1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Γεωργίου Εμμανουήλ Παγκάλου, Καθηγητού-Φιλολόγου, Περί του Γλωσσικού Ιδιώματος της Κρήτης. Πρώτος τόμος (Εισαγωγή - Γραμματική), Εν Αθήναις, κατά μήνα Απρίλιον, 1955. Τόμος Δεύτερος (Εσαγωγή - Γλωσσάριον Α-Κ), εκ του τυπογραφείου Μ. & Κ. Τσεβδού, Εν Αθήναις 1959. Τόμος Τρίτος (Εισαγωγή - Γλωσσάριον Λ-Σ), εκ του τυπογραφείου Μ. & Κ. Τσεβδού, Εν Αθήναις 1960. Τόμος Τέταρτος (Εισαγωγή - Γλωσσάριον Τ-Ω - Συμπλήρωμα Γλωσσαρίου - Λαογραφικά Σύμμεικτα - Λαογραφικά Κείμενα), εκ του τυπογραφείου Μ. & Κ. Τσεβδού, Εν Αθήναις 1963. Τόμος Πέμπτος (Εισαγωγή-Συμπλήρωμα Γλωσσαρίου Α-Κ [κολοσύρομαι] ), εκ του τυπογραφείου Μ. & Κ. Τσεβδού, Εν Αθήναις 1967. Τόμος Έκτος (Συμπλήρωμα Κ[κόλου-κόλου]-Ω), Εν Αθήναις 1970. (Τόμος Έβδομος, Τα Λαογραφικά, Επιμ. Έκδοσης Κέντρον Ερεύνης Ελληνικής Λαογραφίας Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1983).

Να σημειωθεί ότι η έκδοση που είχαμε στη διάθεση μας και χρησιμοποιήθηκε για την παρούσα παρουσίαση είχε ως χρονολογία έκδοσης (τυπογραφείο Τσεβδού) το 1967 για τον Πέμπτο τόμο και το 1970 για τον Έκτο. Σύμφωνα με πληροφορίες που αντλούμε από τον Σ. Περάκη (Λεξικολογία και Λεξικογραφία-Nεοελληνική Λεξικογραφία (1523-1974), Διδακτορική διατριβή, σ. 281) ο Ε' και ο ΣΤ' τόμος αποτελούνται από δύο ημιτόμους^[1]:Ο πρώτος ημίτομος του Ε' τόμου περιλαμβάνει: Εισαγωγή - Συμπλήρωμα Γλωσσαρίου αβαθούλα - βουϊδαdέρα, εκ του τυπογραφείου Μ. Σαλονικιό και Σία, εν Αθήναις 1968, ενώ ο δεύτερος περιλαμβάνει: Συμπλήρωμα Γλωσσαρίου βουϊδόγελα - κολοσύρνομαι, εν Αθήναις 1969. Ο πρώτος ημίτομος του ΣΤ' τόμου περιλαμβάνει: Συμπλήρωμα Γλωσσαρίου κόλου-κόλου - ρακηδειό εν Αθήναις 1971, ενώ ο δεύτερος: Συμπλήρωμα Γλωσσαρίου ρακοκάζανο - ω ω τολά - Προσθήκαι εις το Συμπλήρωμα Α-Ω - Ποιμενικά και Λαογραφικά Δ. Κρήτης, εν Αθήναις 1975. Στην έκδοση που χρησιμοποιήθηκε οι δύο ημίτομοι είναι ενοποιημένοι με ενιαία αρίθμηση σελίδων. Στον Ε΄τόμο στη σελίδα 256, που αποτελεί το τέλος του πρώτου ημίτομου, αναγράφεται η χρονολήγηση 10-6-68. Επίσης και στο ΣΤ΄ τόμο στη σελίδα 240, που είναι το τέλος του πρώτου ημίτομου, αναγράφεται η χρονολόγηση 15-4-1971 και στην τελευταία σελίδα αναφέρεται το 1975 ως έτος θανάτου του Εμμ. Πάγκαλου.

Η επανέκδοση του παραπάνω έργου που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα με την επιμέλεια του Κέντρου Συντάξεως του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών αποτελείται από επτά τόμους, ο Πρώτος περιλαμβάνει τη «Γραμματική», ο Δεύτερος, Τρίτος, Τέταρτος και Πέμπτος το «Γλωσσάριο», ο Έκτος τα «Λαογραφικά Σύμμεικτα» και ο Έβδομος τα «Λαογραφικά». Οι δύο τελευταίοι τόμοι εκδόθηκαν με επιμέλεια του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίαςτης Ακαδημίας Αθηνών.

Στην έκδοση αυτή το υλικό του Γ. Πάγκαλου κατάχτηκε εκ νέου αλφαβητικά και ενοποιήθηκε, ώστε ο ερευνητής να μην είναι πλέον αναγκασμένος να ανατρέχει σε διάφορους τόμους για τα νέα λήμματα ή τις επιπλέον πληροφορίες που περιέχονται στα Σύμπληρώματα της πρώτης έκδοσης. Συγκεκριμένα οι διάφορες Προσθήκες - Διορθώσεις - Συμπληρώματα που ήταν διάσπαρτα στους διάφορους τόμους της πρώτης έκδοσης εντάχτηκαν στην αλφαβητική τους σειρά, ενσωματώθηκαν και συγχωνεύτηκαν στο κύριο σώμα του Γλωσσαρίου. Επίσης ενσωματώθηκαν στην απόλυτη αλφαβητική κατάταξη των λημμάτων και όσες λέξεις υπήρχαν στους «Πίνακες λέξεων παραλειφθεισών εκ του Γλωσσαρίου» τις οποίες εν γνώσει του παρέλειψε ο Συγγραφέας, επειδή περιέχονται στο βιβλίο του Ι. Παπαγρηγοράκι «Συλλογή ξενόγλωσσων λέξεων της ομιλουμένης εν Κρήτῃ», με αστερίσκο αριστερά του λήμματος. Ακόμη μέσα σε αγκύλες παραθέτονται οι παραπομπές σε κριτικές παρατηρήσεις που είχαν γίνει από διάφορους επιστήμονες, κατά την εκδοτική διαδικασία του έργου και τις οποίες ο Συγγραφέας παρέθετε στους επόμενους τόμους. Τα κείμενα αποδόθηκαν πιστά χωρίς επεμβάσεις, δεν ανατράπηκε η οργάνωση του έργου και δεν παραμορφώθηκε η δομή και η ομοιομορφία των λημμάτων. Όπου, σε περιπτώσεις εμφανών αβλεψιών και λαθών, γίνονται επεμβάσεις και διορθώσεις αυτό ορίζεται με σαφήνεια. Το Λαογραφικό υλικό της πρώτης έκδοσης περιλαμβάνεται στον έκτο και έβδομο τόμο της επανέκδοσης αυτής. Η έκδοση αυτή βελτιώνει τις αδυναμίες της πρώτης έκδοσης, είναι σαφώς πιο ευανάγνωστη, εύχρηστη και λειτουργική.

