ΙΟΥΛΙΑΝΟΣ Ο ΠΑΡΑΒΑΤΗΣ

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

[…]

Κατὰ τὰ παιδικὰ ἔτη ἐφοιτήσαμεν καὶ ἡμεῖς εἰς τὰ παρ' ἡμῖν σχολεῖα, κ' ἐδιδάχθημεν τὰ ἐκεῖ διδασκόμενα. Περὶ τῆς ἀληθείας τῶν διδαγμάτων τούτων κατ' ἀρχὰς οὐδεμίαν εἴχομεν ἀμφιβολίαν, καὶ ἀμέριμνον παρήρχετο τὸ ἔαρ τοῦ βίου, ἀλλ' ὀλίγον διήρκεσεν ἡ κατάστασις αὕτη· ὁ νοῦς ἤρξατο ὡριμάζων, κ' ἐστηρίξαμεν ἐταστικὰ βλέμματα ἐπὶ τῶν πεποιθήσεων ἡμῶν. Ἦσαν δὲ αὗται αἱ πεποιθήσεις πάντων τῶν παίδων, καὶ τοῦ πλείστου μέρους τῆς χριστιανικῆς ἀνθρωπότητος, ὅπερ οὐδέποτε ὑπὲρ αὐτὰς ὑψοῦται, καθαρὰ, καὶ γνήσια τὰ ὑπὸ τῶν ἱερῶν βιβλίων διδασκόμενα, ἄνευ τῶν σοφιστικῶν, καὶ ματαίων ἐπεξηγήσεων, δι' ὧν οἱ μετέπειτα αἰῶνες παρεμόρφωσαν αὐτὰ, ὅπως συμβιβάσωσι δῆθεν πρὸς τὰ ὁλονὲν αὔξοντα φῶτα τῆς ἐπιστήμης, συγκλώθοντες τ' ἀσύγκλωστα, ὡς οἱ πρῶτοι χριστιανοὶ, οἱ καρατομοῦντες τ' ἀγάλματα τοῦ Φειδίου, κ' ἐπιτιθέντες αὐτοῖς τὴν ἄσχημον μορφὴν προσφάτως μαρτυρήσαντος μοναχοῦ.

Ἐπιστεύομεν δηλ. ὅτι εἰς τὸ ὑπὲρ ἡμᾶς γλαυκὸν στερέωμα, ὅπου ἔστιλβον τῆς γῆς οἱ φωστῆρες, εὑρίσκετο ὁ Θεὸς, σεβάσμιος, ἔνθρονος γέρων, δεξιόθεν ὁ υἱὸς, τριακοντούτης ξανθὸς νεανίας, ἄνωθεν αὐτῶν τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, πτερυγίζον ἐν σχήματι περιστερᾶς, ἔμπροσθεν οἱ ἄγγελοι, καὶ ἀρχάγγελοι, καὶ τὰ ἑξάπτερα Χερουβεὶμ, καὶ Σεραφεὶμ, ᾄδοντα ἀτελεύτητα ὠσανὰ πρὸς τὸν ἦχον λιγυφθόγγων βαρβίτων, ὄπισθεν τὸ ἀκάθαρτον τῶν ἁγίων πλῆθος, ἔν τινι γωνίᾳ ἡ ἡδεῖα τῆς Παναγίας μορφὴ, καὶ πέριξ ὁ ὄχλος τῶν δικαίων, συνωθούμενος, καὶ καταπατούμενος, ἵν' ἀτενίσῃ καὶ μακρόθεν πᾶσαν τὴν δόξαν ἐκείνην. Ὅτι κάτωθεν ἡμῶν εὑρίσκετο ἡ γέεννα, τὸ πῦρ τὸ ἄσβεστον, «ὅπου ὁ κλαυθμὸς, καὶ ὁ τριγμὸς τῶν ὀδόντων, ὅπου ὁ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτᾷ, καὶ τὸ πῦρ αὐτῶν οὐ σβέννυται»^[1], σκοτεινὸν χάσμα πλῆρες θείου, καὶ φλογῶν, ἔνθα ἐντὸς μεγάλων λεβήτων ἔζεον αἱ ψυχαὶ τῶν ἁμαρτωλῶν, ἀναστρεφόμεναι ὑπὸ κερασφόρων, καὶ μακροκέρκων διαβόλων, ἀγγέλων καὶ τούτων πρώην, ἐπαναστάντων ὑπὸ τὴν ἀρχηγίαν μεγαλεπιβόλου ἀντάρτου κατὰ τοῦ Θεοῦ, ὅπως ἐκθρονίσωσιν αὐτὸν, καὶ μετὰ πολλὰς, καὶ αἱματηρὰς μάχας κρημνησθέντων εἰς τὸν Τάρταρον ἐκεῖνον.

[…]

Τοιαύτη ἀκριβῶς ἡ παιδικὴ ἡμῶν πίστις, παρεθήκαμεν δὲ συντόμως τὰ χωρία, ὅπως μὴ ὑπάρξῃ ἀμφιβολία τις, καὶ διότι ἐσμὲν πεπεισμένοι ὅτι πολλοὶ, οἱ πλεῖστοι ἴσως, οὐδέποτε ἀνέγνωσαν αὐτὰ, οὐδὲ μικρὸν ἐκπλαγήσονται, ἐὰν μετὰ προσοχῆς ποιήσωσι τοῦτο σήμερον. Καὶ ὄντως, μόλις ὀλίγον μελετηθεῖσα, ἀναφαίνεται ἡ ἐβραϊκὴ αὕτη μυθολογία ὑπὸ τὸν ἀληθῆ αὐτῆς χαρακτήρα, ταχέως δὲ οὐδ' ἐννοοῦμεν πῶς ἠπατήθημεν, ἐκλαβόντες ὡς θεῖαν ἀποκάλυψιν σύμπλεγμα μύθων, ὧν οἱ πλεῖστοι παρ' ἑτέρων ἐλήφθησαν ἐθνῶν, καὶ οἵτινες ἔχουσι τὴν συνήθη τῶν μύθων ἀξίαν, ἐκφράζοντες, ὑπὸ ἀλληγορικὴν μορφὴν, τὰς δοξασίας, καὶ πλάνας τῆς ἐποχῆς καθ' ἣν ἐπενοήθησαν, ἐπειδὴ δὲ οἱ ἐν λόγῳ ἀνήκουσιν εἰς τὴν νηπιακὴν τοῦ Ἰουδαϊκοῦ ἔθνους ἡλικίαν, δοξασίας καὶ πλάνας ἐντελῶς νηπιώδεις.

