• Α' ΤΟΜΟΣ
• Β' ΤΟΜΟΣ

1). ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Το βιβλίο έχει διαστάσεις σελίδας 17 εκ. Χ 25 εκ. Το μεγαλύτερο μέρος του καταλαμβάνει το γλωσσάριο (σελίδες 27 μέχρι και 442). Το βιβλίο περιλαμβάνει Πρόλογο, Βιβλιογραφία και Συντομογραφίες (η σελιδαρίθμηση με γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου, σελ. α΄-ις΄), εισαγωγικό τμήμα (η σελιδαρίθμηση με αραβικούς αριθμούς, σελ. 1-26) και Πίνακες στο τέλος (σελ. 443-460). Οι σελίδες του κυρίως τμήματος του λεξικού είναι μονόστηλες χωρίς κεφαλίδα. Η λημματική λέξη σημειώνεται με έντονους χαρακτήρες και με πλάγιους οι διάφοροι (γραμματικοί κυρίως) τύποι καθώς και τα ιδιωματικά παραθέματα που περιλαμβάνονται στο άρθρο.

2). ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ

Ο συγγραφέας βασίστηκε κυρίως στο πλούσιο γλωσσικό υλικό που ο ίδιος είχε συλλέξει κατά τη διάρκεια πολλών χρόνων με επιτόπια έρευνα και δευτερευόντως σε παλαιότερες ανάλογες μελέτες άλλων ερευνητών που περιείχαν ηπειρωτικό ιδιωματικό υλικό. Ο παρών τόμος εξετάζει ηπειρωτικό γλωσσικό ιδιωματικό υλικό που ανήκει στο βόρειο ιδίωμα (με την εξαίρεση λέξεων του νησιού της λίμνης των Ιωαννίνων που ανήκει στο νότιο γλωσσικό ιδίωμα) από το κεντρικό, ανατολικό και νότιο τμήμα της Ηπείρου (Γιάννενα, Ζαγόρι, Κατσανοχώρια, Δωδωνοχώρια, κλπ.) ως την περιοχή της Άρτας.

3). ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο τόμος περιλαμβάνει μετά τη σελίδα εξωφύλλου και την αφιέρωση, σύντομο Πρόλογο, σσ. ζ΄-η΄ (στον οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται στους λόγους που τον παρακίνησαν να ασχοληθεί με το ιδίωμα και στις συνθήκες συλλογής του υλικού) και κρίσεις βράβευσης του έργου. Ακολουθεί η Εισαγωγή (σσ. 1-6) στην οποία ο συγγραφέας αναφέρεται σε χαρακτηριστικά των ηπειρωτικών ιδιωμάτων τα οποία κατατάσσει σε τρεις κατηγορίες: 1) Β. Ηπείρου, Θεσπρωτίας, ελεύθερου (ελλαδικού) τμήματος Πωγωνίου και νησιού της λίμνης Ιωαννίνων που ανήκουν στο νότιο γλωσσικό ιδίωμα, 2) Κεντρικού, ανατολικού και νότιου τμήματος της Ηπείρου ως την περιοχή της Άρτας που ανήκουν στο βόρειο ιδίωμα και 3) ΒΑ και ΝΔ τμήματός της (Βούρμπιανη) που ανήκουν στο ημιβόρειο γλωσσικό ιδίωμα. Στην Εισαγωγή γίνεται αναφορά και στις προηγούμενες συλλογές με τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματά τους σύμφωνα με το συγγραφέα. Ακολουθεί (σσ. 7-19) κεφάλαιο για το "Φωνητικό και γραμματικό διάγραμμα για το γιαννιώτικο ιδίωμα" με παρατηρήσεις του συγγραφέα για τη φωνητική (πάθη φωνηέντων, συμφώνων, προφορά, κλπ.) και τη μορφολογία του ιδιώματος. Ακολουθεί (σσ. 20-24) το κεφ. "Ξένες λέξεις στην Ήπειρο", όπου γίνεται λόγος για τα τουρκικά, ιταλικά - βενετικά, αλβανικά, σλαβικά, λατινικά, βλάχικα, γαλλικά, αγγλικά δάνεια. Ακολουθεί τέλος σύντομο σημείωμα για τον τρόπο κατά τον οποίο γίνεται η καταγραφή και κατάταξη των λημμάτων από τον συγγραφέα.

