1. ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Το Λεξικόν της Καρπαθιακής Διαλέκτου του Μ. Γ. Μιχαηλίδου-Νουάρου, αποτελεί το τελευταίο έργο του της σειράς τα «Καρπαθιακά Μνημεία» (Δημοτικά άσματα Καρπάθου, 1913, Νομικά έθιμα Καρπάθου, 1926, Δημοτικά τραγούδια Καρπάθου, 1928, Λαογραφικά Σύμμεικτα Καρπάθου 1-2, 1932-34, Ιστορία Καρπάθου 1940-49). Εκδόθηκε 18 χρόνια μετά το θάνατό του στην Αθήνα, τύποις «Π. Κλεισιούνης» Ο.Ε. Νεοφ. Μεταξά 29, Αθήνα. Την επιμέλεια της έκδοσης ανέλαβε ο γιος του Γ. Μ. Μιχαηλίδης-Νουάρος με την συνεργασία του Α. Καραναστάση (για τα στοιχεία Α-Γ σελ. 1-126) και του Κ. Μηνά.

2. ΤΟ ΛΕΞΙΚΟ

Το Λεξικό περιλαμβάνει 448 σελίδες. Αρχίζει με μία σελίδα τίτλου, ακολουθεί μία λευκή σελίδα και έπεται μια πλήρης σελίδα τίτλου και λοιπών εκδοτικών στοιχείων, ακολουθεί μία σελίδα με τα σχετικά με το Copyright και έπεται σελίδα με τα ονόματα των Επιμελητών της έκδοσης.

Στις σελίδες θ΄-ιβ΄ περιλαμβάνεται ο Πρόλογος υπογεγραμμένος από τον Επιμελητή και Εκδότη Γ. Μ. Μιχαηλίδη-Νουάρο. Σ' αυτόν εντάσσεται το παρόν Λεξικό στη σειρά «Τα Καρπαθιακά Μνημεία». Αναφέρεται ότι ήταν στις προθέσεις του συγγραφέα η έκδοση λεξικού και γραμματικής της καρπαθιακής διαλέκτου, το οποίο δεν πρόλαβε να εκδώσει ο ίδιος αλλά το παρέδωσε σε χειρόγραφη μορφή στους κληρονόμους του αποπερατωμένο σχεδόν έτοιμο προς εκτύπωση, για να το εκδώσουν ή να παραδοθεί στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, πράγμα που έγινε αλλά αργοπορούσε η έκδοσή του και έτσι αιτιολογείται η απόφαση του Επιμελητή και γιου του συγγραφέα να το εκδώσει ο ίδιος. Απόφαση που ενισχύθηκε κυρίως από το γεγονός ότι «περιέχει πολύτιμον θησαυρόν γνώσεων περί της γλώσσης, της λαογραφίας και της ιστορίας της καρπάθου» και από το γεγονός ότι ο συγγραφέας, όπως φαίνεται από τα εξώφυλλα των χειρογράφων, είχε ελέγξει και κατά καιρούς βελτιώσει το περιεχόμενο τους. Έτσι με την πολύτιμη συμβολή των Δωδεκανησίων επιστημόνων, Α. Καραναστάση και Κ. Μηνά πραγματώθηκε η έκδοση του Λεξικού, καταβάλλοντας κάθε προσπάθεια το κείμενο να εκτυπωθεί όπως το είχε συντάξει ο συγγραφέας. Οι μεταβολές που έχει υποστεί αφορούν στη διόρθωση εμφανών λαθών και παραλείψεων στη βελτίωση της διάταξης κάποιων λημμάτων, τη συμπλήρωση ελλιπών παραπομπών και την εφαρμογή κάποιων ορθογραφικών καινοτομιών και ελάχιστες προσθήκες στο κείμενο οι οποίες παραθέτονται μέσα σε αγκύλες. Κλείνοντας ο Εκδότης και Επιμελητής σημειώνει τις δυσκολίες κατά τη διαδικασία εκτύπωσης του Λεξικού και εκφράζει τις ευχαριστίες του προς τους συνεργάτες του και το τυπογραφείο.