Ἐστρέψαμεν τότε τοὺς ὀφθαλμοὺς, καὶ εἴδομεν τὴν σμικρὰν μειονότητα κατὰ τὸ μᾶλλον ἢ ἧττον πεφωτισμένην, ἀλλ' ἀφ' ἑτέρου τὰ πλήθη ὅλα πιστεύοντα, πᾶσαν λέξιν πιστεύοντα, κ' ἐφάνη ἡμῖν ἀκατανόητος ἡ τύφλωσις αὕτη, καὶ ἡ ἄγνοια, εἰς ἣν ἀφίεντο. Ἀφοῦ, ἐσκεπτόμεθα, ὁ οὐρανὸς οὐκ ἔστι θόλος κρυστάλλινος, ὡς ἐφρόνουν οἱ ἀρχαῖοι, ὁ Ἰησοῦς, καὶ οἱ Εὐαγγελισταὶ, ἀλλ' ἄπειρος ἔκτασις πανταχόθεν τὴν γῆν περιβάλλουσα, ἀφοῦ αὕτη ἐστὶ σφαῖρα περιστρεφομένη, καὶ οὐχὶ δίσκος ἀκίνητος, ποῦ ὁ ἄνω οὐρανὸς, καὶ ἡ κάτω κόλασις, ποῦ ὁ θρόνος τοῦ Θεοῦ, καὶ οἱ ἄγγελοι, ποῦ τὸ βάραθρον τοῦ Σατὰν, καὶ οἱ λέβητες; Ἀφοῦ οἱ ἀστέρες οὐκ εἰσὶ φανοὶ προσηρμοσμένοι εἰς τὸ στερέωμα, ἀλλὰ κόσμοι ἀτέρμονες, ἀπειράκις τοῦ οὐτιδανοῦ ἡμῶν σφαιριδίου μείζονες, πῶς ἐπλάσθησαν πάντες τὸ ἑσπέρας τῆς τετάρτης ἡμέρας, ἐν ᾧ αἱ πέντε ἅλλαι ἐδαπανήθησαν ὅλαι πρὸς διευθέτησιν τῶν ἐν τῇ γῇ, καὶ πῶς ἐπ' αὐτῆς πεσοῦνται κατὰ τὴν ἡμέραν τῆς κρίσεως; Πῶς ὑπῆρξε τὸ φῶς, πῶς ἐχωρίσθη τοῦτο τοῦ σκότους, ἡ ἡμέρα τῆς νυκτὸς, καὶ πῶς παρῆλθεν ἡμίσεια ἑβδομὰς πρὸ τῆς πλάσεως τοῦ ἡλίου. Πῶς ταῦτα πάντα ἐδημιούργησε Θεὸς ἀνθρωπόμορφος, ἢ, ἐὰν ὑποτεθῇ οὗτος πνεῦμα αἰώνιον, πῶς περιεπάτει ὑπὸ τὰς ἀναδενδράδας τοῦ παραδείσου δισχίλια μόλις ἔτη πρὸ τοῦ πολέμου τῆς Τροίας, καὶ κατεσκεύαζε περισκελίδας διὰ τὸν Ἀδάμ; Ὁποία τίς ἡ θεία πόλις, καὶ τίς ὁ σκοπὸς αὐτῆς πρὸ τῆς πλάσεως τοῦ κόσμου, καὶ πρὶν εἰσχωρήσωσιν ἐκεῖ ἡ Παναγία, καὶ τῶν ἁγίων, καὶ δικαίων τὸ πλῆθος, ὧν πολλοὶ, εἰρήσθω ἐν παρόδῳ, φέρουσιν ἔτι περὶ τὸν τράχηλον τὸν βρόχον τοῦ δημίου; Πῶς πετῶσιν ἄγγελοι, μὴ ἔχοντες οὐρὰν, ὡς τὰ πτηνὰ, ἵνα διευθύνωνται, ἐντὸς τίνος σώματος πετῶσιν, ἀφοῦ ἡ ἀτμοσφαῖρα ἡμῶν ἐκτείνεται πέντε μόνον λεύγας ὑπὲρ τὴν γῆν, πῶς φέρουσι πτερὰ ὑλικὰ ἐπ' ἀΰλου σώματος, ἢ πῶς πετῶσι διὰ πτερῶν ἀΰλων, κ' ἐν γένει πρὸς τί τὰ πτερὰ, ἀφοῦ εἰσὶν ἄϋλοι; Πρὸς τί αἱ ἓξ πτέρυγες τῶν Χερουβεὶμ, ἀφοῦ, ἐὰν ἐκίνουν αὐτὰς, ἤθελον περιστρέφεσθαι μόνον κυκλικῶς ὡς ἀνεμόμυλοι; Πῶς συνέβησαν μάχαι, κ' αἱματοχυσίαι ἐν οὐρανῷ μεταξὺ ὄντων ἀΰλων; Τί σημαίνει ἡ ἐξ οὐρανοῦ εἰς τὴν κόλασιν κατακρήμνισις, καὶ πῶς καίονται ἐν τῇ τελευταίᾳ ταύτῃ ψυχαὶ ἄϋλοι; Ἐὰν διατηρῶμεν μετὰ θάνατον τὰς ἐπὶ γῆς μορφὰς, τὰς μορφὰς ποίας ἡλικίας; Πῶς ἐπλάσθη ὁ κόσμος πρὸ πεντακισχιλίων ἐτῶν, ἐν ᾧ εὑρίσκομεν εἰς τὸ Βέλγιον, εἰς τὴν Παραῤῥήνειον, καὶ εἰς αὐτὴν τὴν Ἀμερικὴν ὀστᾶ ἀνθρώπων ζησάντων μετὰ τῶν Μαμοὺθ, καὶ Ταπύρων πρὸ πεντακισμυρίων, ἐν ᾧ τὸ δέλτα τοῦ Μισσισίππη πρὸ δεκακισμυρίων ἐτῶν σχηματίζεται, καὶ ὅπως στοιβασθῶσι τὰ τελευταῖα μόνα τῆς γῆς στρώματα, παρῆλθον πολλὰ ἐτῶν δυσεκατομμύρια; Πῶς ἔζησεν ἐπὶ τῆς γῆς Θεὸς ἐν σώματι ἀνθρώπου πολλὰ ἔτη μετὰ τὸν Περικλέα, προχθὲς ἀκόμη; Τί σημαίνει ἡ τερατολογία αὕτη, καὶ ἂν κατῆλθε Θεότης ἐπὶ τῆς γῆς, πῶς οὐδὲν ἐξήγησε τοῖς θνητοῖς τῶν μεγάλων κυκλούντων αὐτοὺς μυστηρίων, πῶς παρεδέχθη ὡς ἀληθεῖς πάσας τὰς πρώην, καὶ τότε πιστευομένας πλάνας, πῶς ἠγνόησε κἂν ὅσα καὶ οἱ παίδες τῶν γυμνασίων σήμερον γνωρίζουσι περὶ ἀστρονομίας, γεωλογίας, φυσικῆς κτλ. καὶ πῶς ἐξηγεῖται, μετὰ θείαν ἐπίσκεψιν ἡ ἐπὶ τῆς δειλαίας ἡμῶν σφαίρας δεσπόζουσα ἔτι ἄφατος ἀθλιότης; Πῶς ὁ πάνσοφος, καὶ παντοδύναμος Θεὸς, ὁ τὰ πάντα πλάσας, καὶ κατὰ βούλησιν εὐθύνων, οὐ προεῖδε τὰ ἐπὶ γῆς συμβησόμενα, ἢ, προϊδὼν, πῶς οὐκ ἐκώλυσε, καὶ τίς ἤθελε φέρειν ἕτερος πᾶσαν τὴν εὐθύνην, κατὰ τὴν ἐν λόγῳ μυθολογίαν; Διατὶ κατηγορεῖται ὁ Ἀδὰμ, ὁ προπάτωρ οὗτος, ἢ μᾶλλον ὁ ἀπόγονος τοῦ Προμηθέως, ὡς ὀρεχθεὶς τὸ ξύλον τῆς γνώσεως; Ὁποία τις ἡ Θεότης ἡ πλάσασα αὐτὸν, καὶ εἶτα ἀρνηθεῖσα αὐτῷ τὰ δύο κάλλιστα δῶρα, τὴν μάθησιν, καὶ τὴν ζωὴν, ἀφοῦ δ' ὑπέκλεψε τὸ πρῶτον, φοβουμένη ὅτι ἐξισώθη πρὸς αὐτὴν, καὶ καταρωμένη, καὶ τιμωροῦσα; Κατὰ τί διαφέρει τοῦ Διὸς, ἣ Ὀσίριδος ἡ ἐβραϊκοχριστιανικὴ αὕτη θεότης, ἡ ὀργιζομένη, ὑβρίζουσα, μετανοοῦσα, καταστρέφουσα ὅτι μόλις κατεσκεύασε, καταπνίγουσα ὁλόκληρον τὸ ἀνθρώπινον γένος, τοὺς ἀγαθοὺς μετὰ τῶν πονηρῶν, καὶ αὐτὰ τ' ἀθῶα θηρία, καὶ τέλος ἐξιλεουμένη διὰ τῆς εὐαρέστου κνίσσης τῶν σφαγίων; Τίνες οἱ υἱοὶ τοῦ Θεοῦ, οἱ εὑρίσκοντες νοστίμους τὰς θυγατέρας τῶν ἀνθρώπων, οἱ εἰσπορευόμενοι εἰς αὐτὰς, καὶ γεννῶντες ἐξ αὐτῶν τοὺς γίγαντας; Μὴ παρακούοντος τυχὸν τοῦ Ἀδὰμ, πῶς ἤθελε περιλαβεῖν ὁ παράδεισος ἅπαν τὸ ἀνθρώπινον γένος, καὶ μάλιστα μὴ καταστρεφόμενον ὑπὸ τοῦ θανάτου; Πῶς περιέλαβεν ἓν πλοῖον πάντα τὰ ἔμψυχα τῆς γῆς, ἐν ᾧ τὰ γένη αὐτῶν ἀδιακόπως ἀλλοιοῦνται, καὶ πόθεν προῆλθον τὰ ἐσχάτως ἀναφανέντα; Πῶς ὡμίλουν τ' ἄλογα ζῶα ἐν τῷ παραδείσῳ, καὶ πῶς ἦταν πρὸ τοῦ ἁμαρτήματος ἀθάνατα αὐτά τε, καὶ ὁ ὑλικὸς ἄνθρωπος;

Ἀλλὰ παύομεν, διότι ὁ κατάλογος ἐστὶν ἀτελεύτητος, ἐξελέξαμεν δ' ἐπίτηδες τὰς χυδαιοτέρας μόνον τῶν τερατολογιῶν τούτων, καὶ οὐδ' ἐθίξαμεν τὰς εἰς ὁπωσοῦν ὑψηλοτέρας θεωρίας προσκρουούσας, διότι βαρύνομεν βεβαίως τοὺς πολλοὺς τῶν ἀναγνωστῶν ἡμῶν. Ἀκούομεν δὲ αὐτῶν λεγόντων: - «Καὶ τίς σήμερον πιστεύει εἰς τὰ τοιαῦτα;» - «Τίς; Ἀπαντῶμεν. Τὰ ἐννέα δέκατα τῆς χριστιανικῆς ἀνθρωπότητος· πάντες οἱ ἀληθῶς πιστεύοντες». - Ταῦτα κατὰ λέξιν εἰσὶ τὰ ἐν τοῖς ἱεροῖς ἡμῶν βιβλίοις περιεχόμενα, πάντα δὲ τὰ έπίλοιπα ἁπλαῖ ἑρμηνεῖαι, ἀλλάσσουσαι κατὰ τὴν διανοητικὴν ἑκάστου ἀτόμου ἀνάπτυξιν, καὶ φέρουσα διὰ μυρίων ἀτραπῶν πρὸς τὴν φιλοσοφίαν. Ταῦτα μανθάνουσι μετ' ἀτρύτων κόπων οἱ παῖδες ἡμῶν εἰς τὰ σχολεῖα, στρεβλοῦντες οὕτως ἐσαεὶ τὴν διάνοιαν αὐτῶν; Τοῦτον ἐποτίσθημεν πάντες τὸν ἱὸν, καὶ μόλις λυτροῦται αὐτοῦ εἶτα εἷς ἴσως ἐν μυρίοις. Συγχωρήτωσαν λοιπὸν οἱ τὴν διάνοιαν αὐτῶν καλλιεργήσαντες, καὶ τὴν ἀληθῆ ἀξίαν, καὶ ἔννοιαν τούτων πάντων εἰδότες, καθότι ἀποτελοῦσιν ἐλαχίστην μειονοψηφίαν, ἡ δὲ παρ' ἡμῶν γραφεῖσα εἰκὼν ἐστὶ τὸ ἐπίσημον προσκύνημα, οὐ μόνον τῆς μεγάλης ὀμάδος, ἀλλὰ καὶ αὐτῶν τῶν ἰδίων. Τοσοῦτον δ' ἐστὶ ἀληθὲς τοῦτο, ὥστε φοβούμεθα μὴ πολλοὶ ξενισθῶσι διότι κ' ἐθίξαμεν τὰ ὑπ' αὐτῶν ὡς ἅγια θεωρούμενα.

Δι' ἡμᾶς ἐλύθησαν αἱ παχυλαὶ ἀχλύες χάριν εἰς τὰς ἐπιστήμας, καὶ τὴν ἱστορίαν· καὶ ἡ μὲν ἀστρονομία ἐδίδαξεν ἡμῖν τὸ σύστημα τοῦ παντός, καὶ τοὺς νόμους τῶν ἀπειραρίθμων κοσμικῶν συμπλεγμάτων· ἡ γεωλογία διηγήθη ἡμῖν πῶς ἐψυχράνθη κατὰ μικρὸν ὁ πυρὴν τοῦ σφαιριδίου ἡμῶν, πῶς τὰ δισεκατομμύρια τῶν αἰώνων προσέθηκαν αὐτῷ τ' ἀλλεπάλληλα αὐτοῦ στρώματα, καὶ πῶς τέλος, σχετικῶς προχθὲς ἔτι, δηλ. πρὸ ἑκατομμυρίων τινῶν αἰώνων, ἐσχηματίσθησαν αἱ ἤπειροι, καὶ αἱ θάλασσαι, ἃς νῦν ὁρῶμεν· αἱ φυσικαὶ, καὶ παλαιοντολογικαὶ ἐπιστῆμαι εἶπον ἡμῖν πῶς ἐφάνησαν ἐπὶ τῆς γῆς τὰ πρῶτα ὀργανικὰ ὄντα ὑπὸ μορφὴν ἀτελεστάτην, πῶς ἀναπτύχθησαν ὁλονὲν ἀλλοιούμενα, πῶς τὰ ἐκλείποντα γένη καὶ εἴδη διαδέχθησαν νέα, καὶ ποῖα τὰ πρῶτα ἴχνη τῆς ἐμφανίσεως τοῦ ἀνθρώπου εἰς τὰς λιμναίας οἰκήσεις τῆς Ἐλβετίας, καὶ εἰς τοὺς οὕτω καλουμένους μαγειρικοὺς σωροὺς (Kjokkenmoding) τῆς Δανίας· ἡ παραβλητικὴ ἀνατομία ὡμίλησεν ἡμῖν περὶ τῆς συγγενείας ἡμῶν πρὸς τὰ λοιπὰ ζῶα, καὶ τῆς μεταξὺ τῶν ποικίλων ἀνθρωπίνων γενῶν οὐσιώδους διαφορᾶς· ἡ ἱστορία, ἰδίως μετὰ τὰς ἀνακαλύψεις τοῦ Champollion, καὶ του Mariette, καὶ τὴν ἀνάγνωσιν τῶν Αἰγυπτιακῶν καὶ Ἀσσυριανῶν ἱερογλύφων, ἐξέθηκεν ἡμῖν τὰ μεγαλουργήματα ἡγεμόνων καὶ τὴν κατάπτωσιν βασιλείων, πολὺ πρὸ τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου, κατὰ τὴν συνήθη χρονολογίαν· ἡ ἱστορία τῶν διαφόρων θρησκευμάτων διετράνωσεν ἡμῖν τὴν μοιραίαν τύφλωσιν τῶν ἐθνῶν, ἅτινα θεοποιήσαντα ἀείποτε τὰς ἑαυτῶν ἰδέας, ἐπεσκοράκισαν, καὶ κατεπολέμησαν ὡς τὴν πανώλην πάσας τὰς ἐπιλοίπους· ἡ ἱστορία τοῦ χριστιανισμοῦ ἰδίως κατέδειξεν ἡμῖν πῶς συνηρμολογήθη βαθμηδὸν τὸ συνονθύλευμα τοῦτο, πόθεν ἐλήφθησαν τὰ διάφορα δόγματα, καὶ ὁποῖαι αὐτῶν αἱ τύχαι καὶ ἡ ἀξία· ἡ φιλοσοφία τέλος ἐφαίδρυνεν ἡμᾶς ὀλίγον, ὁμιλοῦσα περὶ τῶν ἀνωτάτων κτήσεων τοῦ ἀνθρωπίνου νοός, τῶν πολλῶν αὐτοῦ ἀπατῶν, ἀλλὰ καὶ τῶν οὐχὶ ὀλίγων, καὶ θαυμαστῶν ὄντως ἀνακαλύψεων.