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Το έργο συνολικά αποτελείται από 7 (εφτά) τόμους. Οι έξι πρώτοι τόμοι αποτελούν το κυρίωςΛεξικογραφικό και Εκδοτικό έργο του Γ. Ε. Πάγκαλου. Ο έβδομος τόμος, Τα Λαογραφικά, στηρίζεται στο εντελώς ανεπεξέργαστο υλικό, που είχε καταγραφεί από τον ίδιο και από τους μαθητές του, το οποίο κληροδότησε στην Ακαδημία Αθηνών και εκδόθηκε μετά το θάνατό του.

Όλοι οι τόμοι εκτός από τον έβδομο (Α΄ 478 σελίδες, Β΄ 559, Γ΄ 528, Δ΄ 714, Ε΄ 488, ΣΤ΄ 478, Ζ΄ 566) αρχίζουν με μια πλήρη σελίδα τίτλου και λοιπόν βιβλιογραφικών στοιχείων, όπου διευκρινίζεται η πρόθεση του συγγραφέα να αποτελέσει το έργο του «Διάγραμμα Γραμματικής και Γλωσσάριον του σημερινού ιδιώματος της Κρήτης εν μερική αντιπαραβολή … των γλωσσικών φαινομένων αυτού προς τα αυτά, συγγενικά, πλειστάκις δε προς διάφορα αντίστοιχα γλωσσικά φαινόμενα…γλωσσικών ιδιωμάτων και διαλέκτων άλλων τόπων…της Ελλάδος… εξεταζόμενα ιστορικώς, συγκριτικώς, σημασιολογικώς, γλωσσογεωγραφικώς, συνωνυμοκώς,και ερμηνευτικώς από γραμματικής τε και κατά το δυνατόν ετυμολογικής απόψεως…».

Και στους έξι πρώτους τόμου υπάρχει υπογεγραμμένη από το συγγραφέα Αφιέρωση προς «τους ηθικούς και διανοητικούς ήρωας του κόσμου…». Και σ' όλους αυτούς, εκτός από τον πρώτο, υπάρχει ένα είδος Επιστολής προς τον ερευνητή-μελετητή με την παράκληση να αναγγείλει την έκδοση σε διάφορα γλωσσικά-λαογραφικά και φιλολογικά περιοδικά και προς τον αναγνώστη με την προτροπή να μελετά και να διαβάζει τα συμπληρώματα, την εισαγωγή και τους προλόγους.

Στον Πρόλογο του Πρώτου τόμου ο συγγραφέας διαμαρτύρεται και καταγγέλλει τα όργανα της πολιτείας για τις σε βάρος του αδικίες ως προς την έκδοση του έργου του, προβλέπει τη διάσπαση της νεοελληνικής γλώσσας σε ιδιώματα και ευχαριστεί όσους τον βοήθησαν στον αγώνα και στην προσπάθειά του αυτή. Παρόμοιες καταγγελίες-διαμαρτυρίες και προσωπικές πικρίες εκφράζει ο συγγραφέας και στους Προλόγους των άλλων τόμων. Μάλιστα στο Δ΄ τόμο αντί για Πρόλογο υπάρχει Υπόμνημα προς τον Ο.Η.Ε., τη Διεθνή Ένωση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, το Συμβούλιο της Ευρώπης, την Unesco, τη Βουλή των Ελλήνων σε συνολικά 16 οργανισμούς και φορείς Διεθνείς και Ελληνικούς, επισυνάπτοντας έγγραφα και κείμενα για την αξία του έργου του, καταγγέλλοντας έτσι τις αδικίες που γίνονται σε βάρος σε όλη του τη ζωή και τώρα με τη μη ανάληψη εκ μέρους της πολιτείας των δαπανών για την έκδοση του Λεξικού του. Και στους τόμους Γ΄, Ε΄, ΣΤ΄ περιλαμβάνονται, επίσης, πλήθος συστατικών εγγράφων και συγχαρητηρίων επιστολών. Τις τελευταίες σελίδες των έξι αυτών τόμων καταλαμβάνουν οι Πίνακες περιεχομένων και τα εκάστοτε Διορθωτέα.

Στον Πρώτο τόμο στις σελίδες 11-91 ο συγγραφέας παραθέτει Εισαγωγή μετά Βιογραφίας, όπως την ονομάζει. Σ' αυτήν αναφέρεται στα σχετικά με την καταγωγή του και τις δυσχέρειες και αντιξοότητες κατά τη διάρκεια των σπουδών του. Χαρακτηριστικά εκτενές είναι το τμήμα όπου παρουσιάζει τις αδικίες που έγιναν σε βάρος του από πανεπιστημιακούς του δασκάλους, από την υπηρεσία του ως καθηγητή στη Μ. Εκπαίδευση, από τα όργανα της πολιτείας, που, παρά τις συστατικές επιστολές σημαντικών και εγκρίτων πανεπιστημιακών δασκάλων, δεν διέθεσαν τις απαιτούμενες για την έκδοση του έργου του δαπάνες. Περιγράφει τις προσπάθειες του για την ανεύρεση χρηματοδότησης. Παραθέτει πλήθος ευχαριστηρίων και συγχαρητηρίων επιστολών. Επισημαίνει τις τυχόν ελλείψεις του έργου του και ζητά να κριθεί ανάλογα με τις στερήσεις, τα μέσα και τις δυνατότητες που είχε. Προτρέπει τη σύνταξη ιδιωματικών λεξικών και γραμματικών και κλείνει με διαμαρτυρία-λογοδοσία-έκκληση προς την πολιτεία και την ηγέτιδα τάξη να συνδράμουν στην έκδοση του έργου του.