4). ΠΙΝΑΚΕΣ/ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ

Πριν την Εισαγωγή παρατίθενται (σελ. ια΄-ις΄) η Βιβλιογραφία και οι Συντομογραφίες και μετά το γλωσσάρι στο τέλος του τόμου Πίνακες με τα "Βαπτιστικά ονόματα γιαννιώτικα" (χριστιανικά, τούρκικα, εβραϊκά), τα βαπτιστικά ονόματα Ζαγορίου, τα βαπτιστικά ονόματα στα Δωδωνοχώρια, τα βαπτιστικά Δερβιζιάνων, τα μετσοβίτικα κύρια ονόματα, τα κύρια ονόματα Σαρακατσαναίων Ηπείρου και τα παλαιότερα αρτινά βαπτιστικά ονόματα. Ακολουθεί (σελ. 452) κείμενο στο οποίο ο συγγραφέας κάνει λόγο για τις "Αρχαίες και βυζαντινές λέξεις της ηπειρωτικής διαλέκτου που αντικατεστάθηκαν από ξένες ύστερα από το 1913" που συνοδεύεται από τρεις Πίνακες στους οποίους καταγράφονται οι ελληνικές λέξεις που έπαυσαν να χρησιμοποιούνται και τις λατινικές, βενετσιάνικες και ιταλικές που πήραν τη θέση τους (Πίνακας Ι, σσ. 453-454), τις γαλλικές ή αγγλικές (Πίνακας ΙΙ, σ. 455) και τις "τουρκικές λέξεις που μπήκαν στην Ήπειρο μετά την απελευθέρωση του 1913" (Πίνακας ΙΙΙ, σσ. 456-7). Ακολουθεί (σσ. 458-460) μέρος όπου γίνεται λόγος για τα "Εβραιογιαννιώτικα", με τις "εβραϊκές λέξεις και φράσεις χρησιμοποιούμενες σκωπτικά από τους παλιούς Γιαννιώτες και σε σπάνιες περιπτώσεις" και τις ελληνικές ιδιωματικές λέξεις "χρησιμοποιούμενες στα Γιάννινα μόνο από τους Εβραίους". Τέλος (σ. 460) σε ένα πολύ μικρό τμήμα γίνεται λόγος για το πώς μιλούσαν κι έγραφαν τα ελληνικά οι Τουρκογιαννιώτες.

5). ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Τα λήμματα σημειώνονται με βάση την προφορά τους στο βόρειο ιδίωμα αλλά η κατάταξη των λέξεων γίνεται με βάση την ακέραια φωνητικά μορφή της λέξης (και όχι σύμφωνα με τη μορφή της στο βόρειο ιδίωμα), γεγονός που μπορεί να δημιουργήσει δυσκολίες στην ανέρευσή της (π.χ. κ'νιά = κούνια, μετά το λ. κουμbουδόρια), ενώ ορισμένες φορές μπορεί να μην τηρηθεί αυτό (π.χ. χ'πάρ' = χτυπάρι). Για την καταγραφή του λήμματος χρησιμοποιούνται (όπου κρίνεται απαραίτητο για την ορθή απόδοση της προφοράς του διαλεκτικού τύπου) φωνητικά σύμβολα· σχόλια για τη φωνητική του γιαννιώτικου ιδιώματος γίνονται στο εισαγωγικό μέρος. Λέξεις της κοινής κατά κανόνα δεν καταγράφονται· καταγράφονται (στην ιδιωματική τους μορφή πάντοτε) μονάχα εάν παρουσιάζουν ιδιαίτερο φωνητικό ενδιαφέρον. Ξεχωριστά λήμματα αποτελούν και τα αγιωνύμια, κύρια ονόματα, ονόματα εορτών, εθνικά, τοπωνύμια, κ.ά. Υπάρχουν επίσης παραπεμπτικά λήμματα σε άλλα λήμματα του λεξικού. Τα ομώνυμα/ομόγραφα λήμματα δε διαφοροποιούνται αλλά παρατίθενται χωρίς ξεχωριστή αρίθμηση. Τυπογραφικά τα λήμματα σημειώνονται με έντονα στοιχεία και σε προεξοχή.

