5. Ορθογράφηση

Έ
να από τα σημαντικότερα προβλήματα που είχαμε να επιλύσουμε κατά την εκπόνηση του ΑΛΝΕ αφορούσε την ορθογράφηση των λημμάτων. Παρά το γεγονός ότι το ισχύον ορθογραφικό σύστημα, που βασίζεται στη Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) του Μ. Τριανταφυλλίδη, είναι σε μεγάλο βαθμό συνεπές και αποτελεσματικό, κατά την εφαρμογή του παρουσιάζονται προβλήματα σε επιμέρους ζητήματα αλλά και σε επίπεδο γενικών αρχών (πρβ. και τις ορθογραφικές αποκλίσεις των Ν. Ανδριώτη ²1983 και Εμμ. Κριαρά 1995). Το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, ενώ, όπως είναι φυσικό, ακολουθεί τις αρχές της Νεοελληνικής Γραμματικής, σε ορισμένες περιπτώσεις απομακρύνεται, αδικαιολόγητα κατά την άποψή μας, από αυτές, π.χ. βεγγέρα, γίββωνας, κομμουνισμός, οι οποίες στο ΑΛΝΕ ορθογραφούνται απλοποιημένα βεγκέρα, γίβονας, κομουνισμός, όπως και τα υπόλοιπα νεότερα δάνεια. Επίσης στο ΑΛΝΕ υιοθετούμε τη γραφή καντίλι (όπως μαντίλι), ενώ στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής ορθογραφείται καντήλι. Άλλη περίπτωση αποτελούν τύποι στους οποίους από παρετυμολογία ακολουθούνται στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής οι γραφές μυξοκλαίω και μυγιάγγιχτος, ενώ στο ΑΛΝΕ ορθογραφούνται μιξοκλαίω (κατά τα μιξογελάω, μιξοβάρβαρος, μιξοπαρθένα) και μηγιάγγιχτος (< μη + αγγίζω, πρβ. μη μου άπτου). Ακόμη, το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, ενώ προβαίνει σε προτάσεις που στηρίζονται αποκλειστικά στο μη επιστημονικό αλλά με χρηστικό αντίκρισμα κριτήριο της ορθογραφικής απλοποίησης, σε ορισμένες περιπτώσεις δεν υιοθετεί απλοποιητική γραφή, ακόμη κι αν η γραφή αυτή υπήρχε ως εναλλακτική ήδη στην αρχαιότητα, π.χ. μείγμα, μείξη, τα οποία για το λόγο αυτό στο ΑΛΝΕ ορθογραφούνται μίγμα, μίξη.

Επίσης είναι γνωστό ότι ο Μ. Τριανταφυλλίδης κράτησε συντηρητική στάση απέναντι στην ορθογράφηση των ξένων κύριων ονομάτων σε αντίθεση με την ορθογράφηση των ξένων κοινών ονομάτων. Παρά το γεγονός ότι το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής καθώς και το ΑΛΝΕ δεν περιλαμβάνουν στη μακροδομή τους κύρια ονόματα, το πρόβλημα της ορθογράφησης των ξένων κύριων ονομάτων υπεισέρχεται μέσω των βάσεων των παραγώγων που προέρχονται από ξένα κύρια ονόματα, π.χ. στο ΑΛΝΕ βεγκαλικό, μογκολισμός, ενώ στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής μη ορθά κατά την άποψή μας βεγγαλικά, μογγολισμός. Πρόβλημα ανακύπτει και με τα παράγωγα από ξένα ανθρωπωνύμια. Στα παράγωγα αυτά υιοθετήθηκε στο ΑΛΝΕ μια απλοποιητική ορθογράφηση, π.χ. σελεϊκός, σεξπιρικός. Ωστόσο, σε περιπτώσεις καθιερωμένων από την παράδοση ανθρωπωνυμίων διατηρείται η παραδοσιακή τους ορθογράφηση, π.χ. βυρωνισμός.

