1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Δ. Ε. Τομπαΐδης - Χ. Π. Συμεωνίδης, Συμπλήρωμα στο Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου του Α. Α. Παπαδόπουλου, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών Περιοδικού «Αρχείον Πόντου» Παράρτημα 23, Αθήνα 2002. Η εκτύπωση και βιβλιοδεσία έγινε στο τυπογραφείο TYPPOFFSET.

2. TO ΛΕΞΙΚΟ

Το Λεξικό περιλαμβάνει 264 σελίδες. Ξεκινά με μια λευκή σελίδα και ακολουθεί σελίδα με τη διεύθυνση και το τηλέφωνο της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών και τους αριθμούς ISSN και ΙΝΒΝ. Στην επόμενη σελίδα καταγράφονται όλα τα βιβλιογραφικά στοιχεία. Στις σελίδες 7-9 βρίσκεται ο Πρόλογος υπογεγραμμένος από τον Συγγραφέα και Πρόεδρο της Ένωσης Ποντιακών Μελετών, Καθηγητή Δ. Τομπαΐδη. Στον Πρόλογο εξαίρεται το προσωπικό και επιστημονικό έργο του Α. Α. Παπαδόπουλου και ιδιαίτερα τονίζεται η αξία και σημαντικότητα του Ιστορικού Λεξικού της Ποντικής Διαλέκτου. Δηλώνεται ότι το παρόν έργο έρχεται να συμπληρώσει ή να διορθώσει τυχόν κενά, λάθη ή παραλήψεις του, κυρίως στο ετυμολογικό του τμήμα, με νέες έγκριτες και μόνο δημοσιευμένες εργασίες. Αιτιολογείται η θέση των συγγραφέων να καταγραφούν, χωρίς καμία αξιολογική επισήμανση, όλες οι απόψεις για την ετυμολογία μιας λέξεις. Και τέλος παρουσιάζονται οι δυσκολίες αυτής της έκδοσης και εκφράζονται οι ευχαριστίες τους.

Οι Βραχυγραφίες εντύπων και συγγραφέων περιλαμβάνονται στη σελ. 11. Στις σελίδες 13-257 βρίσκεται το κύριο σώμα του Λεξικού. Η σελιδαρίθμηση γίνεται με αραβικούς αριθμούς που τυπώνονται επάνω και αριστερά. Κάθε σελίδα έχει δύο στήλες με κεφαλίδες (στην αριστερή σελίδα την πρώτη λέξη της αριστερής στήλης και στη δεξιά την τελευταία λέξη της δεξιάς στήλης). Κάθε γράμμα τυπώνεται με έντονα μεγάλα κεφαλαία γράμματα στο κέντρο της αριστερής στήλης και κάθε φορά σε καινούργια σελίδα. Τα λήμματα καταγράφονται με αλφαβητική σειρά και τυπώνονται με έντονη γραφή (το ίδιο και οι ιδιωματικοί τύποι και αποκλίσεις). Κάθε λήμμα εξέχει από το υπόλοιπο τμήμα του άρθρου κατά δύο χαρακτήρες. Η Βιβλιογραφία (μόνο των εργασιών στις οποίες γίνονται παραπομπές) περιλαμβάνονται στις σελίδες 259-260. Ακολουθούν δύο λευκές σελίδες και στη συνέχεια μία σελίδα στην οποία αναφέρονται τυπογραφικές πληροφορίες.

Σε γενικές γραμμές το Συμπλήρωμα δεν απομακρύνεται κατά πολύ σε σχήμα και μορφή από το Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου Α.Α. Παπαδόπουλου. Στο συμπλήρωμα όμως οι γραμματοσειρές είναι πιο μεγάλες και ευανάγνωστες και χρησιμοποιείται η δημοτική γλώσσα και το μονοτονικό σύστημα.

