχουσες ομοιότητες οφείλονται στο κοινό υπόστρωμα το οποίο δημιούργησε ιστορικά -και κατά την εποχή του Βυζαντίου- μια μεσογειακή κοινή. Αποδέχεται την ύπαρξη μίας Κυπροδωδεκανησιακής διαλεκτικής συστάδας, όχι όμως σημαντική αλληλεπίδραση λόγω μεγάλης μετακίνησης πληθησμών από το ένα νησί στο άλλο.

3. Αξιολογικές Παρατηρήσεις

Το άρθρο είναι ιδιαίτερα σημαντικό για τη μελέτη των λεξιλογικών δανείων της ελληνικής γλώσσας γενικότερα, αλλά και κατά τη μεσαιωνική περίοδο. Στις υποσημειώσεις παρέχεται πλούσια βιβλιογραφία για το θέμα, αλλά και ο λεξιλογικός πλούτος των καταλόγων που περιέχονται είναι αξιόλογος. Για τις συμπεριλαμβανόμενες λέξεις υπάρχει αρκετά εμπεριστατωμένη ετυμολογική απόδοση στη γλώσσα προέλευσης.

Η διάσταση της συγκριτικής μελέτης των διαφόρων δανείων μιας γλώσσας κατά περιοχές και η αλληλεπίδραση του γλωσσικού παράγοντα με τον ιστορικό-πραγματολογικό είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα. Ίσως θα έπρεπε να αποτελέσει το έναυσμα για περισσότερες συγκριτικές μελέτες μεταξύ των δανείων της ελληνικής κατά περιοχές με σημαντικότατα αναμενόμενα πορίσματα για τη γλώσσα και την ιστορία.

Το άρθρο είναι υποδειγματικό επίσης ως προς την δομή και τη μεθοδική απόδειξη του ζητήματος το οποίο ο συγγραφέας θέτει εισαγωγικά.

Παρουσίαση: Ανθούλα Ζαγκλαβήρα