Ακολουθεί ο Κανονισμός Σύνταξης του Λεξικού (σελ. 93-96). Ακολουθείται ο κανονισμός σύνταξης του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, η ιστορική και όχι η φωνητική ορθογραφία. Αναγράφει πίνακες με τα γράμματα που χρησιμοποιεί ως φωνητικά σύμβολα για την παράσταση των διαλεκτικών φθόγγων. Έπεται ο Βιβλιογραφικός κατάλογος (σελ. 97-104) που αφορά όλες τις πηγές που είχε υπόψη του ο συγγραφέας κατά τη συγγραφή του έργου του. Μερικές από τις πηγές δεν αναφέρονται στη βιβλιογραφία του αλλά υπάρχουν στις υποσημειώσεις της Γραμματικής ή του Γλωσσαρίου του. Στη σελ. 105 διευκρινίζεται ότι η κατάταξη λέξεων και κυρίως ξένων ονομάτων γίνεται σύμφωνα με τον αντίστοιχο Ελληνικό αρχικό φθόγγο. Έπονται κατάλογος Βραχυγραφιών, Τοπωνυμίων (σελ. 107-110) και κατάλογος Λεξικογραφικών όρων (σελ.111-113).

Το κύριο σώμα του πρώτου τόμου χωρίζεται σε δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει 1) Γενικά γλωσσικά (αρχαία, μεσαιωνικά, νέα ελληνικά σελ. 115-137), για να λάβει ο αναγνώστης μια γενική εικόνα της Ελληνικής γλώσσας από τον Όμηρο μέχρι σήμερα. 2) Ειδικά Κρητικά γλωσσικά (σελ. 137-151), όπου παρατίθεται σύντομη επισκόπηση του κρητικού ιδιώματος, τα κυριότερα γενικά χαρακτηριστικά του ιδιώματος, τα ειδικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα και οι τοπικές διαφορές μεταξύ των ιδιωμάτων της Ανατολικής και Δυτικής Κρήτης, οι γλωσσικές ιδιωματικές κατά τόπους παραλλαγές, οι υποθέσεις για την προέλευση της διαφοράς των γλωσσικών ιδιωμάτων Α. Και Δ. Κρήτης.

Στις σελ. 151-165 ο συγγραφέας πραγματεύεται τον Τρόπο συλλογής του υλικού και συγγραφής του έργου του «… το σύγγραμμα τούτο έγραψα με υλικόν προερχόμενον εξ' αυτηκοΐας, αυτοψίας … αμέσου ή εμμέσου αντιλήψεως άλλων αντ'εμού… εφάρμοσα άλλοτε μεν την ακροαματικήν, άλλοτε την ερωτηματικήν μέθοδον… περιηγήθην πολλούς τόπους… εζητούσα πληροφορίας παρ' εντοπίων… αντιπαρέβαλλον παραπεμπτικώς και συγκριτικώς προς βιβλία βοηθητικά». Αιτιολογεί γιατί οι σημασίες τεκμηριώνονται με εκτενή λαογραφικά και γλωσσολογικά παραδείγματα, γιατί εφευρίσκει και καταγράφει δικές του ετυμολογικές προτάσεις ή καταγράφει λέξεις άγνωστης ετυμολογίας αλλά κυρίως γιατί συνεξετάζει τα φαινόμενα του ιδιώματος της Κρήτης με όμοια ή και διάφορα άλλων περιοχών, αν και γνωρίζει ότι αυτό αποβαίνει σε βάρος της αρτιότητας του έργου του.

Πράγματι καταγράφονται (σε υποσημειώσεις) λέξεις και γλωσσικά φαινόμενα αντίστοιχα ή συγγενικά ή και διάφορα που λέγονται σε άλλους τόπους εκτός Κρήτης, για να φανεί η γλωσσο-γεωγραφική επέκταση αυτών ή λέξεις και φράσεις που ανήκουν στην κοινή νεοελληνική, για να ερμηνεύσει γλωσσολογικά και σημασιολογικά τον φθαρμένο διαλεκτικό τύπο άλλων τόπων εκτός Κρήτης. Δηλώνει ότι «το Γλωσσικόν Ιδίωμα της Κρήτης, το εν αυτώ Διάγραμμα Γραμματικής και το Γλωσσάριον είναι… μικρογραφία ή μάλλον σκιαγραφία του γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης …» και τονίζει ότι για την εξοικονόμηση χώρου, χρόνου και δαπάνης λείπουν από το Λεξικό διάφορες στατιστικές μελέτες.

Από τη σελ. 167 αρχίζει το Δεύτερο μέρος η Γραμματική του ιδιώματος και τελειώνει στη σελ. 424. Περιλαμβάνει, αναλυτικά και περιγραφικά με πλήθος παραδειγμάτων, πληροφοριών και κάθε είδους παραπομπών και παράλληλη αναφορά των τοπωνυμίων, τρία τμήματα 1) Φωνητικόν, 2) Τυπικόν, 3) Ετυμολογικόν. Τέλος στις σελίδες 425-428 παραθέτει τον Πρόλογο «Των Ποιμενικών και Λαογραφικών», η εργασία αυτή βραβεύτηκε στο διαγωνισμό της εν Αθήναις «Γλωσσικής Εταιρείας» και στην κατακλείδα του (σελ. 429-431) κάνει ξανά έκκληση προς ανεύρεση χορηγού για τη συνέχιση της έκδοσης του έργου του.

Στο Δεύτερο τόμο αξίζει να σημειωθεί στις σελ. 43-50 η «Εισαγωγή του Γλωσσαρίου» όπου ο συγγραφέας επαναλαμβάνει τα σχετικά με την παράθεση περισσότερων και εκτενέστερων του δέοντος διασαφητικών λαογραφικών παραδειγμάτων κ.λ.π., την καταγραφή λέξεων με αμφισβητήσιμη ή άγνωστη ετυμολογία, την έλλειψη στατιστικών πινάκων, την παράλειψη λέξεων τις οποίες μπορεί να βρει κανείς σε άλλα Λεξικά, την αντιπαραβολή των κρητικών γλωσσικών φαινομένων με μη κρητικά. Διασαφηνίζει ότι με το χαρακτηρισμό μιας λέξης ως τουρκική ή ιταλική υπονοεί και λέξεις Αραβικές, Περσικές ή Ενετικές ή ότι σε ερμηνεύματα λέξεων «ουχί κοινών» βρίσκει την ευκαιρία να δώσει την ετυμολογία μιας λέξης κοινής».