6.) ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Στο τυπολογικό μέρος (το οποίο, ας σημειωθεί, όπως και τα άλλα μέρη του άρθρου δεν δηλώνεται με χωριστή παράγραφο) μετά τη λημματική λέξη δηλώνεται η γραμματική κατηγορία, και σε ορισμένες περιπτώσεις σε παρένθεση ο κοινός (μη ιδιωματικός) τύπος του λήμματος. Στη συνέχεια και σε έναν αριθμό λημμάτων (ρήματα, ουσιαστικά) μπορεί να ακολουθήσουν γραμματικοί τύποι του λήμματος. Στην περίπτωση που το λήμμα απαντά σε επιμέρους ιδιωματικό τόπο (άλλο από τα Γιάννενα), αυτός σημειώνεται (βραχυγραφημένος σε παρένθεση). Ακόμη σε διάφορες περιπτώσεις το λήμμα μπορεί να ακολουθήσουν τύποι (ή λέξεις) που απαντούν ενδεχομένως σε επιμέρους ιδιωματικούς τόπους (Μέτσοβο, Ζαγόρι κλπ.)· και σ' αυτές τις περιπτώσεις σημειώνεται ο ιδιωματικός τόπος και διευκρινίζεται ποιος τύπος απαντά στο γιαννιώτικο ιδίωμα. Ακολουθεί συνήθως το ερμήνευμα (είτε με ορισμό είτε με συνώνυμα ή ισοδύναμες εκφράσεις) στην κοινή νεοελληνική και έπονται παραθέματα ιδιωματικού ομιλούμενου λόγου. Στην περίπτωση που το ερμήνευμα δανείζεται ο συγγραφέας από αλλού (για παράδειγμα το ηπειρωτικό γλωσσάριο του Αραβαντινού ή άλλες μελέτες), αυτό δηλώνεται και το παράθεμα παρατίθεται σε εισαγωγικά. Τα ερμηνεύματα ιεραρχούνται με αραβικούς αριθμούς. Οι σημασίες και οι χρήσεις της λέξης τεκμηριώνονται ή επεξηγούνται με παραδείγματα-παραθέματα από τον καθημερινό λόγο των ομιλητών των ιδιωμάτων ενώ δε λείπουν σε διάφορες περιπτώσεις και οι ιδιωματικές ιδιωτισμικές φράσεις καθώς και (σε πολλές περιπτώσεις) πραγματολογικές πληροφορίες που παραπέμπουν στον παραδοσιακό, πολιτισμικό, πνευματικό βίο και πολιτισμό των Ηπειρωτών. Το ετυμολογικό τμήμα δίνεται στο τελευταίο μέρος του άρθρου με τυχόν παραπομπές στη βιβλιογραφία.

7.) ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Σημαντικό έργο που αποθησαυρίζει λεξικογραφικά με συστηματικότητα ένα μεγάλο μέρος από το γλωσσικό ιδιωματικό πλούτο του γιαννιώτικου ιδιώματος. Τα λήμματα συνοδεύονται από ετυμολογικές και σημασιολογικές παρατηρήσεις και συχνά με παραθέματα φράσεων από τον γιαννιώτικο προφορικό λόγο καθώς και από πραγματολογικές ή άλλες (ενδιαφέρουσες) πληροφορίες που αφορούν την ιστορία, τον πολιτισμό, τις παραδόσεις κλπ. των Γιαννιωτών. Στις αδυναμίες του λεξικού θα έπρεπε ίσως να κατατάξουμε τις δυσκολίες που δημιουργεί στην ανέρευση των λημμάτων η μη αυστηρά αλφαβητική κατάταξή τους καθώς και την ασυνέπεια σε ορισμένα σημεία σε σχέση με τις ετυμολογικές παρατηρήσεις του συγγραφέα και την έλλειψη ακρίβειας σε κάποιες περιπτώσεις σε σχέση με την ορολογία που χρησιμοποιείται και τις γραμματικές παρατηρήσεις που γίνονται από τον συγγραφέα (πβ. Σετάτος 1967, 260). Επιπλέον τίθενται υπό αμφισβήτηση κάποιες από τις ετυμολογικές προτάσεις του συγγραφέα (Οικονομίδης 430, Σετάτος, ό.π.).

[Βλ. και Κ. Ε. Οικονόμου, «Διορθώσεις και προσθήκες στα 'Γλωσσικά ιδιώματα της Ηπείρου' του Ευ. Μπόγκα», Ηπειρωτικά Χρονικά 23, 1981, 215-251.]

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Κ. Μυτούλα

Για την παρουσίαση παραπέμπουμε στον Α΄ τόμο του ίδιου έργου. Ειδικά για το Β΄ τόμο σημειώνονται εδώ τα εξής:

Ο τόμος αποτελείται από Εισαγωγικό μέρος και τέσσερα Κεφάλαια: Το πρώτο μέρος καταλαμβάνουν οι Εισαγωγικές σημειώσεις (σσ. 1-4) για τα ηπειρωτικά ιδιώματα (Βορείου, Κεντρικής και Νοτίου Ηπείρου, βλ. και παρουσίαση για τον Α΄ τόμο, Εισαγωγή) καθώς και για χαρακτηριστικά του βορειοηπειρωτικού ιδιώματος (φωνητικά, λεξιλογικά). Ο συγγραφέας σημειώνει (κάτι που ισχύει για όλα τα γλωσσάρια που παραθέτει) ότι δε συμπεριλαμβάνει στο γλωσσάριο που ακολουθεί λέξεις ιδιωματικές που είναι γνωστές στα Γιάννενα εκτός από μερικές που παρουσιάζουν φωνητικές ή σημασιολογικές μικροδιαφορές. Σημειώνει τα μέρη της Β. Ηπείρου στα οποία απαντούν οι λέξεις του γλωσσαρίου και αναφέρει τις πηγές του (αφηγήσεις κατοίκων που κατάγονται από αυτά τα μέρη είτε βορειοηπειρώτικα δημοσιεύματα) (σ. 4).