Τότε δὲ τὰ πάντα εἰς τοὺς ὀφθαλμοὺς ἡμῶν διευκρινίσθησαν, καὶ εἴδομεν ὅτι ἡ παλαιὰ Γραφὴ περιέχει τὰς ἀτελεστάτας γνώσεις τῶν Ἰουδαίων περὶ θεολογίας, καὶ κοσμογονίας, ληφθείσας καὶ ταύτας τὰς πλείστας ἐκ τῶν Βεδδῶν, καὶ ἀποτελούσας σύστημα ἐκ τῶν πρώτων, καὶ ἀτελεστάτων, τὸ ἀνθρωποκεντρικὸν, οὗ πάσας τὰς τύχας διηγήθη ἡμῖν ἡ ἱστορία τῆς φιλοσοφίας, οὗ βάσις ἡ ἰδέα ὅτι ἡ γῆ ἦν τὸ κέντρον τοῦ σύμπαντος, χάριν αὐτῆς πλασθέντος, καὶ ὅπερ κατέῤῥευσεν ἐκ βάθρων μετὰ τὰς ἀποκαλύψεις τοῦ Γαλιλαίου, καὶ τοῦ Ἰορδάνου Βρούνου. Διὰ τοῦτο δὲ καὶ ἡ ἀμείλικτος καταδρομὴ τῶν μεγάλων ἐκείνων ἀνδρῶν ἐκ μέρους τῆς ἐκκλησίας, ἡ φυλάκισις τοῦ ἑνὸς, καὶ ἡ δολοφονία τοῦ ἑτέρου, διὰ τοῦτο τὰ μύρια θύματα, ἅτινα ἔπεμψεν ἐντὸς ἑνὸς μηνὸς ὁ Τορκεμάδας εἰς τὰς φλόγας τῆς ἱερᾶς ἐξετάσεως. Διὰ τοῦτο ὁ παράφρων κατὰ πάσης προόδου πόλεμος, ὃν καὶ σήμερον ἔτι ἐξακολουθεῖ ἡ ἑτοιμοθανὴς Ῥωμαϊκὴ ἕδρα, διὰ τοῦτο ἡ λεηλάτησις τῶν πρώτων ἐν Ὀλλανδίᾳ πιεστηρίων, καὶ ὁ κατὰ τοῦ τύπου μανιώδης συνασπισμὸς, τοῦ πολυτίμου τούτου τῆς ἀληθείας συμμάχου, ὅστις τοσοῦτον περιφανῆ ἐν τούτοις ᾖρε θρίαμβον, καὶ εἰς ὃν ὀφείλεται ἡ ἐλευθερία τῆς συνειδήσεως, καὶ ὁ νέος πολιτισμός. Ἐννοήσαμεν τότε τὴν ἀληθῆ φύσιν τοῦ δράματος τῆς Γαλιλαίας, διεκρίναμεν τὰ ἠθικὰ παραγγέλματα, τὰ ὀφειλόμενα εἰς τὸν πρωταγωνιστὴν αὐτοῦ, τοῦ ἄλλου τερατώδους οἰκοδομήματος, καὶ εἴδομεν τοῦτο ἐκ παντοίας ὕλης ὑπὸ τῶν αἰώνων συντελούμενον. Ἐπείσθημεν δὲ τότε ὅτι, μεθ' ὅλα τῆς νέας ἐπιστήμης τὰ φῶτα, πράττομεν καὶ ἡμεῖς ἀκριβῶς ὅ,τι πάντες ἀείποτε οἱ λαοὶ, ἐν οἷς καὶ οἱ βαρβαρώτατοι, τυφλώττομεν δηλ. πιστεύοντες εἰς σύστημα ἀτελέστατον, καὶ ἐὰν ὑποτεθῇ βέλτιον τῶν λοιπῶν, καὶ μόνον αὐτὸ ἀληθὲς κηρύττοντες, περιφρονοῦμεν, καὶ προπηλακίζομεν πάντα τὰ λοιπά. Ἡ τύφλωσις δὲ αὕτη ἐν μέσῳ τῷ δεκάτῳ ἐννάτῳ αἰῶνι, ἐνῷ πανταχόθεν τοσαῦται ἀθροίζονται γνώσεις, ἐγέννησεν ἐν ἡμῖν ἔκπληξιν ἄφατον, διότι προέρχεται οὐχὶ ἐκ τῶν κάτω μόνον, δεσπόζουσα παρὰ τοῖς ἀπαιδεύτοις, ἔνθα ἤθελεν ἴσως εἶναι φυσικὴ, ἀλλὰ ἐκ τῶν ἄνω, ἀναγνωριζομένη ὑπὸ τοῦ Κράτους, διδασκομένη εἰς τὰ ἀνώτατα ἐκπαιδευτήρια, καὶ ἀποτελοῦσα αὐτὴν τὴν βάσιν τῆς κοινωνίας.

Καταῤῥεύσαντος οὕτω τοῦ παρελθόντος, καὶ διαλυθέντων, πρὸ τοῦ φωτὸς τῆς στοιχειώδους ἱστορίας, καὶ τῆς λογικῆς, τῶν τερατολογημάτων, δι' ὧν ἐτράφη ἡ παιδικὴ ἡμῶν ἡλικία, ἐμείναμεν ὡς ἐν ἀπογνώσει. Ὅθεν ἐστρέφομεν τὰ ὄμματα ἐβλέπομεν ἐρείπια, κ' ἐπ' αὐτῶν πλανωμένην τὴν ἀμφιβολίαν· οὐδαμοῦ τὴν ἐλαχίστην ἐλπίδα, ἢ παρηγορίαν. Ἔτη παρῆλθον οὕτω, ἔτη μακρὰ, ἀλλ' ὁ νοῦς οὐδόλως ἔπαυσεν ἐργαζόμενος· σωροὶ διεδέχθησαν ἀλλήλους ἐπὶ τῆς τραπέζης ἡμῶν, καὶ τέλος ἰδοῦ διάσχυσεν αὖθις τὸ σκότος ἀκτὶς φωτὸς, καὶ θεῖα ἰνδάλματα, ἀσθενῆ κατ' ἀρχὰς, ἀλλ' ὁλονὲν φαεινότερα, τὸ ἰδανικὸν κάλλος τὸ ἀπολύτως ἀγαθὸν, ἡ ἀλήθεια ἐμάγευσαν τοὺς πενθοῦντας ἡμῶν ὀφθαλμούς. Ἡ ἀλήθεια, τὸ καλὸν, τὸ ἀγαθὸν, ἀρχαὶ θεσπέσιαι, κ' αἵτινες ἐξήστραπτον λαμπρότερον, ἐφ' ὅσον ἐθεωροῦμεν αὐτάς. Ἠρευνήσαμεν τότε καὶ αὖθις τοὺς φιλοσόφους, κ' ἐν τῇ πληθύϊ τῶν συστημάτων καὶ θεωριῶν, ὧν τινὲς καταπολέμουν αὐτὰς, διετηρήσαμεν ἀκμαίαν τὴν νέαν ἡμῶν πίστιν, κ' ἐνοήσαμεν ὅτι αἱ ἰδιότητες αὗται, αἱ αἰώνιοι, καὶ ἀμετάβλητοι, οὐδὲν ἦσαν ἄλλο ἢ τοῦ θεοῦ αἱ ἰδιότητες, τοῦ μόνου ἀληθοῦς θεοῦ, ὅστις φανεροῦται δι' αὐτῶν ἐπίσης βεβαίως ὡς τὰ ἐπὶ γῆς σώματα διὰ τοῦ σχήματος, καὶ τοῦ χρώματος. Ἐνοήσαμεν ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ ἀλήθεια, ταῦτα τὰ γνωστὰ ἡμῖν παρὰ τοῦ θείου, ταῦτα καὶ μόνα, ἅτινα ἀντανακλῶνται εἶτα ἐν πᾶσι τοῖς θρησκεύσασιν, ἀλλὰ παραμεμορφωμένα, καὶ κεκρυμμένα ὑπὸ τοιοῦτον σωρὸν ἀνθρωπίνων δεισιδαιμονιῶν, καὶ παραλογισμῶν, ὥστε μόλις διακρίνονται. Ἐσκέφθημεν δὲ μετ' ἄλγους καρδίας ὅτι, ἐὰν, ἀντὶ τοῦ διδάσκειν εἰς τὰ τέκνα ἡμῶν ἁπλᾶ μηθεύματα, ἅτινα τόσον δυσκόλως, καὶ σπανίως εἶτα ἀπομανθάνουσι, διπλῆν ταύτην, καὶ ἀκαταλόγιστον ἀπώλειαν χρόνου, ἵνα μηδὲν εἴπωμεν περὶ τῶν ἄλλων ὀλεθρίων ἀποτελεσμάτων, ἐδιδάσκομεν αὐτοῖς μᾶλλον τὸ συμπέρασμα τῶν διὰ τῶν διαφόρων ἐπιστημῶν ἀνακαλυφθεισῶν ἀληθειῶν, ἐὰν εὐθὺς ἐν ἀρχῇ ἐλέγομεν αὐτοῖς ὅτι ὑπάρχει δύναμίς τις αἰωνία, ἄπειρος, δικαία, ἀληθὴς, ὡραία, πανίσχυρος, αἰτία τῆς πλάσεως, καὶ ἀπαιτοῦσα παρ' ἡμῶν τὴν κατὰ δύναμιν μίμησιν τῶν θείων αὐτῆς ἰδιοτήτων, ἀφίεμεν δ' αὐτοῖς εἶτα ἐλευθέραν τὴν ὅσον οἷόν τε πληρεστέραν προσέγγισιν τῇ ἀληθείᾳ δι' ἀνενδότου καὶ ποικίλης μελέτης, ἥ τε γενικὴ ἐν τῷ κόσμῳ μάθησις ἤθελεν εἶναι ἀσυγκρίτως ἀνωτέρα, καὶ οἱ ὑπὲρ αὐτὴν αἰωρούμενοι, ἀρχόμενοι ἐκ σημείου πολὺ ὑψηλοτέρου, καὶ τὸν νοῦν ἐλεύθερον ἔχοντες ἐσφαλμένων ἰδεῶν καὶ προλήψεων, ἤθελον ἴσως ἐξικνεῖσθαι εἰς περιωπὴν ἄχρι τοῦδε ἄγνωστον, καὶ παρασύρειν τὴν ἀνθρωπότητα μεγάλοις βήμασιν εἰς τὴν ὁδὸν τῆς προόδου. Τὸν θεὸν τῆς φιλοσοφίας μόνον θεὸν, τὴν ἀλήθειαν μόνην θρησκείαν, τὰ πανεπιστήμια μόνους ναοὺς, νόμους ἀπαυγάσματα τῶν ἰδιοτήτων τῆς θεότητος, πανταχοῦ ὁμόνοιαν, μάθησιν, κ' εὐημερίαν, τοιαύτην ἐφαντάσθημεν ἰδανικὴν κοινωνίαν, τοιοῦτον τὸν προορισμὸν τῆς ἀνθρωπότητος, πρὸς ὃν ἐποθοῦμεν αὐτὴν χωροῦσαν γιγαντιαίοις βήμασι, καὶ οὐχὶ, ὡς ὁρίζει ὁ ἀμείλικτος τῆς εἱμαρμένης νόμος, δι' ἀγώνων, κ' αἱμάτων, καὶ τῇ παρελεύσει αἰώνων.