Η έκδοση του Ιστορικού Λεξικού της Ποντικής Διαλέκτου του Α. Α. Παπαδόπουλου έδωσε, όπως αναφέρει ο Δ. Τομπαΐδης στον πρόλογο του παρόντος Λεξικού, την ευκαιρία σε νεότερους επιστήμονες-γλωσσολόγους με γνώση των νεοελληνικών διαλέκτων και ιδιωμάτων αλλά και των ξένων γλωσσών, με τις οποίες ήλθε σε επαφή η ποντιακή, να ασχοληθούν συστηματικά και εξαντλητικά με την ετυμολογία των λέξεων τις οποίες ο Α. Παπαδόπουλος είχε αφήσει ανετυμολόγητες ή, κατά τη γνώμη τους, δεν ερμήνευσε σωστά. Όλες αυτές τις εργασίες που έχουν δημοσιευθεί στα επιστημονικά περιοδικά Αρχείον Πόντου, Ελληνικά, Ελληνική Διαλεκτολογία κ. α. οι συγγραφείς αποφάσισαν να τις συγκεντρώσουν, να τις αποδελτιώσουν, να επισημάνουν τις προτεινόμενες ετυμολογικές λύσεις και συντάξουν το Συμπλήρωμα τούτο.

Ο κύριος στόχος τους ήταν, όπως επισημαίνεται με λογικά επιχειρήματα στο Πρόλογο, να μη επιλέξουν μία από αυτές και απορρίψουν τις άλλες, να μην εκφράσουν προσωπική άποψη ή προτίμηση για τις αντικρουόμενες μεταξύ τους ετυμολογήσεις αλλά να παρουσιάσουν το corpus των μεταγενέστερων ετυμολογικών εργασιών χωρίς έξωθεν παρέμβαση. Κατέγραψαν 1733 λήμματα από τα οποία τα 271 είναι προσθήκη εντελώς νέων λημμάτων.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Υπάρχουν δύο τύποι λεξικογραφικών άρθρων.

1) Αυτά που συμπληρώνουν τα αντίστοιχα του Ιστορικού Λεξικού της Ποντικής Διαλέκτου του Α. Α. Παπαδόπουλου και παρουσιάζονται ως επιτομή τους. Δηλαδή αναγράφονται διαδοχικά το λήμμα, το μέρος του λόγου, οι ιδιωματικοί τύποι, χωρίς να αναφέρονται τα τοπωνύμια όπου αυτοί απαντώνται, η ετυμολογία και οι σημασίες. Γίνεται πάντα παραπομπή στον αντίστοιχο τόμο και σελίδα του Λεξικού του Α.Α. Παπαδόπουλου π.χ αχούλιν, καλούπιν, υλέε.

Σ΄ αυτή την περίπτωση έχουμε δύο υποπεριπτώσεις άρθρων α) άρθρα που στο Ι Λ Π καταγράφηκαν ως αγνώστου ετύμου και τώρα για πρώτη φορά ετυμολογούνται π.χ αλικουρτέα, γοσ̌ά και β) άρθρα που η ετυμολόγησή τους θεωρήθηκε ελλιπής ή εσφαλμένη π.χ αναφόριν, ινάτιν, παρχαρομάννα. Το πρώτο μέρος των άρθρων αυτών καθρεπτίζει πιστά το αντίστοιχο άρθρο του Ι.Λ.Π και έτσι ο αναγνώστης δε χρειάζεται να καταφεύγει κάθε φορά σ' αυτό, η διαφοροποίηση εστιάζεται καθαρά σε εξωτερικά χαρακτηριστικά, στη στοιχειοθέτηση των χαρακτήρων και στη χρήση της δημοτικής και του μονοτονικού συστήματος.

2) Αυτά που είναι εντελώς νέα άρθρα. Ακολουθούν την ίδια ακριβώς αρχιτεκτονική δομή, όμως σ' αυτά αναγράφονται τα τοπωνύμια όπου απαντώνται τόσο το λήμμα όσο και οι ιδιωματικοί τύποι. Υπάρχει πάντα η ένδειξη «Δεν υπάρχει στο ΙΛΠ» π.χ. αχτσ̌ής.

Σ΄ αυτή τη κατηγορία άρθρων καταγράφονται και άρθρα καταληκτικών επιθημάτων π.χ -όγλη, στα οποία παραθέτονται πολλά παραδείγματα της χρήσης τους.