Στις σελίδες ιγ΄ και ιδ΄ υπάρχουν οι Συντομογραφίες των λέξεων και των συγγραφέων και περιοδικών (μόνο για τις πιο συνηθισμένες παραπομπές σε νεότερους συγγραφείς και περιοδικά). Στη σελίδα ιε΄ καταγράφονται οι Σημειώσεις περί της Ορθογραφίας, ορθογραφικές καινοτομίες σε σχέση με την ιστορική ορθογραφία που χρησιμοποιεί ο Συγγραφέας ως προς την κατάληξη σε -η των εις -ις τριτοκλίτων, τον τονισμό με οξεία των σε -ας προσηγορικών πρωτοκλίτων και τη γραφή με -ι των ουδετέρων που προέρχονται από απαρέμφατα.

Το κύριο σώμα του Λεξικού περιλαμβάνεται στις σελίδες 1-430. Η σελιδαρίθμηση γίνεται με αραβικούς αριθμούς, η σελίδα είναι δίστηλη και δεν υπάρχουν κεφαλίδες. Τα λήμματα καταγράφονται με αλφαβητική σειρά και στοιχειοθετούνται με έντονη όρθια γραφή και εξέχουν κατά τρεις χαρακτήρες από το υπόλοιπο άρθρο.

Το Λεξικό δεν περιορίζεται στην απλή καταγραφή και ερμηνεία των ιδιωματικών καρπαθιακών λέξεων αλλά περιέχει πλήθος φράσεων ή παραδειγμάτων με τα οποία διασαφηνίζεται η έννοια και οι χρήσεις της λέξης ή και ευρύτερες αναλύσεις και περιγραφές ενός όρου ή εθίμου από όπου ξεπηδά η γνώση για τη λαογραφία και την ιστορία της Καρπάθου και παράλληλα παραθέτει την πιθανή ετυμολογία μιας λέξης όσο και των παραγόμενων από αυτήν απλών ή σύνθετων λέξεων (Πρόλογος σελ. ι΄).

Στη σελίδα 431 υπάρχουν τα Παροράματα και το Λεξικό κλείνει με μια σελίδα με τυπογραφικές πληροφορίες.

3. ΜΑΚΡΟΔΟΜΗ

Τα λήμματα καταγράφονται με αλφαβητική σειρά σύμφωνα με την καρπαθιακή ιδιωματική προφορά. Η λημματική λέξη στοιχειοθετείται με έντονη όρθια γραφή και εξέχει από το υπόλοιπο άρθρο κατά τρεις χαρακτήρες, παράλληλα αναγράφεται με ειδικά φωνητικά σύμβολα η ιδιωματική προφορά, χωρίς να υπάρχει φωνητική μεταγραφή της λέξης. Κάθε γράμμα αρχίζει πάντα σε καινούργια σελίδα και τυπώνεται με έντονη κεφαλαία γραφή στο κέντρο της σελίδας. Συχνά ακολουθούν πληροφορίες για την προφορά, τη λειτουργία και τη θέση τους στο καρπαθιακό ιδίωμα π.χ. Β, Δ, Ε, Ζ, Κ ή πληροφορίες σχετικά με τον τρόπο λημματογράφησης των άρθρων, γι΄ αυτό συχνά στο λήμμα ένα γράμμα βρίσκεται μέσα σε παρένθεση ακριβώς για να αποδοθούν τα χαρακτηριστικά της προφοράς π.χ.(β)αρέλλα, γά(δ)ρος, (γ)ανώνω. Τα όρια των άρθρων είναι σαφώς διαχωρισμένα με κενό διάστημα μεταξύ τους.

Πολύ συχνά στο βασικό λήμμα συγκεντρώνονται όλα τα παράγωγα μιας λέξεις , απλά ή σύνθετα, όχι στη αρχή παραγράφων αλλά πλαγιογραφημένα και σε διάφορα σημεία του άρθρου π.χ. δροσιά, κάματος, κανάκι, παι(δ)ί, σαμάρι, τάσσω, χύνω. Μερικές φορές τη θέση της λημματικής λέξεις κατέχουν δύο και περισσότεροι ιδιωματικοί τύποι ή μορφολογικές αποκλίσεις π.χ. αβιός, αδιάρμεστος, άχνα, θεριάκι, μαντόξυλο ή στα ρήματα καταγράφονται και οι άλλοι χρόνοι π.χ. θάρρω, θεογκαλιώ, θώχτω ή ο ενεργητικός και ο μέσος τύπος π.χ. κουράζω ή λέξεις ίδιας χρήσης άλλά διαφορετικής σημασίας π.χ. έμπα, καλημέρα ή επιρρηματικές και επιφωνηματικές εκφράσεις π.χ. από 'λα ως έλα, λάσσι-λάσσι, όϊος-όϊος, σ' ώρα βιάς.