Τοιαῦται τινὲς αἱ ἐν ἡμῖν συνωθούμεναι ἰδέαι, ὅπως δὲ δώσωμεν εἰς αὐτὰς μορφήν τινα, ἐξελέξαμεν εὐθὺς, ὡς καταλληλότατον πρὸς τοῦτο, τὸ μέγα πρόσωπον τοῦ Ἰουλιανοῦ, ὅστις ὄμοια περίπου ὠνειρεύθη, κ' ἐπεχείρησεν.

Ὁ αἰὼν τοῦ Ἰουλιανοῦ, καίτοι λαβύρινθος ἀδιεξίτητος τῷ μελεντῶντι αὐτὸν, περιέχει ἀφθόνως πάντα τὰ στοιχεῖα ἔργου τοιούτου. Καὶ πρῶτον μὲν ἐστὶν ὁ πρῶτος τῆς ἐν Βυζαντίῳ Ἑλληνικῆς Αὐτοκρατορίας, τῆς θαυμασίας, καὶ περιέργου ἐκείνης ἐποχῆς τοῦ ἐθνικοῦ ἡμῶν βίου, ἣν ἐπ' ἐσχάτων μόνον ἠρχίσαμεν ἐμβριθῶς μελετῶντες, ὥστε περὶ αὐτοῦ γράφων τις, γράφει περὶ Ἑλλάδος, ἀπαραίτητον ταύτην, νομίζομεν, ἰδιότητα παντὸς ἀληθῶς ἐθνικοῦ ἔργου· πρὸς δὲ ποῖος πλοῦτος πάσης ποιητικῆς, πάσης δραματικῆς ὕλης!

Ἡ θαυμασία ἐκείνη Βυζαντινὴ αὐλὴ, μυθωδῶς πολυτελὴς, καὶ ἀληθὴς κυκεὼν, ἀρχόντων, εὐνούχων, καταδοτῶν, καὶ ἱερέων.

Ἡ Ἑλλὰς μαρανθεῖσα, καὶ δῃωθεῖσα, ὑπὸ τῆς διχονοίας πρῶτον, ὑπὸ τῶν Ῥωμαίων εἶτα, καὶ τέλος ὑπὸ τῶν χριστιανῶν, οἵτινες ἀνέσκαψαν τοὺς σηκοὺς αὐτῆς, κατεκερμάτισαν τὰ ἔργα τοῦ Πραξιτέλους, καὶ τοῦ Φειδίου, καὶ κατέκαυσαν εἰς τὰς βιβλιοθήκας τὸν Ὅμηρον, τὸν Πλάτωνα, καὶ τὸν Ἀριστοτέλην, ὡς ἐμπνεύσεις τοῦ διαβόλου, ἀλλ' ὡραία πάντοτε, καὶ τοῦ κόσμου ἡ διανοητικὴ ἔτι πρωτεύουσα.

Ἡ Ῥωμαϊκὴ ἐκείνη πᾶσα κυριαρχία, ἥτις, ἐγκαταλιποῦσα τὴν γηράσασαν Ῥώμην, καὶ σκηνώσασα παρὰ τὰς ὄχθας τοῦ Βοσπόρου, ἤντλησεν ἱκανὴν ἔτι ζωτικότητα ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ ἐκείνου ἐδάφους, ἵν' ἀναθάλῃ διὰ τῶν αἰώνων, καὶ μετατραπεῖσα εἰς Αὐτοκρατορίαν Ἑλληνικὴν, τὴν πολυπαθῆ ἐκείνην Αὐτοκρατορίαν, ἧς τὰ χρονικὰ ἀποτελοῦσι τὸν θλιβερώτερον τόμον τῆς ἀνθρωπίνης ἱστορίας, ἀντιστῇ οὕτω κατὰ τῶν πανταχόθεν προσβαλλόντων αὐτὴν ἐχθρῶν μέχρι σχεδὸν τῶν νεωτέρων χρόνων.

Τ' ἄγρια Γερμανικὰ, καὶ Γαλατικὰ στίφη πρὸς Βορρᾶν, ὡς λαῖλαψ ἐφορμῶντα, καὶ πλημμυροῦντα πᾶσαν τὴν δύσιν.

Πρὸς ἀνατολὰς ἡ γηραιὰ Ἀσία, ὁ Σαπὼρ μετὰ τῶν μυριάνδρων αὐτοῦ στρατῶν, ἐπιχειρῶν ἤδη ὅ,τι ἀργότερον κατώρθωσεν ὁ Μωάμεθ.

Εἰς τὸ ἐσωτερικὸν ὁ Χριστιανισμὸς, ἡ νέα αὕτη θρησκεία, διασχισθεῖσα ἤδη εἰς ἀπείρους αἱρέσεις, αἵτινες εἰς τὰς Συνόδους, τὰς ἐκκλησίας, καὶ τὰς ὁδοὺς μανιωδῶς κατεπολέμουν ἀλλήλας, διατρέφουσα ἀγέλας ὅλας κατασκόπων, καὶ δημίων, καὶ διδοῦσα διὰ καταδρομῶν καὶ βασάνων τὸ παράδειγμα τῆς ἀγάπης καὶ ὁμονοίας, ὑπὲρ οὗ ἀπέθανεν ὁ ἱδρυτὴς αὐτῆς.

Ὁ Ἑλληνισμὸς, ἡ φιλοσοφία, ἡ ποίησις, ἡ ἐπιστήμη, ἡ τέχνη, κατακλυσθεῖσαι ὑπὸ τὸ βαρὺ, κ' αἱματόφυρτον τοῦτο κῦμα, ἀλλὰ πρὶν ἐκλείψωσιν ἀναδιδοῦσαι τὴν τελευταίαν αἴγλην, ἥτις ἐφώτισε τὴν βασιλείαν τοῦ Ἰουλιανοῦ, ἰδοὺ εἰκὼν ἀληθῶς ἐξαισία, ὑπὲρ ἢν αἰωρεῖται τὸ μέγα τοῦ παραβάτου φάσμα.

Ἐκ τῶν ἀνωτέρω ἕπεται ὅτι αἱ ἰδέαι τοῦ ἡμετέρου ἥρωος εἰσὶ μᾶλλον ἀπαυγάσματα τῆς συγχρόνου φιλοσοφίας, ἢ ἀληθὴς ἀπομίμησις τῶν σκέψεων τοῦ μεγάλου ἐκείνου νοὸς, ἀλλὰ τοῦτο οὐδόλως ἄτοπον, διότι τὸ δρᾶμα ἔχει μὲν ἐνίοτε ὡς βάσιν τὴν ἱστορίαν, ἀλλ' οὐδέποτε μετ' αὐτῆς συνταὐτίζεται.

Καὶ ἴσως μὲν κατακρίνωσί τινες τὸ ἡμέτερον ἔργον ὡς βλαβερὸν διὰ τοὺς ἁπλουστέρους, ἢ ἐπικινδύνους διασπεῖρον ἰδέας, ἀλλὰ τρέφομεν ἀκραδάντως ἐναντίαν πεποίθησιν, μιᾶς μόνης ὑπαρχούσης δι' ἡμᾶς αἰωνίου θεότητος, τῆς ἀληθείας, ἥτις οὐδέποτε βλάπτει, καὶ ἥτις περιεχομένη κ' ἐν τῷ χριστιανισμῷ, κ' ἐν πάσῃ ἄλλῃ θρησκείᾳ, ἀποτελεῖ τὸ μόνον ἱερὸν αὐτῆς μέρος.

Ἡ πάλη μεταξὺ τῆς ἐπιστήμης, καὶ τοῦ ἀνθρωπίνου, καὶ τερατώδους συστήματος, ὑφ' ὃ ἐκρύβη ὁ ἐν τῇ θρησκείᾳ διαλανθάνων φιλοσοφικὸς πυρὴν, μετὰ πολλὰς θυσίας ἐκρίθη τέλος, νικησάσης περιφανῶς τῆς πρώτης, καὶ κατὰ κράτος ἡττηθέντος τοῦ δευτέρου. Οἱ τὴν διάνοιαν καταπνίγοντες τοῦ σκότους ὑπέρμαχοι εἰσὶ πλέον ἀνίσχυροι, καὶ οἱ Σύλλαβοι τῆς Ῥώμης οἴκτου μόνον διεγείρουσι πλέον μειδίαμα. Ἡ ἀνθρωπότης ἀπεφάνθη, καὶ βαίνει πρὸ δύο ἤδη αἰώνων γενναίως, καὶ ἀκατασχέτως ἐν τῇ ὁδῷ τῆς προόδου, ἐπιστημονικὰς, καὶ φιλοσοφικὰς ἕδρας ἱδρύουσα, καὶ τὰ πάντα θυσιάζουσα ὑπὲρ τοῦ πολιτισμοῦ, καὶ τῶν φώτων. Οὕτω δὲ τούτων ἐχόντων, οὐδόλως βλάψει καὶ τὸ ἡμέτερον βιβλίον, ἀπρόσιτον, ἄλλως τε, τοῖς πολλοῖς ὡς ἐξ αὐτῆς αὐτοῦ τῆς φύσεως, καὶ τῆς γλώσσης. Ἐάν τινα παροτρύνῃ εἰς ἐμβριθεστέρας μελέτας καὶ σκέψεις, τοῦτο ἀρκέσει ἡμῖν.

Ὡς παρ' ἡμῖν ὑφίσταται, τὸ χριστιανικὸν θρήσκευμα ἐστὶν ἐλεύθερον πολλῶν ἐκ τῶν κακιῶν αὐτοῦ, εἰς οὐδὲν δὲ ἀναμιγνύμενον, ἀπέφυγε τόν τε μυσαρὸν χαρακτῆρα τοῦ καθολικισμοῦ, καὶ τοῦ προτεσταντισμοῦ τὴν μικρόνοιαν, καὶ ἀπέμεινεν ἐθνικὸν κειμήλιον, ὃ πάντες σεβόμεθα. Ὑπὸ τὸν γλαυκὸν ὑμῶν οὐρανὸν οἱ ἱερεῖς οὐδέποτε ἤνοιξαν τὰς γαστέρας τῶν μητέρων, ὅπως βαπτίσωσι τὰ ἔμβρυα, ὡς ἐν Βελγίῳ, οὐδὲ εἰσέδυσαν εἰς τὰς οἰκογενείας, σπείροντες τὴν διχόνοιαν, φονεύοντες τὰς διανοίας καὶ πωλοῦντες τοῖς πλειοδοτοῦσι θέσιν ἐν τῷ παραδείσῳ, ἢ συγχώρησιν τῶν ἁμαρτιῶν. Οὐδέποτε δ' ἀφ' ἑτέρου ἀπῆλθεν ἡ ἡμετέρα νεολαία, γραϊδίων δίκην, καὶ τὸ εὐχολόγιον ὑπὸ μάλης, τετράκις τῆς ἡμέρας εἰς τὸν Ναὸν, ὡς ἡ τῆς λεμφατικῆς Ἀλβιόνος, οὐδ' ἐθεώρησεν ὡς ἁμάρτητα τὸ πτερνίζεσθαι τὴν Κυριακήν.