Στις σελίδες 51-530 περιλαμβάνεται το Γλωσσάριο, καταγράφονται οι λέξεις μεταξύ Α(αbαθούλα)-Κ(κωστυλένος). Ακολουθεί (σελ. 531-549) το Συμπλήρωμα του Γλωσσαρίου Α-Κ και στη συνέχεια Πίνακας λέξεων που παραλείπονται από το Γλωσσάρι. Η ίδια σειρά ακολουθείται και στον Τρίτο τόμο, στις σελ. 15-503 καταγράφονται οι λέξεις μεταξύ Λ(λάbα)-Σ(σώχωρο), ακολουθεί το Συμπλήρωμα του Γλωσσαρίου Α-Σ στις σελ. 504-517 και έπεται Πίνακας λέξεων που παραλείπονται από το Γλωσσάριο Λ - Σ.

Στον Τέταρτο τόμο μετά από το Υπόμνημα-καταγγελία του συγγραφέα ακολουθεί στις σελ. 153-159 η Εισαγωγή του Δ΄ τόμου, που αποτελεί κατά κάποιο τρόπο συμπλήρωμα του κεφαλαίου «Τρόπος κατά τον οποίον ειργάσθην προς συλλογήν του υλικού και συγγραφήν» (τόμ. Α΄σελ. 151-165) με υποκεφάλαια 1) περί φαινομενικής παλιλλογίας, 2) περί χρήσεως λέξεως schockine, 3) περί ορθογραφικών απλοποιήσεων εισαχθεισών υπό της Ακαδημίας Αθηνών, 4) περί λημματογραφήσεως πολλάκις λέξεων ουχί ιδιωματικής, 5) περί των υπολειπομένων ενεκτυπώτων εισέτι τόμων του συγγράμματος τούτου. Στις σελίδες 161-376 περιλαμβάνεται το Γλωσσάρι Τ (ταbακκιέρα)-Ω(ω, ω να).

Ακολουθεί η Εισαγωγή των Λαογραφικών Συμμείκτων (σελ. 377-379). Τα Λαογραφικά Σύμμεικτα περιλαμβάνουν 1) Παροιμίες (σελ. 380-552), 2) Δίστιχα (553-614), 3) Αινίγματα (553-614), 4) Στερεότυποι Φράσεις (624-640), 5) Λογοπαίγνια (641-642), 6) Ευχαί (643-647), 7) Αραί ή Κατάραι (6448-657), 8) Παιδιαί (658-661), 9) Προλήψεις και Δεισιδαιμονίαι (662-664), 10) Νόσοι και Δημώδεις Θεραπείαι αυτών (665-673), 11) Επωδαί (674-678), 12) Ποικίλα [Αστρολογικά (679-680), Καθαρογλωσσήματα (680-681), Βαυκαλήματα (681), Δοξασίαι (681), Όρκοι (682), Παρακελέυσεις (682-683)], 13) Λαογραφικά Κείμενα (685-686), Μύθοι (687-690), Σκωπικά Ανέκδοτα (691-693), Αινίγματα (694-695), Βλασφημίαι (696), Επωδαί (697-699), Μυρολόγια (700-706). Οι σελ. 707-708 περιλαμβάνουν τον Πίνακα των λέξεων που παραλείπονται από το Γλωσσάρι Τ-Ω.

Ο Πέμπτος τόμος, όπως αναφέρεται στην Εισαγωγή του (σελ. 97-101), είναι συμπληρωματικός των τεσσάρων προηγούμενων τόμων. Περιέχει δε λέξεις και φράσεις ιδιωματικές διασαφούμενες με παραδείγματα λαογραφικού περιεχομένου που προέρχονται από 1) αφηγήσεις, 2) από διάφορα ποικίλα έντυπα, δημοσιεύματα, εφημερίδες, περιοδικά συγγράμματα και κυρίως από την «Συλλογήν ξενόγλωσσων λέξεων της ομιλουμένης εν Κρήτη υπό ιδέ» (Ι. Παπαγρηγοράκι, εν Χανίοις 1952), 3) από νεότερες αναμνήσεις της παιδικής και μαθητικής ηλικίας του συγγραφέα, 4) από βιβλιοκρισίες επί των πρώτων τόμων, 5) περιλαμβάνονται ανατυπώσεις λημμάτων ή λέξεων με κάποια συμπληρωματική ερμηνεία ή ετυμολογία, 6) περιλαμβάνονται όλα τα διορθωτέα και προσθετέα των προηγουμένων τόμων για τη διευκόλυνση του αναγνώστη. Στις σελίδες 103-472 καταγράφεται το Γλωσσάρι των συμπληρωματικών αυτών λημμάτων και στοιχείων μεταξύ Α (αbαθούλλα) - Κ(κολοσύρομαι). Ακολουθούν στη σελ. 473 οι Προσθήκες του Πέμπτου τόμου.

Στον έκτο τόμο στις σελ. 47-379 συνεχίζονται οι τέτοιου είδους συμπληρώσεις μεταξύ Κ (κόλου-κόλου)-Ω (ω, ω τολά). Οι σελίδες 381-389 περιλαμβάνουν όλες τις Προσθήκες στο συμπλήρωμα του Γλωσσαρίου Α-Ω. Ακολουθούν τα Ποιμενικά και Λαογραφικά της Δυτικής Κρήτης (σελ. 391-476). Περιλαμβάνουν δύο μέρη: Μέρος I Γλωσσικά (Πρόλογος (σελ. 391-392), Ποιμενικά (394-426), Βλασφημίαι-Κατάραι (467-471), Παροιμιώδεις Φράσεις (471-476). Έπονται οι βραχυγραφίες των τοπωνυμίων που αναφέρονται τόσο στα Ποιμενικά όσο και στα Λαογραφικά (σελ. 477), ο πίνακας των περιεχομένων των Ποιμενικών της Δυτικής Κρήτης (σελ. 478) και πίνακας λέξεων των Ποιμενικών αυτών που δεν περιλαμβάνονται στο Γλωσσάρι (σελ. 479-480) και πληροφορίες για τους φορείς και τα πρόσωπα που επέστρεφαν τους τόμους του Λεξικού ή που τους αποδέχτηκαν και ενίσχυσαν την προσπάθεια του συγγραφέα (σελ. 481-484).