Παρατηρούνται λήμματα τριτοπρόσωπων ρημάτων π.χ ήδι̮οξέ του, (ι)κανι̮εί, μπρίζει και ελάχιστα τοπωνύμια Έλυμπος, Μισοχώρι και πολύ λίγα παραπεμπτικά λήμματα π.χ. αποφάλλου που μερικές φορές δεν ανταποκρίνονται ή συμπληρώνουν το ένα το άλλο π.χ. ααζζάρω, μωρέ. Σε ελάχιστες περιπτώσεις τα επιρρήματα που προέρχονται από επίθετα καταγράφονται ως χωριστά λήμματα π.χ. αενικά, τις περισσότερες φορές συγκαταλέγονται στα παράγωγα του λήμματος π.χ. άγριος.

Συνήθως τα άρθρα έχουν τρία τμήματα, τυπολογικό, σημασιολογικό και ετυμολογικό, η θέση του όμως δεν είναι με σαφήνεια καθορισμένη π.χ αθθιολή, άθνη, αποκάννω, βερβέλια, δείχνω, ημπορώ, ξαπολυταρά. Στο θέμα της ορθογραφίας οι Επιμελητές έκδοσης ακολούθησαν πιστά το χειρόγραφο του συγγραφέα, που απέδιδε τις λέξεις κατά την ιστορική ορθογραφία με ορισμένες καινοτομίες α) γραφή με -η των τριτοκλίτων σε-ις, β) οξεία σε όλα τα προσηγορικά σε-ας, γ) γραφή με -ι των ουδετέρων που προέρχονται από απαρέμφατα, οι οποίες δεν ακολουθήθηκαν πιστά (βλ. Χ. Π. Συμεωνίδης, Ελληνικά 26, 1973, σελ. 169).

Η γλώσσα καταγραφής των λημμάτων, των ιδιωματικών τύπων, μορφολογικών αποκλίσεων και των παραδειγμάτων είναι η ιδιωματική της Καρπάθου, η γλώσσα απόδοσης των σημασιών και των άλλων πληροφοριών είναι η λόγια νεοελληνική με χρήση πολυτονικού συστήματος.

4. ΜΙΚΡΟΔΟΜΗ

Τα λήμματα καταγράφονται με αλφαβητική σειρά με βάση την καρπαθιακή ιδιωματική προφορά. Οι ιδιωματικού τύποι ή μορφολογικές παραλλαγές του λήμματος ή λεξιλογικές διαφοροποιήσεις, όπου υπάρχουν, συνήθως ακολουθούν το λήμμα και στοιχειοθετούνται είτε όπως ακριβώς το λήμμα π.χ. αβιός, αγγαστρώνω, κάϊς, μαντόξυλο, είτε με πλάγια άτονη γραφή π.χ. βάκαμμα, δροφαντός, πουργούρα, φαλλαίος, ή σε όρθια άτονη γραφή π.χ. αρπετό. Σε αρκετές περιπτώσεις μετά το λήμμα δίνεται μέσα σε παρένθεση η απόδοση της λέξης χωρίς τα φωνητικά πάθη της διαλέκτου, ώστε να πλησιάζει τη νέα ελληνική π.χ. αέρετος, αάτευτος, αποδιαάζω.

Μετά το λήμμα συνήθως ακολουθεί η γραμματική κατηγορία. Στα ουσιαστικά αναφέρεται το άρθρο τους, στα επίθετα συνήθως οι καταλήξεις των τριών γενών π.χ. αλλότες, αλουσιά, ανήμπορος, παχύς. Στα ρήματα συχνά ακολουθούν, συνήθως σε πλάγια γραφή, οι άλλοι χρόνοι π,χ, αλέθω, γδέρω, (ε)ρμώνω αλλά μπορεί και με έντονη γραφή, όπως το λήμμα, π.χ. θεογκαλιώ, λαχαίνω, μτσάννω. Μερικές φορές στα ουσιαστικά ακολουθούν οι διάφοροι γραμματικοί σχηματισμοί π.χ. μάστορης, μάττακας, σκούλουκας.