Ἔχει δὲ παρ' ἡμῖν τὸ θρήσκευμα κ' ἐξ ἑτέρου λόγου μεγάλην σπουδαιότητα, διότι κατέστη ἓν τῶν κυρίων συστατικῶν τοῦ ἐθνικοῦ ἡμῶν βίου, καὶ ἀνεκτιμήτους παρέσχεν ἐκδουλεύσεις τῷ περικλεεῖ, ἀλλ' ἀτυχῆ ἡμῶν γένει. Διὰ τοῦτο δὲ ὑπὲρ πίστεως καὶ πατρίδος ἕκαστος ὑμῶν προθύμως θυσιάζει καὶ τὴν ἐσχάτην τοῦ αἵματος αὐτοῦ ῥανίδα. Ἀλλ' ἐχέτω οὐχ ἧττον ἀείποτε πρὸ ὀφθαλμῶν ἡ ὀρθοδοξία τὸ τῆς Ῥώμης παράδειγμα, ἥτις, διαφιλονεικήσασα τῷ πολιτισμῷ τὴν ἡγεμονίαν, κατέῤῥευσεν ὡς σκέλεθρον ἐκτιθέμενον αἴφνης εἰς τὰς ἀκτῖνας τοῦ πρωϊνοῦ ἡλίου. Πρὸς τὴν πρόοδον φερόμεθα καὶ ἄκοντες, καταληφθέντες δὲ ὑπὸ εὐγενοῦς ἐνθουσιασμοῦ ἀπὸ τῆς ἡμέρας τῆς ἀπελευθερώσεως, ἐποιήσαμεν γενναῖα πρὸς τὰ πρόσω βήματα, καὶ πολλῶν ἀπηλλάγημεν δεισιδαιμονιῶν. Αὕτη ἡ φυσικὴ τοῦ ἔθνους φορά· ἀπὸ τοῦ Προμηθέως μέχρι τῶν ἡμερῶν ἡμῶν ἡ Ἑλλὰς τὸ θεῖον ἀείποτε ἐπεδίωξε σέλας, ἑαυτὴν, καὶ τὰς ἄλλας διδάσκουσα, οὐδ' ἀναθεματίσουσι ποτὲ την φιλοσοφίαν οἱ ἀπόγονοι τοῦ Θάλητος, τοῦ Πλάτωνος, τοῦ Ἀριστοτέλους, καὶ τοῦ Πυθαγόρου. Πᾶν τὸ στάσιμον θνήσκει, καὶ ἡ ζωὴ ἐστὶν αἰωνία πρόοδος.

[…]

ΠΡΟΣΩΠΑ

Κοιτωνάρια. - Παιδόπουλα τοῦ Βεστιαρίου. - Κράκται. - Καταδόται. - Μουσουργοί. - Εὐνοῦχοι. - Κουρεῖς. - Μάγειροι. - Μάγοι. - Λαὸς, κτλ.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΝ

ΣΚΗΝΗ Α΄.

Ἡ πλατεία τοῦ Κωνσταντίνου ἐν Κωνσταντινουπόλει. Εἰς τὸ βάθος ἐκτείνεται περιφερὴς ἡ δυόροφος στοά, ἥτις περιέβαλλεν αὐτήν, καὶ φαίνεται ἡ μία τῶν ἄντικρυς ἀλλήλων ἐγειρομένων ἀψίδων. Ἐν τοῖς μεταστυλίοις, καὶ πολλαχοῦ τῆς πλατείας, ἀγάλματα. Ἐν τῷ μέσῳ πῖδαξ, φέρων ἄγαλμα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ κεκοσμημένος διὰ συμπλέγματος, παριστῶντος τὸν Δανιὴλ μετὰ τῶν λεόντων. Δεξιῶς ὁ Ὀβελίσκος. Διὰ τῆς ἀψίδος, καὶ τῶν μεταστυλίων, διακρίνονται κῆποι, ἐκκλησίαι κ' ἐπαύλεις. Μακρὰν ὁ Βόσπορος.

Λαὸς ἐν τῇ πλατείᾳ. ΠΟΛΙΤΑΙ, ΓΥΝΑΙΚΕΣ, ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ τις, ΘΕΟΓΝΙΣ. Εἶτα ΙΕΡΕΙΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ, ΙΕΡΕΙΣ ΑΡΕΙΑΝΟΙ, ΔΟΝΑΤΙΣΤΑΙ. Καὶ τέλος ὁ ΑΛΥΣΙΣ, μετ' ἄλλων κατασκόπων, καὶ στρατιωτῶν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Ναὶ, ἀδελφὲ, τὰ πράγματα βαίνουσι κακὰ, κάκιστα. Ὁ θεὸς ἐγκατέλιπεν ἡμᾶς διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, κ' ἔκτοτε πανταχοῦ δυστυχία, καὶ καταστροφή. Εἰς τὸ ἐσωτερικὸν ἀπίστευτος διαφθορά, ἀδικία, τυραννία. Εἰς τὰ σύνορα, καὶ εἰς τὸ ἐξωτερικὸν, πόλεμος, συμφορὰ ἐπὶ συμφορᾶς, ἧττα ἐφ' ἥττης.

ΠΟΛΙΤΗΣ Β΄. Ὁ Σαπώρ, μετὰ τὸν φόνον τοῦ Γάλλου, λεηλατεῖ, καὶ καταστρέφει ἀνενόχλητος τὴν ἀνατολήν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Τὸ πλεῖστον τῆς Μεσοποταμίας ἐξουσιάζει ἤδη καὶ ἡ Νίσιβις, ἐὰν αὖθις προσβάλῃ αὐτήν, τόσον, λέγουσιν, ἐξηντλήθη κατὰ τὴν τελευταίαν μακρὰν πολιορκίαν, ὥστε οὐδ' ἐπιχειρήσει ἀντίστασιν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Ἡ Ἀσία, μετὰ τῶν ἀνεξαντλήτων αὑτῆς θησαυρῶν, καὶ τῶν ἐφόρων χωρῶν, ἦν ὁ δεξιὸς τῆς αὐτοκρατορίας βραχίων, καὶ ὁ βραχίων οὗτος, ἰδοὺ, ἀπεκόπει. Οὐδεμία πλέον ὑπάρχει δι' αὐτὸν σωτηρία.

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Ὡς λέγεις ἔχει. Καὶ οἱ Σαρακηνοὶ δ' ἐγύμνωσαν πάλιν μέγα μέρος τῆς Ἀραβίας, καὶ τῆς Αἰγύπτου. Τὰ θηρία ταῦτα ἐπιπίπτουσιν αἴφνης, καὶ, ὅταν μὴ εὕρωσιν ἀντίστασιν, συμφορὰ εἰς τὰς χώρας δι' ὧν διαβαίνουσι.

ΠΟΛΙΤΗΣ Δ΄. Ἡ Αἴγυπτος, ἡ γραῖα Αἴγυπτος, ἡ ἄλλοτε τρέφουσα τὴν αὐτοκρατορίαν ὅλην, ἡ σιταποθήκη αὕτη τῆς Ῥώμης, ὡς ἐκάλει αὐτὴν ὁ Ἀντώνιος, καὶ ἡ Ἀραβία, ἥτις πρὸ πολλοῦ, φεῦ, ἔπαυσεν οὖσα εὐδαίμων, δύο τῶν ἀρίστων ἐπαρχιῶν τοῦ Κράτους, σχεδὸν ἐντελῶς κατεστράφησαν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Β΄. Ὅσον διὰ τὴν Ἄνω Μυσίαν, καὶ τὴν Παιονίαν, ἐκείνας οὐδ' ἀμφισβητεῖ τις πλέον τοῖς Κουάδοις, καὶ τοῖς Σαρμάταις.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Καὶ ὅμως εἰς τὸν Ῥῆνον ἐκεῖ ἐστὶν ἡ ἀληθὴς συμφορά. Οὐδὲ φαντάζονται ᾧδε εἰς τὴν πρωτεύουσαν τί ὑποφέρουσιν αἱ δυστυχεῖς ἐκεῖναι ἐπαρχίαι. Πρὸ δύο χρόνων εὑρισκόμην εἰς τὴν Ἀγριππίνην ἀποικίαν. Καὶ εἰς τὴν ἀνάμνησιν μόνον δακρύω. Τεσσαράκοντα πόλεις, οὐχὶ παῖξε γέλασε, τεσσαράκοντα πόλεις κατέστρεψαν οἱ βάρβαροι, καὶ τοὺς κατοίκους πάντας, ἄνδρας, γυναῖκας, καὶ παιδία ἐξηνδραπόδισαν. Εἰς αὐτοὺς ἀνήκει τοῦ ποταμοῦ ἡ ἀριστερὰ ὄχθη ὅλη· φόβος καὶ τρόμος βασιλεύει ἡμέρας μακράν, καὶ πολλοὶ τῶν κατοίκων, τὰς οἰκίας ἀφέντες καὶ τὰ ὑπάρχοντα, προὐτίμησαν τὴν φυγὴν τῆς ἀπωλείας καὶ αὐτῆς τῆς ζωῆς. Τὰ πλεῖστα χωρία εἰσὶν ἔρημα· λέγεις ὅτι ἐσάρωσεν αὐτὰ ἡ πανώλης, καὶ οἱ ὀλίγοι μείναντες εἰς τὰς πόλεις σπείρουσιν εἰς τὰς πλατείας, καὶ τοὺς δρόμους, ἵνα ἔχωσιν ἄρτον πρὸς βρῶσιν.

ΓΥΝΗ Α΄. Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐλεήσαι ἡμᾶς, καὶ ὁ ἅγιος Ἀκάκιος ὁ ἑπτάσκαλος. (Αὕτη καὶ ἄλλοι ποιοῦσι τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ.)

ΠΟΛΙΤΗΣ Δ΄. Καὶ ὁ στρατὸς ἡμῶν τί ποιεῖ; Εἰς Ἀγριππίνην μένει Δοὺξ, καὶ πέντε λεγεῶνες.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Τί ποιεῖ; Κ' ἐρωτᾷς, ὦ βέλτιστε; Τρώγει καὶ πίνει! Ὤ οἱ στρατιῶται ἡμῶν εἰσὶν ἐξαίρετοι ἄνθρωποι. Ἵνα ἐμποδίζωσι τοὺς βαρβάρους τοῦ φθείρειν τὰ ὑπάρχοντα τῶν κατοίκων, καὶ ἁρπάζειν τὰς κόρας αὑτῶν καὶ τὰς γυναῖκας, αὐτοὶ οὗτοι φθείρουσι καὶ ἁρπάζουσι! Θύει καὶ ἀπολύει. Ἰδοὺ τί ποιεῖ! (Ὁ λαὸς γογγύζει.)

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Ἡ Ἀσία, ἡ Ἀσία κατέστρεψεν ἡμᾶς. Ποῦ οἱ σιδηροῖ ἐκεῖνοι Ῥωμαϊκοὶ λεγεῶνες, οἱ ἀνατραφέντες ἐν μάχαις, οἱ ζῶντες ἐν κακουχίαις, οἱ θυσιαζόμενοι ὡς εἷς ἀνὴρ ὑπὲρ τῆς πατρίδος, καὶ τὴν οἰκουμένην καθυποτάξαντες; Ἤδη περιφέρονται οἱ στρατιῶται μαλθακοὶ ὡς γυναῖκες, σπανίως νήφουσι, καὶ μόνον αὐτῶν μέλημα ἡ τρυφὴ καὶ τὸ κέρδος. Ἅμα δὲ φανῇ ὁ ἐχθρὸς, δραπετεύουσι τότε πάντες, ὡς ἀγέλη προβάτων, πρὸς χωρίον τι ἀλαφυραγώγητον ἔτι.