Κάθε λήμμα στα Γλωσσάρια και στα Συμπληρώματα καταγράφεται με αλφαβητική σειρά με έντονους όρθιους χαρακτήρες και έχει είσθεση κατά δύο χαρακτήρες. Με σαφή τα όρια των άρθρων μεταξύ τους. Τα άρθρα δεν καταγράφονται σε στήλες αλλά εκτείνονται και καταλαμβάνουν ολόκληρη τη σελίδα σε πλήρη στοίχιση, στην οποία δεν υπάρχουν κεφαλίδες.

Ο έβδομος τόμος δεν ανήκει στο κύριο σώμα του λεξικογραφικού έργου του Γ. Εμ, Πάγκαλου ούτε εκδόθηκε από τον ίδιο, αλλά από το Κέντρο Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών μετά τον θάνατό του, σε εκπλήρωση σχετικού όρου της διαθήκης του, με την οποία όρισε γενικό κληρονόμο του την Ακαδημία Αθηνών, όπως αναφέρεται στον Πρόλογο του τόμου (σελ. ε΄-ζ΄) που υπογράφεται από τον Γ. Ν. Αικατερινίδη, συντάκτη του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας. Στις 566 σελίδες που αποτελούν το κύριο σώμα του περιλαμβάνεται, αφού έχει πρώτα καταγραφεί, εκκαθαριστεί, αντιπαραβληθεί, αξιολογηθεί, όλο το ανεπεξέργαστο λαογραφικό υλικό που είχε συλλεγεί και πρόχειρα καταγραφεί από τον ίδιο τον Γ. Πάγκαλο και του μαθητές του.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Η Σύνταξη κάθε άρθρου ακολουθεί το πρότυπο των άρθρων του Ιστορικού Λεξικού της ακαδημίας Αθηνών, περιλαμβάνει δηλαδή τρία τμήματα (πλην ελάχιστων εξαιρέσεων), το τυπολογικό, το ετυμολογικό και το σημασιολογικό. Τα λήμματα καταγράφονται με αλφαβητική σειρά με έντονη όρθια γραφή. Ακολουθούνται οι κανόνες της ιστορικής ορθογραφίας του Ιστορικού Λεξικού, που στηρίζονται σε ετυμολογικές αρχές και όχι η φωνητική ορθογραφία και για την φωνητική απόδοση των φθόγγων εφαρμόζεται και πάλι ο κανονισμός του Ιστορικού Λεξικού (βλ. Α΄ τόμος σελ. 93-96). Η γλώσσα καταγραφής των λημμάτων (και των παραδειγμάτων) είναι η ιδιωματική Κρητική, ενώ η γλώσσα απόδοσης των σημασιών και των άλλων πληροφοριών είναι η λόγια Ελληνική με χρήση του πολυτονικού συστήματος.

Στο τυπολογικό τμήμα μετά από το λήμμα ακολουθούν οι ιδιωματικοί τύποι της λέξης με παράλληλη παράθεση των τοπωνυμίων όπου αυτοί συναντώνται π. χ. αβλόγλωσσος, ανεσύρνω, βουνέα, πρεδεστάρω. Και σε ελάχιστες περιπτώσεις τη θέση της λημματικής λέξης κατέχουν δύο τύποι π.χ. κακογαλούσα, κακοκαρδίζω.

Οι ομόγραφες-ομώνυμες λέξεις, που έχουν έχουν διαφορετική ετυμολογική προέλευση και σημασία καταγράφονται ως χωριστά λήμματα με δείκτη πάνω και αριστερά στη λημματική λέξη ^{1, 2,…} π. χ. αgαθός, ασκιάζω, dαλώνω, χερώνω. Μερικές φορές στη θέση της λημματικής λέξης κατέχουν συνδυασμοί λέξεων ή ιδιωματικές φράσεις και εκφράσεις (μερικές φορές κάτω από το κύριο λήμμα) π. χ. μητάτο μοναχικό, κακής ώρας σπάρμα, χύνω το ψιλό μου το νερό, αυτός.

Σε ορισμένα λήμματα (αλλά και σε παραδείγματα-παραθέματα) αναγράφεται πάνω αριστερά από τη λέξη δείκτης με δεξιά παρένθεση ^{1), 2),….}π.χ. αβασταγός, διαdηρώ, βρουχούμαι, δίδω, ασκελώνω, χύστος.Αυτό σημαίνει ότι κάτω στο τέλος της σελίδας υπάρχουν υποσημειώσεις όπου καταγράφονται λέξεις και γλωσσικά φαινόμενα τα ίδια ή συγγενικά και πολλές φορές και διαφορετικά που λέγονται σε άλλους τόπους εκτός Κρήτης για αντιπαραβολή, ώστε να φανεί η γλωσσο-γεωγραφική επέκτασή τους ή παρέχονται πληροφορίες λαογραφικού τύπου. Παράλληλα αναφέρονται οι τόποι όπου αυτά απαντώνται και γίνονται παραπομπές σε εργασίες που έχουν σχέση με τα φαινόμενα αυτά ή γράφεται η αντίστοιχη με το λήμμα εκτός Κρήτης λέξη με την οποία ταιριάζει η σημασία του π. χ. αφέdρης, τρυπωπούλι.