Σε αρκετά άρθρα στο βασικό λήμμα συγκεντρώνονται, σε διάφορα σημεία του άρθρου, ποικίλα παράγωγά του απλά ή σύνθετα σε πλάγια γραφή, χωρίς να εφαρμόζεται σταθερά κάποια αλφαβητική, ετυμολογική ή άλλου είδους αρχή σύνταξης π.χ. αγγούρι αγιάζω, άγριος, αντζέλικος, γλημόρι, δροσιά, δύναμι, κανάκι, πίσσα. Σε κάποιες περιπτώσεις, αν ένας ιδιωματικός τύπος ή λέξη απαντάται σε μία μόνο περιοχή, αναφέρεται το τοπωνύμιο π.χ, αποσπερού, ληταρά, μουστούχι, μπροσταρέα, μυλία, οτρέα. Σε άλλες περιπτώσεις χρησιμοποιείται ο χαρακτηρισμός κοινόν είτε για να δηλωθεί ότι πρόκειται για λέξη ίδια με την κοινή νεοελληνική είτε ότι πρόκειται για λέξη που έχει υποστεί κάποια φωνητική αλλοίωση σε σχέση μ΄ αυτή της νέας ελληνικής π.χ. ακόντι, παννί, παμπόρι, ούλος.

Συνήθως μετά το τυπολογικό ακολουθεί το σημασιολογικό τμήμα του άρθρου μετά από ένα ίσον (=) ή μετά από άνω και κάτω τελεία (:). Τα ερμηνεύματα αποδίδονται είτε με λεξικογραφικούς ορισμούς είτε με συνώνυμα της νέας ελληνικής είτε με συνδυασμό και στοιχειοθετούνται με άτονη όρθια γραφή π.χ. απόπαιο, απόπατος, βαρά και συχνά παράλληλα αναφέρονται και άλλου είδους πληροφορίες συνήθως λαογραφικές π.χ. βρωματίζω, λακκωνιά, μουσάντρα, σουφάς. Αν οι σημασίες είναι περισσότερες από μία αριθμούνται με άτονους αραβικούς αριθμούς 1), 2), 3)…π.χ. γυναίκα, (γ)υρεύω, μάννα, προηγούνται οι πιο κοινές και περισσότερο συνηθισμένες και έπονται οι μεταφορικές ή οι ιδιαίτερες χρήσεις της λέξης π.χ. βιόλλα, πατώ, πλάκα, σίδερο, σκεπός. Πολύ συχνά επεξηγούνται σημασιολογικά και τα παράγωγα που παραθέτονται στο λήμμα π.χ. ακούω, αλεύρι, (ε)πίτροπος, κακός, καλάμι, όργο.

Αρκετά συχνά για τη τεκμηρίωση των σημασιών τόσο του λήμματος όσο και των παραγώγων τους χρησιμοποιούνται παραδείγματα φράσεων από την καθημερινή ζωή, χαρακτηριστικές ιδιωματικές εκφράσεις, παροιμίες, τραγούδια κ.λ.π. του καρπαθιακού λαού π.χ. ακούω, αονή, αοράζω, ασαράντωτος, γέρος, δι̮άξι, (δ)οξάρι, δροσιά, σύρνω.Αυτά στοιχειοθετούνται με άτονη πλάγια γραφή και μέσα σε εισαγωγικά. Σπάνια για κάποιες λέξεις η χρήση και η σημασία τους δίνεται μόνο μέσα σε φράσεις π.χ. σύκκαλα, συντέλεια, συπουρί. Καμιά φορά στις σημασίες αναφέρονται συνώνυμες λέξεις ή εκφράσεις π.χ. αγιούτο, ανεγλείφω, αονή, (ε)ξαορεύγω ή γίνεται παραπομπή σε συνώνυμα λήμματα π.χ. (ε)ξαφανίζομαι, ή σε παλιότερα κείμενα π.χ. (ε)ξερώ, ψείρα ή σε έγκριτους μελετητές π.χ. (ε)ξημερώνω, κανόνας, λιπατές, τσουννί.