ΠΟΛΙΤΗΣ Β΄. Ἀκόμη χείρονες εἰσὶν οἱ ἀξιωματικοί. Κατοικοῦσιν εἰς ἀνάκτορα, περιστοιχίζονται πάντοτε ὑπὸ γυναικῶν καὶ ἀνθέων, πλέουσιν εἰς ἀρώματα, καὶ συμφορὰ εἰς τὸν δυστυχῆ τὸν μὴ ὁμολογοῦντα ποῦ ἔκρυψε τὸν χρυσὸν αὐτοῦ, ἢ τὰ τέκνα.

ΠΟΛΙΤΗΣ Δ΄. Φεῦ! καὶ πῶς ἦν ἄλλως γενέσθαι, ἀφοῦ τὰ πάντα διεφθάρησαν; Ἡ νόσος ἔφθασε μέχρις αὐτοῦ τοῦ μυελοῦ τῆς κοινωνίας. Ἡ Ῥωμαϊκὴ πορφύρα, ἥτις ἄλλοτε περιέβαλλε τὴν γῆν, κατεκόπη εἰς σκωληκόβροτα ῥάκη. Ὁ ἀπέραντος κολοσσὸς ἐσάπη, καὶ καταπίπτει. Οὐδεμία πλέον ἰσχὺς συγκρατεῖ τ' ἀποχωριζόμενα μέλη, καὶ ἡμεῖς οἱ βλέποντες τὴν ἀποσύνθεσιν ταύτην βλέπομεν θέαμα ὄντως ἐξαίσιον.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Ἐξαίσιον λέγεις; Εἰπὲ μᾶλλον σπαραξικάρδιον. Ἡ ἱστορία μόλις πιστεύσει τὴν ἀθλιότητα εἰς ἣν ἔφθασεν ἡ αὐτοκρατορία, πρὶν ὅλως καταστραφῇ. Παντοῦ φόνοι, αἵματα, καὶ κλαυθμοί· παντοῦ μαρασμός, καὶ φθορά.

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Ὅπου στραφῆς ὑπάρχει καὶ καταδότης. Καὶ εἰς τὸν ὕπνον σου ἐὰν εἴπῃς στραβὸν λόγον, εὐθὺς τίς, ἐπίτηδες παραφυλάττων, ἁρπάζει αὐτὸν, διασκευάζει, τελειοποιεῖ, καὶ ὁ ἀθῶος λόγος μεταβάλλεται εἰς προδοσίαν κατὰ τοῦ αὐτοκράτορος, εἰς ἀσέβειαν πρὸς τὴν θρησκείαν, καὶ τότε εὐθὺς εἰς τὰ δικαστήρια, εἰς τὰ βασανιστήρια, εἰς τὴν ἀγχόνην.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Ὁ κατηραμένος ἐκεῖνος Παῦλος ὁ Ἄλυσις, -καλῶς ὠνομάσθη, μετὰ τόσης ἐπιτηδιεότητος πλέκει τὰς διαβολὰς- ἐστὶν ὂν φοβερὸν, ὁ ἐφιάλτης παντὸς τιμίου ἀνθρώπου. Πανταχοῦ παρὼν, ἐὰν μὴ φονεύσῃ δεκάδας τινας ἀθώων, νομίζει ὅτι ἀπώλεσε τὸν καιρόν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Β΄. Εἰς τὰς ἐπαρχίας οἱ ὠτακουσταὶ περιφέρονται κατ' ἀγέλας, καὶ μία λέξις, ἓν νεῦμα ἀρκεῖ πρὸς καταστροφὴν ὁλοκλήρου οἰκογενείας. Ὅταν δ' ἡ οἰκογένεια ᾖ πλουσία, οὐδὲ τοῦτο ἀπαραίτητον· τὰ λάφυρα εἰσὶ τότε ἀρκοῦσα αἰτία, καὶ οἱ αὐλικοὶ, δι' οὓς ἐργάζονται, ἔχουσιν ἀνάγκην χρημάτων ἵν' ἀμείβωσιν ἐπαξίως τοὺς κόπους αὐτῶν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Οἱ αὐλικοὶ, πάντων οὗτοι οἱ αἴτιοι! Ἡ αὐλή ἐστὶ τὸ μέγα κέντρον τῶν δεινῶν ἡμῶν, ἡ μεγάλη φαγέδαινα, ἡ διαχέουσα τοὺς καταστρεπτικοὺς αὑτῆς χυμοὺς εἰς τὸ σῶμα τῆς κοινωνίας.

ΠΟΛΙΤΗΣ Δ΄. Φαγέδαινα, σύμφημι, ἀλλὰ φαγέδαινα θαυμασία. Ὅτε πρὸ ἑνὸς ἔτους ἦλθον εἰς Κωνσταντινούπολιν, μόλις ἐπίστευσα τοὺς ὀφθαλμούς μου, καίτοι πάντα ἤδη ἐξ ἀκοῆς ἐγνώριζον. Ἡ Βυζαντινὴ αὐλὴ ὑπερβάλλει ἐν τῇ πραγματικότητι τὰ παραδοξότερα φαντασιοκοπήματα τῶν ἀσιανῶν. Αἱ μυριάδες τῶν καταχρύσων εὐγενῶν κ' εὐνούχων, αἱ χιλιάδες τῶν αὐλικῶν, τῶν ὑπαλλήλων, τῶν ὑπηρετῶν, τ' ἀναρίθμητα πλήθη τῶν μαγείρων, τῶν κουρέων, τῶν ἱπποκόμων, ὧν ὁ ἐλάχιστος λαμβάνει παρὰ τῆς πολιτείας τὴν τροφὴν εἴκοσιν ἵππων, καὶ εἴκοσι δούλων, τὰ ἔθνη ταῦτα τὰ ἐν ἀργίᾳ καὶ ἀσελγίαις βιοῦντα, τὰ κύπτοντα ὑπὸ τὸ βάρος τῶν μαργαριτῶν καὶ τῶν ἀδαμάντων, τ' ἀποστίλβοντα χρυσοῦ καὶ ἀργύρου, καὶ ἀπόζοντα ὅλων τῶν μύρων ὅσα παράγει ἡ Αἴγυπτος καὶ ἡ Ἀσσυρία, ἀποτελοῦσιν εἰκόνα μεγαλοπρεπεστάτην, καὶ ὁμοίαν οὐδὲ περιέγραψε, οὐδὲ περιγράψει ποτὲ ἡ ἱστορία. Ἀπαιτεῖται ἀπέραντος αὐτοκρτορία, ὡς τὴν Ῥωμαϊκὴν, καὶ φθᾶσα εἰς τὸ ὕπατον τῆς διαφθορᾶς, πνέουσα τὰ λοίσθια, ἵν' ἀνανεωθῇ ποτὲ ὅ,τι σήμερον βλέπομεν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Πιθανὸν, ἀλλ' ἀποτίομεν βαρέως τὴν μεγαλοπρέπειαν ταύτην. Τῶν αἰσχρῶν ἐκείνων δούλων αἱ ἀλαζόνες ἀγέλαι, αἱ συνωθούμεναι ἐντὸς τῶν ἀνακτόρων, ὡς ἐν ἀπεράντῳ μυρμηκιᾷ, κατὰ σπείρας ἐκεῖθεν ἐξερχόμεναι, μυζῶσι καὶ τὴν ἐσχάτην ῥανίδα αἵματος καὶ ἰκμάδος ἐκ τῶν φλεβῶν τοῦ Κράτους. Πάντες οὗτοι οἱ ἄνθρωποι, οὓς τρέφομεν, καὶ οἵτινες δι' ἓν δεῖπνον ἐξοδεύουσι τὰ εἰσοδήματα ἐπαρχίας, πάντες οἱ παραμάγειροι, οἱ πολυτελέστεροι Γερουσιαστῶν, τί νομίζετε ὅτι ἦσαν; Κίναιδοι καὶ λωποδύται οἱ πλεῖστοι, ἀγοράσαντες, εἰς ὑπερόγκους τιμὰς, παρὰ τῶν τότε αὐλικῶν τὴν θέσιν, ἣν ἤδη κατέχουσιν, ἵνα θησαυρίσωσιν εἶτα ἑκατονταπλάσια, πωλοῦντες τοῦ λαοῦ τὸ αἷμα καὶ τὸν ἱδρῶτα.

ΠΟΛΙΤΗΣ Β΄. Ἵν' ἀθροισθῶσιν οἱ μαργαρῖται, οὓς πίνουσιν ἐν τοῖς ὀργίοις αὐτῶν ἀναλελυμένους, ἁρπάζεται ὁ ξηρός ἄρτος τῶν ὀρφανῶν, καὶ πωλοῦνται τὰ ράκη τῆς χήρας.

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Καὶ ὁ αὐτοκράτωρ ταῦτα βλέπει, καὶ συγχωρεῖ. Περιεστοιχισμένος πάντοτε ὑφ' ἱερέων, καὶ μοναχῶν, καταγίγνεται εἰς λύσιν θρησκευτικῶν ζητημάτων, κ' ἑτοιμάζεται εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, λησμονῶν ὅλως τὴν ἐπίγειον βασιλείαν, τὰ ἑκατομμύρια τῶν δυστυχῶν πλασμάτων, ἅτινα ὁ Θεὸς ἐνεπιστεύθη αὐτῷ.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Κ' ἐν τούτοις βασιλεύουσιν οἱ εὐνοῦχοι, καὶ οἱ κόλακες, ἐπὶ κεφαλῆς αὐτῶν ἔχοντες τὸν κατηραμένον ἐκεῖνον Εὐσέβιον, τὸν ἔνσαρκον Σατανᾶν, τὸν μόνον ἀληθῆ αὐτοκράτορα.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ ΤΙΣ (Πλησιάζων). Τέκνα μου, τέκνα μου, προσοχή! Λησμονεῖτε ὅτι καὶ οἱ λίθοι ἔχουσι σήμερον ὦτα, ἢ μὴ ἐποθήσατε προώρως τὴν μακαριότητα τοῦ παραδείσου; Ἄφετε τὰς ὁμιλίας ταύτας! Εἰς τὰς ἡμέρας ἡμῶν τὸ μόνον ἀσφαλὲς ἐστὶν ἡ σιγὴ, ἡ σιγή.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Σιγὴ θανάτου, ὦ γέρον! Πάντα τὰ κακὰ κατέπεσαν ὁμοῦ, καὶ κατεσύντριψαν ἡμᾶς. Ζωὴ ἐστὶν αὕτη, ἣν ζῶμεν; Τὸ ἐμπόριον κατεστραμμένον, οἱ ἀγροὶ ἔρημοι καὶ χέρσοι, τὰ πάντα νεκρὰ, καὶ ἀπὸ ἡμέρας εἰς ἡμέραν ὡς ἐὰν περιεμένομεν τὴν συντέλειαν τοῦ κόσμου, ἵν' ἀπαλλάξῃ ἡμᾶς τῆς ἐλεεινῆς ταύτης ὑπάρξεως. Διατί λοιπὸν τοῦτο; Οἱ Ῥωμαῖοι ἐσμὲν ἡμεῖς· τὴν οἰκουμένην εἴχομεν ὑποχείριον, καὶ, νῦν ἔτι, ὁ ἥλιος ἀνατέλλει, καὶ δύει ἐντὸς τῆς αὐτοκρατορίας. Ἔφθασε τέλος ἡ ὥρα τῆς ἐξεγέρσεως, τῆς ἐνεργείας. Ἡμεῖς πταίομεν δι' ὅσα πάσχομεν, ἀφοῦ ὑποφέρωμεν ἀγογγύστως.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Εὐγενεῖς, τέκνον μου, οἱ λόγοι οὗτοι, καὶ ἀποδεικνύουσιν ὅτι τὸ Ῥωμαϊκὸν αἷμα εἴς τινων φλέβας ῥέει ἀκόμη. Ἀλλὰ λησμονεῖς ὅτι πάντα ἔχουσι τὴν ἀκμὴν αὑτῶν, καὶ τὴν παρακμήν. Ναὶ, ἐσμὲν ἡμεῖς οἱ Ῥωμαῖοι, κ' ἐφθάσαμεν ἄλλοτε εἰς τὸν κολοφῶνα τῆς δόξης, καὶ τῆς δυνάμεως. Ἡ ἱστορία ἔκπληκτος ἀναφέρει τὰ κατορθώματα ἡμῶν, καὶ περιγράφει τὰ μεγαλεῖα. Ἀλλὰ, μετὰ τὴν ἀκμὴν, ἦλθεν ἡ φθίσις, ἥτις, ὅταν ἀρχίσῃ, προχωρεῖ ταχέως. Εἰμὶ γέρων ἐγώ, τέκνα μου, καὶ εἰς τὴν ζωήν μου εἶδον πολλὰ, μεγάλα πράγματα. Ὅταν ἤμην ἀκόμη παῖς εἰς τὴν Ῥώμην, -ἐβασίλευον τότε ὁ Κάρος καὶ ὁ Νουμεριανὸς, - τῆς φθίσεως καὶ τότε φθάσης εἰς τὸν τελευταῖον αὐτῆς βαθμὸν, τὸ Κράτος πανταχόθεν κατέῤῥεε, καὶ περιεμένομεν ἀπὸ στιγμῆς εἰς στιγμὴν, ὡς σήμερον, τὴν τελευταίαν ὥραν, τὴν τελικὴν ἀποσύνθεσιν.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Ἀληθῶς, τὰ πράγματα καὶ τότε ἔβαινον κάκιστα. Ἤκουσα τοῦτο παρὰ πολλῶν.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Ναὶ, ἀλλ' ἡ μοῖρα ἠθέλησε κ' ἐγεννήθη αἴφνης μέγας τις ἄνθρωπος, ὁ μακαρίτης Αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος. Δι' ἑνὸς βλέμματος εἶδεν ἐκεῖνος τὴν κατάστασιν τῶν πραγμάτων, κ' ἐνόησεν ὅτι διὰ μόνης ἐντελοῦς ἀλλαγῆς, ἀληθοῦς ἀναζυμώσεως τοῦ κόσμου ἦν δυνατὴ ἡ σωτηρία.