Και στις δύο αυτές κατηγορίες άρθρων υπάρχει ένα κοινό δεύτερο μέρος το Ετυμ(ολογικό), η σημαντικότερη ίσως συνεισφορά του Συμπληρώματος στο ΙΛΠ, όπου καταγράφονται καταλογάδην οι νέες ετυμολογικές προτάσεις ή διορθώσεις και παρατηρήσεις π,χ αχούριν, αχουλής, αχωρομάτης.

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

1) Άρθρα που συμπληρώνουν ή διορθώνουν τα αντίστοιχα του Ι.Λ.Π

Όλα τα λήμματα καταγράφονται με αλφαβητική σειρά με έντονους όρθιους γραφικούς χαρακτήρες και εξέχουν από το υπόλοιπο τμήμα του άρθρου κατά δύο γράμματα. Στα λήμματα και στους ιδιωματικούς τύπους σημειώνονται με ιδιαίτερα φωνητικά σύμβολα η προφορά της ποντιακής λαλιάς π.χ αβτζ̌ιλούχ΄ γαλιόνιν. Ακολουθεί μετά από κόμμα με έντονους όρθιους χαρακτήρες το άρθρο, όταν πρόκειται για ουσιαστικό, ενώ, όταν πρόκειται για άλλη γραμματική κατηγορία, αυτή δηλώνεται μετά από άνω και κάτω τελεία (:) με άτονους όρθιους χαρακτήρες π.χ παρχάριν, κιορέ, κισπελής. Μερικές φορές αν το λήμμα απαντάται σ΄ ένα μόνο τόπο, αυτό σημειώνεται π.χ. αχωρομάτης. Με άτονους χαρακτήρες αναγράφονται και οι βραχυγραφίες κοιν(όν) και αμάτρ(υρον) π,χ κάκκαλον, πεχορίκιν. Μετά από τη γραμματική κατηγορία και μετά από άνω και κάτω τελεία (:) για τα ουσιαστικά και μετά από κόμμα (,) για τις άλλες κατηγορίες ακολουθούν με έντονη όρθια γραφή οι ιδιωματικοί τύποι και οι γραμματικές αποκλίσεις, χωρίς όμως να αναφέρονται τα τοπωνύμια π.χ παρχάριν, κιορέ, παρχανά.

Στη συνέχεια μέσα σε εισαγωγικά σε άτονη όρθια γραφή (εκτός από τις πρωτότυπες λέξεις και καταλήξεις που είναι με πλάγια στοιχεία) δίνεται πρώτα η ετυμολογία και στη συνέχεια μέσα σε μονά εισαγωγικά οι σημασίες, όπως ακριβώς στο Ι.Λ.Π., χωρίς όμως να υπάρχουν παραθέματα-παραδείγματα π.χ αχούριν, κατζεύω. Σε μερικές περιπτώσεις που οι σημασίες είναι πολλές μπορεί να παραλείπονται μερικές π.χ. κατενίζω και σε ελάχιστες περιπτώσεις διατηρούνται τα παραθέματα-παραδείγματα, τα οποία παρατίθενται σε άτονη γραφή π.χ. κορδυλώνω. Μπορεί να παραλείπονται μερικές φορές και στοιχεία του ετυμολογικού τμήματος π.χ. παρχάριν. Γενικά όταν παραλείπεται κάτι σε σχέση με τα αντίστοιχα τμήματα του αντίστοιχου άρθρου του Ι.Λ.Π., συνήθως αυτό σημειώνεται με αποσιωπητικά ανάμεσα σε δύο πλάγιες γραμμές (/…/) π.χ παρχαρομάννα, παταλέυω. Στο τέλος αυτού του πρώτου μέρους του άρθρου γίνεται πάντα, μέσα σε παρένθεση ( ), η παραπομπή στον τόμο και στη σελίδα του Ι.Λ.Π. όπου βρίσκεται το αντίστοιχο άρθρο.

2) Λήμματα εντελώς νέα που δεν υπάρχουν στο Ι.Λ.Π.