Έπεται το ετυμολογικό τμήμα των άρθρων. Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που το ετυμολογικό προηγείται του σημασιολογικού π.χ. ανεκούρκουα, ανεκρούω, ανεμία. Υπάρχουν και άρθρα που δεν έχουν ετυμολογικό π.χ. (β)ουτσά, γναφαρέα, λακκωνιά, λούγγρα Ορίζεται αν μια λέξη προέρχεται από την αρχαία, την μεταγενέστερη, τη μεσαιωνική ελληνική , αν είναι της κοινής νεοελληνικής ή είναι ξενικής προέλευσης π.χ. αθθιολή, άκλωστρος, ακκουμπώ, άκουρος, ακροστέκομαι, ανεμία, αρνός, βρωματίζω, βούτσης, γαζζί, ζαφαράς, ζάχαρι, καλίκι, κατήνα, παμπόρ, παρακλίκι. Οι ξένες λέξεις αποδίδονται κανονικά στο αλφάβητό τους εκτός από τις ανατολικές και κυρίως τις τουρκικές που αποδίδονται με ελληνικούς ή λατινικούς χαρακτήρες. Παρατηρούνται και λήμματα άγνωστης ετυμολογίας, στα οποία μερικές φορές με προσοχή αναφέρονται πιθανές ετυμολογικές προτάσεις π.χ. άκαντος, (ε)σωλλαϊζω, ζααρεί, καταμιτώνω.

Γενικά τις μη βέβαιες ετυμολογικές προτάσεις ο συντάκτης τις καταγράφει με πρόταξη των ίσως, πιθανώς, μήπως ή με χρήση ερωτηματικού π.χ. βάλλια, (γ)ελλέρα, γιαλέλι, καλαμπαούρας, καλαφονός, καταχανάς, λαντουρίζω, σαμπαρίζω.

Συνήθως παραθέτει διάφορες ετυμολογικές προτάσεις και κάνει παραπομπές σε έγκριτους μελετητές και λεξικά και πολλές φορές εκφράζει την προσωπική του θέση και εκτίμηση π.χ. αβιός, αγάλια, αγγούρι, αγροικώ, άθθος, ακόμη, γαδάρα, γαζζί, γατάνι, γλεούδια, δοίφτης, κανάκι, στοβάρι, στρεβλός. Σε ελάχιστες περιπτώσεις γίνεται παραπομπή σε παλιότερα κείμενα ή λεξικά όπου απαντάται η λέξη από την οποία παράγεται το λήμμα π.χ. αονή, βρούτσα, κοττώ. Κάποιες φορές αν αναφέρονται και άλλοι ιδιωματικοί τύποι ή λέξεις με σημασίες που διαφέρουν μεταξύ τους αυτές αιτιολογούνται και ετυμολογικά π.χ. κιουρί, κουμι̮άζω, μούτσος, μπότσα, σκιαναρίζω.

Το ετυμολογικό τμήμα στοιχειοθετείται με άτονη όρθια γραφή ενώ η λέξη από την οποία παράγεται το λήμμα με πλάγια άτονη γραφή. Κάποιες φορές, συνήθως πρόκειται για προσθήκες των επιμελητών, περικλείεται μέσα σε αγκύλες π.χ. βούτσης, βρομώ, βρούτσα, βρύση, βρωματίζω.

5. ΚΡΙΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ

Η Έκδοση είναι αρκετά καλή, ποιοτική και σε γενικές γραμμές αρκετά ευανάγνωστη. Τα όρια των άρθρων είναι σαφή, τα μέρη του όμως δεν είναι σαφώς οριοθετημένα και δεν παρουσιάζουν συνέπεια ως προς τη θέση και τον τρόπο παρουσίασής τους μέσα στο άρθρο. Το γεγονός αυτό παράλληλα με την παράθεση πολλών παραγώγων, απλών ή σύνθετων, του λήμματος σε διάφορα σημεία του άρθρου χωρίς αλφαβητική ή άλλη αρχή κατάταξης αλλά με εντελώς τυχαία, εξωτερικά και συμβατικά κριτήρια σύνταξης (βλ. Χ. Π. Συμεωνίδης, Ελληνικά 26, 1973, σελ. 164) καθιστούν δύσκολη την ανεύρεσή τους και γενικά την μελέτη των άρθρων αυτών.