ΤΙΝΕΣ. Τῳόντι.

ΑΛΛΟΙ. Εἶχε δίκαιον.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Ναὶ, εἶχε δίκαιον, ἀλλ' ἵνα κατορθώσῃ τὴν ἀναζύμωσιν ταύτην ἓν μόνον ὑπῆρχε μέσον, ἡ θρησκεία, ἡ ψυχὴ αὕτη πάσης πολιτείας, ἡ κατὰ τὰς ἀρχὰς αὐτῆς μορφοῦσα αὐτὴν, καὶ σχηματίζουσα. Τῆς θρησκείας ἄρα ἦν ἀναγκαία ἡ μεταβολή, καὶ ταύτην ἐπεχείρησε. Ὁ χριστιανισμὸς πρὸ τριῶν ἤδη αἰώνων ἰδὼν ἐν Γαλιλαίᾳ τὸ φῶς, ἀλλ' ἄσημος ἔτι καὶ ταπεινός, κατετρέχετο τότε, καὶ κατεπατεῖτο. Ὡς θρησκεία ἐστερεῖτο τῆς ποιήσεως, τοῦ μεγαλείου τῆς παλαιᾶς, ἀλλ' ἦν τι ὅλως νέον, ἐπισύραν ἐσχάτως τὴν κοινὴν προσοχὴν, καὶ γνωστὸν τοῖς πλείστοις. Παρεδέχθη λοιπὸν αὐτὴν, καὶ λαβὼν ἐκ τῶν χειρῶν τοῦ δημίου, ἔθηκεν ἐπὶ τοῦ θρόνου. Οὐδ' ὑπῆρξεν ἀτυχὴς κατὰ τοῦτο, διότι, ἐὰν μὴ εὑρίσκετο ὁ χριστιανισμὸς ἐκεῖ ἕτοιμος πρὸς χρῆσιν, οὐδ' ὅσον κατώρθωσε κατώρθου ἴσως.

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Ἀναμφίβολον τοῦτο.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Ἡ Ῥώμη ἦν ἀδύνατος τότε πλέον ὡς πρωτεύουσα. Οἱ Θεοὶ τοῦ Ὀλύμπου κατεῖχον αὐτὴν πρὸ αἰώνων, ἐνεγκόντες εἰς τὸ ὕπατον τῆς δόξης, καὶ τῆς ἰσχύος, καὶ οὐ παρεχώρουν. Ὠκοδόμησε λοιπὸν τὴν Κωνσταντινούπολιν ταύτην, καὶ μετέθηκεν ἐνταῦθα τὰς ἀρχάς. Ἡ ἀναμόρφωσις ἐγένετο ἐντελὴς, καὶ κατ' ἀρχὰς ἐφαίνετο ἐπιτυχοῦσα. Τὸ κράτος ἤρχισεν ἀναλαμβάνον, οἱ στρατοὶ μαχόμενοι, καὶ νικῶντες, τὸ ἐμπόριον ἀνθοῦν, καὶ ὁ λαὸς ἐλπίζων. Ὁ μέγας Λάζαρος ἐφαίνετο ἀφεὶς τὸ σάβανον αὐτοῦ, καὶ ἀναζῶν. Κ' ἐνόσῳ μὲν ὑπῆρχεν ὁ Κωνσταντῖνος, ὅλα καλά. Ἀλλ' ἐκεῖνος ἀπέθανε. Ἡ μεγαλοφυΐα, ἡ ζωογονοῦσα, καὶ διατηροῦσα, ἡ κραταιὰ χεὶρ, ἡ διοικοῦσα, καὶ συνέχουσα, ἀπώλοντο, καὶ τότ' ἐφάνη τοῦ χριστιανισμοῦ, μείναντος μόνου, ἡ ἀδυναμία, ἡ ἀληθὴς φύσις.

ΤΙΝΕΣ. Πῶς; Τί λέγει;

ΑΛΛΟΙ. Ἡ ἀδυναμία; Τί ἐννοεῖ;

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Τὸ Κράτος, καὶ ἡ Ἐκκλησία διῃρέθησαν, ἀδελφὸς ἐφόνευσε τὸν ἀδελφὸν, αἱ διάφοροι μερίδες ἐπετέθησαν κατ' ἀλλήλων ὡς ἄσπονδοι ἐχθραὶ, καὶ ξέναι, καὶ ἡ παρακμὴ, ὀλίγον χρόνον ἐμποδισθεῖσα, ἤρχισε πάλιν, καὶ προὐχώρησεν ὑπέρ ποτε ταχεῖα. Ναὶ, ναὶ, μὴ ἀπατᾶσθε! Οὐκ ἐστὲ, ὡς νομίζετε, καὶ ὡς λέγουσι πομπωδῶς πολλοὶ, οὐκ ἐστὲ εἰς τὰς ἀρχὰς νέας ἐποχῆς, οὐδ' ἐβλάστησε νέος πολιτισμὸς ἐκ τῶν ἐρειπίων. Ἡ καταστροφὴ ἀνεχαιτίσθη μόνον, καὶ ἡ παροῦσα παρακμὴ, ἥτις ἐκπλήττει ὑμᾶς, ἐστὶ τῆς ἀρχαίας Ῥωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἡ ἀγωνία, ἣν ἐκώλυσε πρὸς στιγμὴν ὁ χριστιανισμὸς, στοιχεῖον νέον ἀναμιγνύμενον πρὸν ἤδη σεσηπότα, ἀλλ' ἣν ἐπισπεύδει σήμερον, καὶ καθίστησι φρικτοτέραν, διότι, κατὰ βάθος, ἐστὶ θρησκεία πολὺ ἀλογωτέρα, πολὺ βλαβερωτέρα τῆς παλαιᾶς.