Σε κάποιες περιπτώσεις η λημματική λέξη δεν είναι ιδιωματική αλλά κοινή και αυτό, για να λάβει αφορμή ο συγγραφέας να γράψει και να ερμηνεύσει «σημασιολογικώς και γλωσσολογικώς τον διαλεκτικόν έφθαρμένον τύπον άλλων ιδιωμάτων άλλων τόπων» π.χ. επίσημες μέρες . Παρατηρούνται παραπεμπτικά λήμματα και κάποιες φορές σε αντίστοιχα συνώνυμά τους π.χ. ανάπλαγο, ανατσαρώνω. Λημματογραφούνται ελάχιστες λέξεις ξένης προέλευσης, τις υπόλοιπες μπορεί να τις βρει κανείς σε άλλα Λεξικά και ιδιαίτερα στο Ιδ. Ι. Παπαγρηγοράκι, «Συλλογή ξενόγλωσσων λέξεων της ομιλουμένης εν Κρήτη», εν Χανίοις 1952. Ο συγγραφέας από αυτές καταγράφει μόνο εκείνες για τις οποίες έχει διαφορετική γνώμη για την ετυμολογία ή τις σημασίες τους. Πολύ χρήσιμοι για αυτού του είδους τις λέξεις είναι οι Πίνακες των Παραλειφθησών εκ του Γλωσσαρίου Λέξεων. Μερικά άρθρα που περιλαμβάνουν συνήθως λέξεις παραφθαρμένες και αλλοιωμένες με μακρά όμως ιστορική πορεία μοιάζουν με μακροσκελή πραγματεία, ένα είδος σχετικής ειδικής μονογραφίας π.χ. αστρόλογος, γούλα, πατερημώς, πατερίτσα, πορθιάτικο.

Στο ετυμολογικό παρατηρείται ότι στο ιδίωμα διασώζεται μεγάλος αριθμός αρχαίων, μεταγενέστερων και μεσαιωνικών λέξεων. Επιχειρείται η ετυμολογία των λέξεων ανατρέχοντας στη σχετική βιβλιογραφία και παραπέμπει σ' αυτήν, όταν τη γνωρίζει. Καταγράφει και δικές του ετυμολογικές προτάσεις με σκοπό να προξενήσει το ενδιαφέρον των μελετητών ή περιλαμβάνει και λέξεις αγνώστου ετύμου, για να περισωθούν.

Στο σημασιολογικό τμήμα του άρθρου αξίζει να σημειωθεί ότι η τεκμηρίωση γίνεται με ζωντανά και παραστατικά γλωσσικά και λαογραφικά παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, παροιμίες, αινίγματα, δίστιχα, ευχές, κατάρες, χαιρετισμούς, λογοπαίγνια, που είναι σκόπιμα περισσότερα και εκτενέστερα του δέοντος. Προηγούνται οι κυριολεκτικές σημασίες και έπονται οι μεταφορικές και οι ιδιαίτερες χρήσης της λέξης. Όλες οι σημασίες αριθμούνται με αραβικούς αριθμούς 1), 2), 3)…

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Κάθε λήμμα ταξινομείται αλφαβητικά και στοιχειοθετείται με έντονη όρθια γραφή και εξέχει κατά δύο χαρακτήρες από το ετυμολογικό τμήμα του άρθρου. Κάθε γράμμα αρχίζει σε καινούργια σελίδα. Τα λήμματα ταξινομούνται αλφαβητικά με βάση την ιδιωματική Κρητική προφορά και αποδίδεται ταυτόχρονα και φωνητική των φθόγγων με ειδικά φωνητικά σύμβολα, δεν υπάρχει όμως φωνητική μεταγραφή της λέξης π.χ. αdριjαλικος, θιαbόλι, τούgρα, δαιμόνϊο. Μετά το λήμμα ακολουθεί σε άτονη όρθια γραφή το μέρος του λόγου, (επίθ,. επιρρ., αντων. κ.λ.π.), για τα ουσιαστικά δηλώνεται το άρθρο τους ανάλογα με το γένος τους π.χ. βαθούλακος, bρούμυτα, ίο, κα'λλάς. Σε μερικές περιπτώσεις στα επίθετα δηλώνεται και το θηλυκό π.χ. πίκερος. Σε κάθε λήμμα παρατίθεται και η περιοχή της Κρήτης ή κάποιες φορές (μέσα σε παρένθεση) και το συγκεκριμένο χωριό όπου απαντάται η λέξη π.χ. αυλόχι, σιφούνι, τουφεκιάρις. Σε ελάχιστες περιπτώσεις ως λήμμα καταγράφονται δύο λέξεις η μία με έντονη γραφή και η άλλη με άτονη π.χ. αυλοκαύκι, τρα(γ)ολαίρα. Στη συνέχεια ακολουθούν μετά από κόμμα με μικρότερη γραμματοσειρά οι διάφοροι ιδιωματικοί τύποι ή αποκλίσεις με παράλληλη αναφορά στα τοπωνύμια όπου αυτοί απαντώνται π.χ. αυχαρίστητος, κεράζωμα, κατέχω, κουκκούνα, φουνάρα.. Σε σπάνιες περιπτώσεις μαζί με τους ιδιωματικούς τύπους καταγράφονται και άλλες λέξεις που χρησιμοποιούνται σε διάφορα μέρη της Κρήτης π.χ.φρύσαλο. Σε κάποιες περιπτώσεις μετά το λήμμα ακολουθεί και η βραχυγραφία κοιν(όν) ή μόνο αυτή, αν η λέξη ήταν κοινή σε ολόκληρη την Κρήτη π.χ. bρίκι, καλός, φόλλα.

Έπεται το ετυμολογικό τμήμα του άρθρου. Συνήθως αρχίζει σε καινούργια σειρά και έχει είσθεση κατά δύο χαρακτήρες από το λήμμα. Η λέξη από τις οποία παράγεται ή από τις οποίες συντίθεται μία λέξη στοιχειοθετείται με πλάγια γραφή. Τα περισσότερα λήμματα ετυμολογούνται, υπάρχουν όμως και μερικά αγνώστου ετύμου ή λήμματα που δε διαθέτουν ετυμολογικό τμήμα π,χ. μπουραζέρης,αυτόχλιος, λάσφιρα, λωτός, πλυτό. Γενικά δηλώνεται, αν μια λέξη είναι σύνθετη, πρωτότυπη, αρχαία, μεσαιωνική, ξένη π.χ. αφορέζω, αθομοίρης, αθόβολη, αφορδακίδα, απόδομα, πεdαρολοΐτης, περάτης, πλοκός, σακιφέρι, πεδούλι. Σε λίγες περιπτώσεις ετυμολογούνται και ιδιωματικοί τύποι ή αποκλίσεις π.χ. φρύσαλο. Αν η ετυμολογία είναι αμφίβολη ή αμφισβητήσιμη αυτό δηλώνεται με το ίσως π.χ. bαbούνα, σιλίχουρδο, καμωφάς.Όταν η ετυμολογική πρόταση είναι του συγγραφέα τότε, σε πολλές περιπτώσεις γράφει όλη την ανέλιξη της λέξης π.χ. καρφίχτης, πιλώνω, πεζεματέ ή καταγράφει δικές του αμφίβολες προτάσεις, για να δώσει αφορμή σε άλλους ερευνητές για έρευνα π.χ. παgανέα. Στις λέξεις που ετυμολογικά προέρχονται από τούρκικες, βενετικές, ιταλικές κ.λ.π. παραθέτει και τον ξένο τύπο της λέξης π.χ. σακατιλίκι.