Και αυτά εντάσσονται στην αλφαβητική τους σειρά και στοιχειοθετούνται με την ίδια ακριβώς γραφή και τρόπο με τα συμπληρούμενα ή διορθούμενα. Δηλαδή ακολουθεί η γραμματική κατηγορία π.χ βακουτσούζικα, βελής, δηλώνεται επίσης αν μια λέξη είμαι αμάρτυρη ή κοινή π,χ γιαγτάνιν, γιανλίσ̌ιν. Σε ελάχιστες περιπτώσεις δεν ακολουθείται αυτή η σειρά. Καταγράφονται όμως και τα τοπωνύμια όπου απαντώνται τόσο τα λήμματα όσο και οι ιδιωματικοί τύποι π.χ. ασ̌κερέ, αχτσ̌ής, σ̌ακατζ̌ής. Στη συνέχεια μέσα σε μονά εισαγωγικά (' ') δίνονται οι σημασίες με άτονη όρθια γραφή και συνήθως με λεξικογραφικούς ορισμούς ή συνώνυμα της νέας ελληνικής ή με συνδυασμό π.χ. βαγκ', βακούτιν, γιανασ̌εύω, κατίριν, πάσιν και στο τέλος του πρώτου αυτού μέρους του άρθρου ακολουθεί μέσα σε παρένθεση η σημείωση (Δεν υπάρχει στο Ι.Λ.Π.).

Και στις δύο αυτές περιπτώσεις των άρθρων ακολουθεί πάντα ένα δεύτερο μέρος το ετυμολογικό, εδώ οι συγγραφείς συνέταξαν και παρουσιάζουν σε ενιαίο κείμενο όλες τις προτεινόμενες ετυμολογικές λύσεις και διορθώσεις που δημοσιεύτηκαν από τη μέρα που εκδόθηκε το Ι.Λ.Π. (1958, 1961) ως το 2002 (χρόνος έκδοσης του συμπληρώματος).

Αυτό το τμήμα αρχίζει πάντα με είσθεση κατά εφτά χαρακτήρες από το λήμμα και κατά τέσσερις από το υπόλοιπο άρθρο. Στοιχειοθετείται με τη βραχυγραφία Ετυμ(ολογικό) σε άτονη πλάγια γραφή και ακολουθεί άνω και κάτω τελεία. Στη συνέχεια σε όρθια άτονη γραφή καταγράφονται όλες οι προτεινόμενες ετυμολογικές προτάσεις χωρίς σήμανση αξιολογική, χρονολογική ή αλφαβητική. Στο τέλος κάθε ετυμολογικής πρότασης αναφέρεται μετά από τελεία ο συγγραφέας και το περιοδικό από όπου αντλήθηκε η πληροφορία π.χ. δα̤ρώ, μαρούκιν, πιπή, τοκμά

Οι νέες αυτές καταγεγραμμένες ετυμολογικές πληροφορίες αφορούν είτε διορθώσεις και συμπληρώσεις άρθρων του Ι.Λ.Π. π.χ. κούτσουρα, κουτίτζα, μαγκούνα, μάλαγμα, μανάτιν είτε λέξεις που στο Ι.Λ.Π. καταγράφονται ως αγνώστου ετύμου ή ξένη λέξη π.χ. μακάρτιν,τσ̌αμίντζ̌ιν, τσ̌ούτσ̌ουλα, φάσ̌α̤. Σε μερικές περιπτώσεις οι διορθώσεις αφορούν μόνο ιδιωματικούς τύπους π.χ. κουρεύω (ΙΙ), κούσ̌τιλια.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Η έκδοση είναι αρκετά καλή και ποιοτική, εύχρηστη και ευανάγνωστη. Είναι σαφής ο διαχωρισμός του κάθε άρθρου και των μερών του. Η στοιχειοθέτηση με μαύρα γράμματα όλων των ιδιωματικών τύπων και η χρήση γενικώς μεγαλύτερης γραμματοσειράς σε σχέση με το Ι.Λ.Π. καθώς και η χρησιμοποίηση της δημοτικής γλώσσας και μονοτονικού συστήματος διευκολύνουν κατά πολύ το σύγχρονο αναγνώστη.