ΓΥΝΗ Β΄. Καλὲ, πάππε, τί λέγεις; Χριστιανὸς σὺ, καὶ βλασφημεῖς οὕτω; Κρίμα τὸ γῆράς σου.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Χριστιανὸς, ναὶ, κόρη μου, ὡς ὑμεῖς πάντες· καὶ πῶς ἄλλως; Ἀλλ' ἑξήκοντα ἔζησα χρόνους ἄνευ τῆς νέας θρησκείας, ὡς καλὸς καὶ τίμιος πολίτης, καὶ ἤδη, παρὰ τὸν τάφον, δυσκόλως μεταβάλλει τις δέρμα. Ἐμετρᾶτε τὰ δεινὰ τὰ πιέζοντα ἡμᾶς. Πλὴν ὁ Χριστιανισμὸς ἐστὶ τὸ φοβερώτερον. Μετὰ τοιαύτης θρησκείας ἡ καταστροφὴ ἦν ἄφευκτος. Καὶ τῳόντι τί συνέβη; Μόλις ἀπεκατέστη αὕτη, καὶ διῃρέθη εἰς ἀπείρους αἱρέσεις, ἕκαστος ἐξήγησε κατὰ τὰς ἰδέας αὑτοῦ τ' ἀνεξήγητα, καὶ αἱ ἀναρίθμητοι φατρίαι, τυφλαὶ ὑπὸ δεισιδαιμονίας, καὶ τὴν κοινὴν πλάνην μὴ ἐννοοῦσαι, ἐκήρυξαν ἀπίστους, καὶ ἀξίους τῆς φρικτοτέρας κολάσεως, πάντας τοὺς μὴ συμφωνοῦντας μετὰ τῆς γνώμης αὑτῶν. Ἡ οἰκουμένη κατήντησε χάος, ἀληθὴς κυκεὼν ἐναντίον ἰδεῶν καὶ δογμάτων. Οἱ ἄνθρωποι, οἱ ἱερεῖς μετεβλήθησαν εἰς αἱμοβόρα θηρία, καὶ πάντες, τὴν ἰδίαν ἰδέαν μόνην ὀρθὴν νομίζοντες, ἐπέπεσον μανιωδῶς κατ' ἀλλήλων. Τότε ἤρχισαν σφαγαὶ, καὶ διωγμοὶ, ἀφ' ἑνὸς, Σύνοδοι, ἀφ' ἑτέρου. Πᾶσαν ἡμέραν, πᾶσαν ὥραν ἐπλάττοντο νέα τῆς πίστεως σύμβολα, καὶ ἀνεθεματίζοντο τὰ προηγούμενα. Πᾶσα ὁμὰς εἶχε τὸ ἑαυτῆς, καὶ οἱ σήμερον ἀπαγχονιζόμενοι αὔριον ἐκηρύττοντο ἅγιοι. Ἐπίσκοποι ἐγκαθίσταντο ἐπισήμως εἰς τὰς ἕδρας αὑτῶν, καὶ τὴν ἐπαύριον ἐδιώκοντο ὡς κακοῦργοι. Πόλεις, ἐπαρχίαι ὅλαι ἠρημοῦντο, καὶ τὸ αἷμα ἔῤῥεε κρουνηδὸν παρὰ τὰς πύλας τῶν ἐκκλησιῶν. Αἱ φαυλότεραι ὕβρεις, αἱ σκληρότεραι ἀπειλαὶ ἀντηλλάσσοντο. Εἰς τὰς Συνόδους ἠμφισβητοῦντο, καὶ ἀπεφασίζοντο, διὰ ψηφοφορίας, παρ' ἀνθρώπων τὰ μυστήρια τῆς θρησκείας, καὶ νέα Σύνοδος ἀνῄρει ἀμέσως τὰς ἀποφάσεις τῆς πρώτης, ἀναθεματισθείσας ἤδη, μόλις ἐκυρώθησαν, ὑπὸ πασῶν τῶν λοιπῶν. Πλὴν πρὸς τί φλυαρῷ; Γνωρίζετε, ὡς ἐγὼ, ταῦτα πάντα. Εἰς τὰ τριακόσια ταῦτα ἔτη ἐσφάγησαν πλείονες χριστιανοὶ ὑπ' ἀλλήλων, ἀφ' ὅσους ἐφόνευσαν ποτὲ οἱ εἰδωλολάτραι. Ἀρειανοὶ, καὶ Ὀρθόδοξοι, Δονατισταὶ, καὶ Νεωτερισταὶ, Μαρκιονῖται καὶ Βαλεντιανοὶ, Ὀρεινοὶ καὶ περιπλανώμενοι, Μανιχαῖοι καὶ Γνωστικοί, - καὶ ποῦ ἐνθυμοῦμαι πάντας, ὑπάρχουσι πλείονες αἱρέσεις παρὰ τρίχες ἐπὶ τῆς κεφαλῆς μου - ὡς θηρία κεκλεισμένοι ἐντὸς τῆς αὐτῆς μάνδρας, ἓν μόνον ἔχουσι μέλημα, τὸν ὄλεθρον τῶν ἀντιπάλων, καὶ αἱ σκληρότητες εἰς ἃς παραδίδονται εἰσὶν ἀνήκουστοι. Τοὺς προσηλύτους ἐναντίας φατρίας ἀναβαπτίζουσι καθ' ὅλους τοὺς τύπους, ὡς ἒὰν ἦσαν εἰδωλολάτραι. Ὑποβάλλουσιν ἐπισκόπους, παρθένους, καὶ βρέφη εἰς δημοσίας ποινὰς, πρὶν δεχθῶσιν αὐτούς. Κυριεύσαντες ἐκκλησίαν, καθαρίζουσιν αὐτὴν, ὡς μεμολυσμένην· ξέουσι τὰ τείχη, πλύνουσι τὸ ἔδαφος, καίουσι τὴν ἁγίαν τράπεζαν, ἀναλύουσι τὰ ἱερὰ σκεύη, καὶ ῥίπτουσι τὴν θείαν μετάληψιν εἰς τοὺς κύνας. Καὶ ταῦτα διατί; Διότι οἱ μὲν πιστεύουσιν εἰς τὸ ὁμοούσιον τοῦ Χριστοῦ, οἱ δὲ εἰς τὸ ὁμοιούσιον, περὶ οὗ ἀμφότεροι οὐδὲ γρὺ γνωρίζουσιν. Ὤ τῆς ἀνοησίας, καὶ τῆς μικρονοίας τῆς ἀνθρωπότητος! Πολλάκις μένω ἔκπληκτος, καὶ ἐνεὼς, ὅταν ἀναλογίζωμαι αὐτὴν κατακερματιζομένην, μισοῦσαν, φονεύουσαν δι' ἕνα παραλογισμὸν, σκιᾶς ὄναρ· ὅταν ἐνθυμῶμαι ὅτι συνέρχονται πρὸς ἐξήγησιν τῶν τοιούτων σοβαραὶ Σύνοδοι, εἰς ἃς παρευρίσκονται Αὐτοκράτορες σοφοὶ, κ' ἑκατοντάδες ἱεραρχῶν. Ὁ Διογένης εἶχε δίκαιον, ὁ ἄνθρωπος ἐστὶ τὸ ἠλιθιώτερον τῶν ζώων. Τὸ χείριστον, ὅτι οἱ ἀρχηγοὶ τούτων, καὶ οἱ παρακινηταὶ, οἱ πάντων ἀμαθέστεροι, σκληρότεροι, καὶ δεισιδαιμονέστεροι εἰσὶν οἱ κληρικοὶ, οἱ μύσται οὗτοι τῆς ἀγάπης καὶ ὁμονοίας.

ΠΟΛΙΤΗΣ Α΄. Πλὴν, γέρον,….

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Ναὶ τέκνον μου, ναὶ, τὴν ἀλήθειαν μόνην λέγω. Οἱ ἱερεῖς, καὶ οἱ κληρικοὶ εἰσὶ μία τῶν χειρίστων ἡμῶν πληγῶν. Μικρόνοες, καὶ ἀμαθεῖς σχεδὸν πάντες, ἢ τυφλωθέντες ὑπὸ θρησκείας καταθλιπτικῆς, περιτρέχουσιν ὡς ἀγέλη λύκων τὰς ἐπαρχίας· δι' ἀπάτης, ἀπειλῶν, καὶ βασάνων θηρεύοντες προσηλύτους, ἀνοίγουσι διὰ μηχανῶν τὸ στόμα τῶν ἀνθισταμένων, καὶ ἐκβιάζουσι τὸ ἀντίδωρον διὰ γρονθοκοπημάτων· βαπτίζουσι διὰ τῆς βίας τοὺς γέροντας, τὰς γυναῖκας, καὶ τὰ βρέφη, καὶ μεταχειρίζονται πρὸς τοῦτο τ' ἀπαισιώτερα κακουργήματα. Καίουσι τὰ στήθη τῶν παρθένων διὰ πεπυρακτωμένων ὠῶν, ἢ συμπιέζουσιν αὐτὰ διὰ σανίδων, καὶ φονεύουσι τοὺς ἐπιμένοντας εἰς τὴν πίστιν αὑτῶν· τὸ δ' ἑσπέρας ἔρχονται πάλιν ἐναντίοι, κ' ἐπιβάλλουσι τὰς αὐτὰς βασάνους ὑπὲρ τῆς ἰδίας αἱρέσεως. Οὐδ' ὑπάρχει ἐλπὶς σωτηρίας! Τὸ κακὸν καθ' ἡμέραν δεινοῦται.

ΓΥΝΗ Β΄. Μὴ ἀκούετε αὐτὸν, μὴ κολάζεσθε!

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Τὴν στιγμὴν ταύτην τὰ θρησκευτικὰ πάθη εἰσὶν ὑπὲρ ποτ' ἐξημμένα, καὶ ὁ ἡγεμών, στενοκέφαλος ὡς ἱερεὺς, ἐρεθίζει ἔτι μᾶλλον, ἀναμιγνύμενος εἰς αὐτά. Χθὲς ἀκόμη παρίστων οἱ εἰδωλολάτραι τὰ τῆς θρησκείας ἡμῶν ἐν κωμῳδίαις, καὶ δικαίως ἐκάγχαζεν ὁ λαὸς, βλέπων αὐτάς. Ἰδοὺ τί ἐστὶν ὁ Χριστιανισμός! Ἰδοὺ τίς ἡ θρησκεία, δι' ἧς ὁ Κωνσταντῖνος ἐζήτησε τὴν ἀνάπλασιν τῆς οἰκουμένης. Οἴμοι! Τί οὐ κατέλιπεν αὐτὴν εἰς τὴν τύχην αὑτῆς. Ἴσως ἐστερόμεθα οὕτω τοὺς ὀλίγους εὐτυχεῖς χρόνους τῆς βασιλείας αὑτοῦ, καὶ ἡ καταστροφὴ τῆς αὐτοκρατορίας καὶ τότε βεβαία, ἀλλ' ὑπὸ τοὺς ἀρχαίους αὑτῆς θεοὺς ἴσως κατεστρέφετο αὕτη βραδέως καὶ μεγαλοπρεπῶς, ἴσως ἀπεφεύγομεν πάσας τὰς παρούσας φρικτὰς ἀσχημίας.

ΓΥΝΗ Α΄. (Πτύουσα). Πτοῦ! Πτοῦ! Ὀπίσω μου Σατανᾶ! Σὺ, καλὲ, εἷς Ἰούδας ὁ Ἰσκαριώτης ὁλόκληρος! Οὐδὲ κόκκος σοὶ ἔμεινεν ἐντροπῆς.

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Ἔ! Κόρη μου, ἑκὼν ἄκων κρατεῖ τις ἤδη τὸ στόμα κλειστόν. Ἀλλ' ἡμεῖς οἱ γέροντες ἐσμὲν φλύαροι. Ἐνίοτε ἀνοίγει αὐθόρμητος ἡ καρδία μου, καὶ τότε ἀνοίγουσι καὶ τὰ χείλη, κ' ἐκρέουσι τοῦ παλαιοῦ καιροῦ τινές λόγοι. Μικρὸν τὸ ἁμάρτημα.

ΓΥΝΗ Α΄. Ἀκούεις ἐκεῖ, μικρὸν τὸ ἁμάρτημα; Τὸν ἀθεόφοβον!

ΓΥΝΗ Β΄. Ὁ Θεός σοι πολυέσπλαγχνος, τρισκατάρατε! (Αὕτη καὶ ἄλλοι ποιοῦσι τὸ σημεῖον τοῦ σταυροῦ).

ΠΟΛΙΤΗΣ Γ΄. Ὁ Θεὸς, καὶ ἡ ἁγία Εὐφημία ἡ πανεύφημος μεθ' ἡμῶν. Τοῦτον μόνον ζητοῦμεν. (Ὁ λαὸς ἀποσύρεται βαθμηδὸν, καὶ καταλείπει τὸν Πρεσβύτην μόνον, καὶ σύννουν εἰς τὰ ἐμπρὸς τῆς σκηνῆς).

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ. Ἰδὲ αὐτούς! Πάντες ἐπίσης μικρόνοες ἐν τῇ ἐλεεινότητι αὐτῶν. Δυστυχὴς ἀνθρωπότης! Δεισιδαιμονία, καὶ ἄγνοια, ἰδοὺ ἡ μοῖρά σου! Ἐνόσῳ μένεις τοιαύτη, πῶς ἔσται σοι μὴ ταλαιπωρεῖσθαι, καὶ τοιαύτη μενεῖς πάντοτε, διότι τοιαύτη ἐπλάσθης! Προορισμός σου τὸ ζῇν ἐν τῇ κόνει, ἥτις σ' ἐγέννησε, διωκομένη ἐν τῷ σκότει ὑπὸ τῶν παθῶν σου μέχρι τοῦ τάφου. Δύο, ἢ τρία τῶν τέκνων σου κατ' αἰῶνα ἀνυψοῦσιν ὀλίγον τὰ βλέμματα, καὶ τότε συμφορὰ εἰς ἐκεῖνα! Ταχέως ἡ μοῖρα τιμωρεῖ τὴν τόλμην αὐτῶν, καὶ κατακαίει αὐτὰ τὸ θεῖον πῦρ, ὃ ἐν αὑτοῖς φέρουσι. Δυστυχὴς ἀνθρωπότης, οἵα, οἵα ἡ ἀθλιότης σου! (Εἰσέρχονται ἱερεῖς ὀρθόδοξοι). Πλὴν ἰδοὺ, νομίζω, ζῶσα ἀπόδειξις τῶν λόγων μου. Οὐδόλως ἤργησεν. (Ἀποσύρεται παρ' ἄγαλμά τι, κ' ἐκεῖθεν θεωρεῖ τὰ γιγνόμενα. Οἱ ἱερεῖς διασχίζουσι τὸ πλῆθος καὶ φθάνουσι εἰς τὸ μέσον τῆς σκηνῆς).

[…]