Στο ετυμολογικό τμήμα των άρθρων ο συγγραφέας γενικά παραπέμπει σε μελετητές που έχουν ασχοληθεί με τα συγκεκριμένα λήμματα, γράφει ποια πρόταση προτιμά ο ίδιος και για ποιο λόγο ή καταθέτει και τη δική του πρόταση ή προσθέτει κάτι καινούργιο π.χ. κακομάζαλος, κατσιποδιά, φρύσαλο, ρέμα, σομάρι. Μερικές φορές στο ερμήνευμα κάποιας λέξης γράφεται η ετυμολογία λέξης για την οποία δεν υπάρχει ιδιαίτερο λήμμα π.χ. λεγένι, νότα.

Ακολουθεί το σημασιολογικό τμήμα του άρθρου. Αρχίζει σε καινούργια σειρά με είσθεση. Οι σημασίες αποδίδονται συνήθως είτε με συνώνυμα είτε με λεξικογραφικούς ορισμούς είτε ισοδύναμες εκφράσεις είτε με συνδυασμό και αριθμούνται όλες με αραβικούς αριθμούς, προηγούνται οι κυριολεκτικές σημασίες και έπονται οι δευτερεύουσες και μεταφορικές π.χ. περδικούλι, περίδρομος, περιστεριώνας, τσανάκι, θυμός, πολεμώ. Σε κάποιες περιπτώσεις στο ερμήνευμα καταγράφονται και συνώνυμες λέξεις, μερικές φορές της αρχαίας ελληνικής, π.χ. απαλάδα, bουκκέdρα, ξεροτήγανο. Σε πολλά άρθρα δίνονται λεπτομέρειες και αναλυτικές ερμηνείες που απηχούν τις απόψεις του συγγραφέα ή προέρχονται από άλλους ερευνητές στο έργο των οποίων κάνει παραπομπές και αρκετά συχνά αναφέρονται και τα τοπωνύμια όπου απαντάται η συγκεκριμένη σημασία π.χ. αgέλαμος, dαgolα̜δo, διχάλι, Ζα, μεσημεράς, περίδρομος, σειραδιάζω, καμάρι, τσατσάρα.

Οι σημασίες συνήθως τεκμηριώνονται με παραδείγματα από την καθημερινή ζωή, παροιμίες, αινίγματα, παραδειγματικές ιδιωματικές φράσεις κ.λ.π. και με επεξηγήσεις για το πώς και γιατί χρησιμοποιούνται π.χ. πολυφτέριος, πολυψηλώνομαι, ριτζάλισσα, χαρχαλισώντας, κακουδέα. Σε μερικές περιπτώσεις σημειώνεται αν η λέξη χρησιμοποιείται σε ιδιαίτερες χρήσεις π.χ. φοράδα, φαβούτης, καλιτσούνι, βαρεμένος. Τα παραδείγματα τεκμηρίωσης καταγράφονται μετά από τα ερμηνεύματα και ύστερα από άνω και κάτω τελεία σε πλάγια γραφή, στα οποία ή λέξη στοιχειοθετείται με έντονους χαρακτήρες, και αποδίδεται παράλληλα με φωνητικά σύμβολα η ιδιωματική προφορά της κρητικής λαλιάς.

Στο τέλος αρκετών άρθρων καταγράφονται συνώνυμα με πλάγιους χαρακτήρες π.χ. αgαρικός, γρίτζος, και όταν υπάρχουν περισσότερες σημασίες μπορεί να αναφέρονται συνώνυμα και κατά σημασίες π.χ. καθίζω, κεdρίζω, κεντρουλιάσματα ήλιου.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

H έκδοση του παρόντος έργου (παρά τις πολύχρονες προσπάθειες -καταγγελίες- διαμαρτυρίες του συγγραφέα για την εξεύρεση οικονομικών πόρων για την πραγμάτωσή του) μπορεί να θεωρηθεί αρκετά καλή, ποιοτική και ευανάγνωστη, καθώς τα μέρη και η όλη έκταση των άρθρων είναι σαφώς οριοθετημένα. Καθίσταται όμως δύσχρηστη λόγω των πολλών προσθηκών και συμπληρωμάτων που παραθέτονται στο 2^ο, 3^ο, 4^ο, αλλά και στον 5^ο, και 6^ο τόμο που αποτελούν συμπληρώματα των προηγουμένων.

Με κριτήριο τη φιλόδοξη πρόθεση του συγγραφέα να συγγράψει, όπως ορίζει στην αρχή κάθε τόμου, διάγραμμα Γραμματικής και Γλωσσαρίου του σημερινού γλωσσικού ιδιώματος της Κρήτης σε αντιπαραβολή με γλωσσικά φαινόμενα όμοια ή διάφορα άλλων ιδιωμάτων από όλη την Ελλάδα από το Όμηρο μέχρι σήμερα είναι δύσκολο να μην παρατηρήσει κανείς μειονεκτήματα, ατέλειες, ελλείψεις και λάθη. Η επιθυμία αυτής της παραβολής αποτελεί τη βασική αδυναμία αυτού του έργου, (καθώς ο συγγραφέας παρουσιάζεται άπληστος τηρώντας αυτή την αρχή για όλα τα φαινόμενα), γιατί είναι άσχετη με το σκοπό του έργο και δύσκολη, γιατί δεν υπάρχουν όμοιες και πλήρεις εργασίες για όλα τα ιδιώματα και παράλληλα απαιτεί πλήρη γνώση της βιβλιογραφίας (Δ. Βαγιακάκος, Αθηνά 60, 1956, σ. 330, Ν. Ανδριώτης, Ελληνικά 16, 1958-59, σ. 265).