Ο διαχωρισμός των άρθρων σε δύο σαφώς οριοθετημένα μέρη είναι πολύ εύστοχος και χρηστικός. Έτσι στο πρώτο μέρος έχουμε για τα συμπληρούμενα ή διορθούμενα άρθρα μια πολύ πετυχημένη επιτομή των ομολόγων άρθρων του Ι.Λ.Π., με το λήμμα, τους μορφολογικούς τύπους, το μέρος του λόγου, την ετυμολογία, τις σημασίες και πάντα την παραπομπή στον αντίστοιχο τόμο και σελίδα. Καθρεπτίζονται λοιπόν πιστά τα εξεταζόμενα άρθρα, ώστε ο αναγνώστης δεν χρειάζεται κάθε φορά να ανατρέχει στο Ι.Λ.Π. και το Συμπλήρωμα αποκτά αυτονομία. Ενώ για τα εντελώς νέα άρθρα, που δεν υπάρχουν στο Ι.Λ.Π., ο αναγνώστης έχει ακριβώς μπροστά του σε πιο ευανάγνωστη μορφή τη δομή του τυπολογικού και σημασιολογικού τμήματος ενός άρθρου του Ι.Λ.Π. Υπάρχει το λήμμα και όλοι οι ιδιωματικοί τύποι και γραμματικές διαφοροποιήσεις και αποκλίσεις με παράλληλη αναφορά των τοπωνυμίων όπου αυτές απαντώνται. Ακολουθούν οι σημασίες και η πολύ σημαντική και απαραίτητη για τον αναγνώστη σημείωση (Δεν υπάρχει στο Ι.Λ.Π.)

Στο δεύτερο μέρος τους, το Ετυμ(ολογικό), εκπληρώνεται ο βασικός σκοπός της συγγραφής του Συμπληρώματος, να συγκεντρώσει σε έναν τόμο όλες τις ετυμολογικού χαρακτήρα εργασίες εγκρίτων μελετητών-γλωσσολόγων, που έχουν δημοσιευθεί στα επιστημονικά περιοδικά Αρχείου Πόντου, Ελληνικά, Ελληνική Διαλεκτολογία κ.α. από την πρώτη μέρα της έκδοσης του Ι.Λ.Π. (1958, 1961) ως το 2002 και βελτιώνουν τη δουλειά ή συμπληρώνουν τα κενά που άφησε ο Α. Α. Παπαδόπουλος.

Οι συγγραφείς λοιπόν του Συμπληρώματος συνέταξαν σε ένα ενιαίο κείμενο όλες αυτές τις μελέτες και τις καταγράφουν όλες στο δεύτερο αυτό μέρος των άρθρων χωρίς καμία αξιολογική σήμανση ή παρέμβαση, που είναι επίσης ένας από του βασικούς τους στόχους. Έτσι οι αναγνώστες έχουν μπροστά στα μάτια τους ένα Corpus όλων αυτών των ετυμολογιών και οι επιστήμονες-μελετητές μπορούν ανεπηρέαστοι να επιλέξουν ή να αντιτάξουν νέες προτάσεις. Άλλωστε η παραπομπή, μετά από κάθε ετυμολογική πρόταση στο μελετητή και στο περιοδικό, από όπου αντλήθηκε η πληροφορία, προσωποποιεί την ευθύνη της και διευκολύνει τον ερευνητή.

Οι συγγραφείς του συμπληρώματος καταγράφουν μόνο την ποντιακή βιβλιογραφία (σσ. 259-260) στην οποία και μόνο γίνονται ακριβείς αναφορές, ενώ στους άλλους συγγραφείς στους οποίους στηρίζεται η παραπάνω βιβλιογραφία, αν και αναφέρονται ονομαστικά, δεν υπάρχει παραπομπή.

Για σειρές ολόκληρες Ελλήνων και ξένων μελετητών το Ι.Λ.Π., όπως επισημαίνει ο Δ. Τομπαΐδης στον Πρόλογο (σελ. 8), αποτέλεσε και αποτελεί το πρώτο και το πιο έγκυρο βοήθημα που λύνει απορίες και δίνει κατευθύνσεις στην επιστημονική έρευνα της Ποντιακής. Μετά όμως την έκδοση του Συμπληρώματος οι μελετητές θα πρέπει να το εξαρτούν άμεσα και από αυτό όχι μόνο για τα νέα λήμματα αλλά και για τις διορθώσεις και τις ανετυμολόγητες λέξεις του.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Μιχαλοπούλου Πασχαλιά.