Η παρούσα έκδοση στηρίζεται στο αποπερατωμένο και σχεδόν έτοιμο για εκτύπωση χειρόγραφο Λεξικό του Συγγραφέα, Μ. Μιχαηλίδη-Νουάρο και πραγματώνεται από το γιο του Γ. Μιχαηλίδη-Νουάρο που μαζί με τους Α. Καραναστάση και Κ. Μηνά είχε την επιμέλεια της έκδοσης, η οποία δεν περιορίζεται «εις την εξήγησιν εξήγησιν των ιδιωματικών καπραθιακών λέξεων …, αλλά περιέχει κατά κανόνα πλήθος φράσεων ή παραδειγμάτων … επίσης δε παραθέτει τόσον την πιθανήν ετυμολογίαν εκάστης λέξης, όσον και τας εξ' αυτής παραγωμένας … εις πολλά λήμματα του Λεξικού υπάρχουν ευρείαι επεξηγήσεις ή αναπτύξεις αναγόμεναι εις την λαογραφίαν, την ιστορίαν … και πολιτισμόν της Καρπάθου». Στόχος που κατά κύριο λόγο έχει επιτευχθεί.

Καταγράφεται ο εκφραστικός πλούτος του ιδιώματος τόσο με τα λήμματα, τους διαλεκτικούς τύπους και τις μορφολογικές αποκλείσεις που τα συνοδεύουν όσο και με τα ποικίλα παράγωγα που συγκεντρώνονται κάτω από το βασικό λήμμα. Μέσα από τα χαρακτηριστικά παραδείγματα τεκμηρίωσης, από την καθημερινή ζωή, τις παροιμίες, τα τραγούδια, τις ιδιωματικές φράσεις κ.λ.π. του καρπαθιακού λαού, διασαφηνίζονται οι σημασίες, οι συνήθεις χρήσεις ή οι σημασιολογικές αποχρώσεις των λέξεων και των παραγώγων τους και καθρεπτίζεται η πλούσια λαογραφία και ιστορία του νησιού και παράλληλα με τη χρήση ειδικών φωνητικών συμβόλων και την απόδοση σε γραπτό λόγο της προφοράς αναδεικνύεται παραστατικά η φωνητική του ιδιώματος.

Το ετυμολογικό τμήμα απηχεί τη σχέση του ιδιώματος με τη γλωσσική μας παράδοση, αρχαία, μεταγενέστερη και μεσαιωνική, και τις επαφές του με άλλους λαούς, τούρκους, ιταλούς κ.λ.π. αλλά κυρίως εκφράζει την επιστημονική ευθύνη και συνέπεια του συγγραφέα και των επιμελητών της έκδοσης. Καταγράφονται οι ετυμολογικές προτάσεις, εκφράζεται η θέση του συντάκτη, δηλώνεται η πιθανότητα ή αβεβαιότητα μιας πρότασης, αξιοποιούνται έγκριτες επιστημονικές μελέτες και Λεξικά και γίνονται παραπομπές σ' αυτές/α.

Παρατηρείται γενικά συνέπεια στη χρήση της λεξικογραφικής μεταγλώσσας (βραχυγραφίες, ορολογίες κ.λ.π.), δεν παρατηρείται όμως συνέπεια στην εφαρμογή των ορθογραφικών καινοτομιών που όρισαν οι επιμελητές της έκδοσης (σελ. ιε΄). Παρατηρούνται επίσης λέξεις ακαταχώρητες, λέξεις δηλαδή που αναφέρονται στα παραδείγματα τεκμηρίωσης των σημασιών αλλά οι ίδιες δεν έχουν λημματογραφηθεί και μη συνέπεια στην απόδοση των τούρκικων λέξεων από τις οποίες παράγονται λέξεις του ιδιώματος ( Χ. Π. Συμεωνίδης, Ελληνικά 26, 1973, σελ. 164-65, 169).

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ: Μιχαλοπούλου Πασχαλιά.