Η εκτενής, γεμάτη προσωπική πικρία και αγωνία βιογραφική Εισαγωγή του Πρώτου τόμου που επαναλαμβάνεται σε γενικές γραμμές και στους Προλόγους των επόμενων τόμων επιβαρύνει το έργο και συγκαταλέγεται στα μειονεκτήματά του.

Στο τυπολογικό μέρος παρατηρείται ότι σε ορισμένα λήμματα αναγράφονται ως τύποι λέξεις που θα έπρεπε να αποτελέσουν ξεχωριστό λήμμα ή αναγράφονται ως χωριστά λήμματα λέξεις τύποι που θα έπρεπε να ανήκουν στο ίδιο λήμμα. Από μια πρόχειρη σύγκριση με το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας διαφαίνεται ότι ο συγγραφέας περιλαμβάνει και νέες ιδιωματικές κρητικές λέξεις που δεν υπάρχουν σ' αυτό ή ότι λείπουν λήμματα ή τύποι που αναγράφονται στο Ιστορικό Λεξικό (βλ. Δ. Βαγιακάκος, Αθηνά 65, 1961, σ. 310). Για την πληρέστερη εικόνα του ιδιώματος θα έπρεπε να περιλαμβάνονται και οι ξένες λέξεις που εισχώρησαν στο ιδίωμα, άσχετα αν υπάρχουν ή δεν υπάρχουν σε άλλα λεξικά.

Στο ετυμολογικό τμήμα (αν και γενικά επικρατεί μια σχετική αναρχία) αναδεικνύεται η επιβίωση στο ιδίωμα ενός μεγάλου αριθμού λέξεων (αλλά και σημασιών) αρχαίων και μεσαιωνικών. Επιχειρείται η ετυμολογία των περισσοτέρων λέξεων παραπέμποντας κάθε φορά στη σχετική βιβλιογραφία. Σε περιπτώσεις που θεωρείται η ετυμολογική πρόταση αμφισβητήσιμη αυτό δηλώνεται αλλά σε κάποιες περιπτώσεις, που ο συγγραφέας αγνοεί την ετυμολογία της λέξης δεν αναγράφει την ένδειξη «αγνώστου ετύμου». Άλλοτε πάλι η ετυμολογία είναι αυθαίρετη και υποκειμενική και άλλοτε αφήνει χωρίς ετυμολογία λέξεις ή καταγράφει λάθος ετυμολογία, ενώ θα μπορούσε να καταφύγει στο Ιστορικό Λεξικό (βλ. Δ. Βαγιακάκος, Αθηνά 65, 1961 σ. 311-312).

Στο σημασιολογικό μέρος η τεκμηρίωση των σημασιών με παραδείγματα από την καθημερινή ομιλούμενη γλώσσα, με χαρακτηριστικές φράσεις, παροιμίες, άσματα κ.λ.π. του κρητικού λαού αποδίδουν παραστατικά και ζωντανά το ιδίωμα και τη χρήση των λέξεων, αλλά σε πολλές περιπτώσεις η παράθεση πολλών και αναλυτικών παραδειγμάτων και πληροφοριών είναι άσκοπη και κουραστική.

Η παράθεση συνωνύμων στο τέλος των άρθρων των μεγαλώνει (και κατά συνέπεια περισώζει) κατά πολύ τον αριθμό των αποθησαυρισμένων λέξεων, που ανέρχονται στις 13000 περίπου.

Ακολουθούνται με συνέπεια οι λεξικογραφικές αρχές που έθεσε ο συγγραφέας στο Α΄ τόμο (Κανονισμός συντάξεως του συγγράμματος σελ. 93-96), στο Β΄ τόμο (Εισαγωγή του Γλωσσαρίου σελ. 43-50), στον Δ΄τόμο (σελ. 153-159) καθώς και γενικά παρατηρείται συνέπεια στη χρήση της μεταγλώσσας, (ορολογία, βραχυγραφίες κ.λ.π.).

Παρά τα όποια μειονεκτήματα το γεγονός ότι το υλικό προέρχεται από όλη την Κρήτη, την οποία γνωρίζει και περιηγήθηκε ο συγγραφέας και το ότι το συγκέντρωσε κατά βάση ο ίδιος, με τη θέρμη του ένθεου εραστή των γλωσσικών φαινομένων, από το στόμα των χωρικών της Μεγαλονήσου για μεγάλο χρονικό διάστημα το καθιστούν ιδιαίτερα αξιόπιστο.

Χαρακτηρίζεται «άθλος» η προσωπική προσπάθεια και αγώνας, παρά τις μύριες αντιξοότητες, να συγγράψει και να επιχειρήσει να εκδώσει τον πλούτο των γραμματικών φαινομένων και τους λεξικογραφικούς θησαυρούς της Μεγαλονήσου. Καταγράφονται πάνω από 13000 λήμματα, ιδιωματικοί τύποι, συνώνυμα και πληθώρα λαογραφικών στοιχείων και παράλληλα παραβάλλονται με όμοια, αντίστοιχα ή και διαφορετικά από άλλα μέρη της Ελλάδας. Γι' αυτό «καθίσταται απαραίτητητον βοήθημα δια την μελέτην της Κρητικής διαλέκτου ως ενιαίας και δια την έρευναν της νεοελληνικής διαλεκτολογίας…προσφέρει επί πλέον και πολυτιμότατον υλικόν δια την σύνταξην του Ιστορικού Λεξικού της Ελληνικής Γλώσσης…» (Δ. Βαγιακάκος, Αθηνά 60, 1956, σελ. 344) και «από τότε που έχουμε στα χέρια μας το βιβλίο του κ. Πάγκαλου όλοι όσοι γράφουμε για νεοελληνικά γραμματικά φαινόμενα παραπέμπουμε και σ' αυτό είναι η πιο τρανή απόδειξη της χρησιμότητας και της αξίας του» (Ν. Ανδριώτης, Ελληνικά 13, 1958-1959, σελ. 268).

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Μιχαλοπούλου Πασχαλιά.