Ακολουθεί (σσ. 5-76) το Κεφάλαιο Α΄ (δεύτερο μέρος) με το Γλωσσάριο Βορείου Ηπείρου (και λέξεις από το αλύτρωτο και ελεύθερο Πωγώνι) που ανήκει στο νότιο γλωσσικό ιδίωμα. Η κατάταξη των λημμάτων είναι αλφαβητική και τα λήμματα σημειώνονται με έντονα στοιχεία. Στο εσωτερικό τμήμα του άρθρου (μικροδομή) σημειώνεται η γραμματική κατηγορία και ακολουθούν συνήθως το ερμήνευμα, ένα ή περισσότερα παραθέματα από το ηπειρωτικό ιδίωμα (σε εισαγωγικά, συνήθως με πλάγια στοιχεία) και η δήλωση της ιδιαίτερης περιοχής στην οποία απαντά η λέξη (συντομογραφημένη σε παρένθεση) [ισχύει για όλα τα κεφάλαια]. Τις σελίδες 74-76 καταλαμβάνουν Πίνακες Βαπτιστικών ονομάτων περιοχής Δελβίνου, περιοχής Δρόπολης, Παλαιοπωγωνίου, Πωγωνίου κ.ά., και άλλων ονομάτων.

Το Κεφάλαιο Β΄ (σσ. 77-97) περιέχει το Γλωσσάριο Χιμάρας, Δρυμάδων, Παλιάσας. Προηγούνται Γενικές παρατηρήσεις (σσ. 77-79) για τα χαρακτηριστικά του ιδιώματος που ανήκει στα νότια και αναφέρονται οι πηγές του συγγραφέα και ο τόπος κατάρτισης της συλλογής (στα Γιάννενα και την Αθήνα από εκπατρισμένους ηλικιωμένους Χιμαριώτες ομιλητές καθώς και από ομιλητή του ιδιώματος των Δρυμάδων). Ακολουθεί το Λεξιλόγιο (σσ. 80-96) και στο τέλος (σ. 97) Πίνακας με τις Ημέρες της εβδομάδας και τους Μήνες.

Το Κεφάλαιο Γ΄ (98-202) περιέχει το Γλωσσάριο Θεσπρωτίας (Φιλιατών, Πάργας, Παραμυθιάς, Μαργαριτίου, Σουλίου κ.ά.). Προηγούνται Εισαγωγικές σημεώσεις (σσ. 98-100) για το θεσπρωτικό γλωσσάριο και τη συλλογή του υλικού (από επιτόπια έρευνα αλλά και από σταχυολόγηση ιδιωματικών λέξεων σε λαογραφικά κείμενα Θεσπρωτών συγγραφέων ή από κατοίκους των μερών αυτών που ο συγγραφέας είχε συναντήσει), Γραμματικές παρατηρήσεις στο θεσπρωτικό ιδίωμα (σσ. 101-2) (με κυρίως φωνητικές και κάποιες μορφολογικές και συντακτικές παρατηρήσεις) και ακολουθεί το Λεξιλόγιο (σσ. 103-199). Το κεφάλαιο κλείνουν Πίνακες με "Θεσπρωτικά βαφτιστικά ονόματα", "Θεσπρωτικά ονόματα σε άλλα Σουλιωτοχώρια" (σσ. 200-202) και Πίνακες (σ. 202) με Απειλές-Κατάρες και Φράσεις.

Το Κεφάλαιο Δ΄ (σσ. 203-258) περιέχει το Γλωσσάριο Ημιβόρειου ιδιώματος περιοχής Βούρμπιανης, Πυρσόγιαννης κ.ά. (Β.Δ. της Κόνιτσας) από το υλικό που παραχώρησε στο συγγραφέα ο Αναστάσιος Ευθυμίου και λίγες ακόμη λέξεις που σταχυολόγησε ο συγγραφέας από αφηγήματα του Ευθυμίου στην Ηπειρωτική Εστία. Το υλικό παραδόθηκε επεξεργασμένο, όπως μας πληροφορεί (σ. 203) ο συγγραφέας και χρειάστηκε μικρή μόνο επεξεργασία από τον ίδιο σε σχέση κυρίως με συμπληρωματική ετυμολογική έρευνα για τις δάνειες λέξεις. Προηγείται σύντομο εισαγωγικό σημείωμα του συγγραφέα (σ. 203) και Πρόλογος (σ. 204) του Αν. Ευθυμίου (γράφτηκε το 1957). Ακολουθεί το Λεξιλόγιο (σσ. 202-258) του ημιβόρειου ιδιώματος.

Ο τόμος κλείνει με επαινετικές κρίσεις (λογοτεχνών, μελετητών) για τον Α΄ τόμο.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Κ. Μυτούλα