Ακόμη απόκλιση από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής παρουσιάζεται και σε περιπτώσεις νεοελληνικών δανείων από ξένες γλώσσες που περιέχουν στο σχηματισμό τους αρχαιοελληνικά μορφήματα. Έτσι, ενώ στο Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής υιοθετούνται οι γραφές φορμαλδεΰδη (σχηματισμός με βάση το ύδωρ) αλλά χεβιμεταλάς (σχηματισμός με βάση το μέταλλο), στο ΑΛΝΕ προτιμήθηκε η γραφή χεβιμεταλλάς, για να διατηρηθεί διαφανής η σχέση του προς το μέταλλο. Ωστόσο, το χέβι μέταλ γράφτηκε με ένα λ λόγω της τελικής θέσης του συμφώνου.

Για τη διευκόλυνση του χρήστη παρατίθενται παραπεμπτικά λήμματα κυρίως στις περιπτώσεις ορθογραφικής απόκλισης του ΑΛΝΕ από το Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, π.χ. καντήλι -> καντίλι. Σε πολλές περιπτώσεις, αν και υπήρχε εναλλακτική πρόταση, αποφύγαμε να διαφοροποιηθούμε από τις προτάσεις του Λεξικού της Κοινής Νεοελληνικής, αφήνοντας τη λύση για ευθετότερο χρόνο.

Όσον αφορά νεότερα σύνθετα με β' συνθετικό λέξη που αρχίζει από ρ, αποφασίστηκε η γραφή με ρρ στους λόγιους σχηματισμούς, με βάση τον κανόνα της αρχαίας ελληνικής, και η γραφή με ρ στους λαϊκότερους, π.χ. βαθύρριζος αλλά βαθιόριζος. Η περίπτωση αυτή κατά τη γνώμη μας απαιτεί συνολικότερη ρύθμιση, όπως και οι περιπτώσεις παράγωγων ουσιαστικών σε -εία/-ία από ρήματα σε -εύω (λατρεία με ει ως παράγωγο του λατρεύω αλλά ειδωλολατρία με ι ως παράγωγο του ειδωλολάτρης- μαντεία με εί λόγω του μαντεύω και β' συνθετικό -μαντεία για σημασιολογικούς λόγους, π.χ. αστρομαντεία 'μαντεία διά των άστρων' και όχι αστρομαντία 'ιδιότητα του αστρομάντη'), επιθέτων σε -ειος/-ιος, από κύρια ονόματα (καβάφειος, οδύσσειος, δουνάβειος αλλά ποσειδώνιος και ποσειδώνιο) και των παράγω­γων λέξεων από το συγκριτικό νεότερος (νεωτερίζω, νεωτερικός, νεωτερισμός, νεωτεριστής).

Πρόβλημα υπάρχει επίσης σε ακολουθίες λέξεων με υψηλό βαθμό παγίωσης, για ορισμένες από τις οποίες ο Μ. Τριανταφυλλίδης ορθά πρότεινε να γραφούν σε μία λέξη, π.χ. εξ ίσου -» εξίσου (Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής) 1941 § 76). Είναι προφανές ότι ο κατάλογος με τις λέξεις αυτές πρέπει να συμπληρωθεί. Στο ΑΛΝΕ ορθογραφήσαμε λήμματα σε μία λέξη ανάλογα με το βαθμό παγίωσης κατά την κρίση μας, π.χ. εντάξει, κατεξοχήν^[1], αλλά και κατακεί, καταδιαόλου, καταηλιού.

Τέλος πρόβλημα υπάρχει και με τη γραφή του αρχικού γράμματος με κεφαλαίο ή μικρό. Γενικά υιοθετήθηκε το κεφαλαίο

• α) στα κύρια ονόματα π.χ. Ιούνιος, Κυριακή, όχι όμως και στα μοναδικά αντικείμενα της κατηγορίας τους π.χ. σελήνη, γη,
• β) στα ουσιαστικά που αφορούν την ορθοδοξία π.χ. Θεός, Ευαγγέλιο, Θρόνοι,
• γ) στα ουσιαστικά που αναφέρονται σε τίτλους ιερωμένων π.χ. Σεβασμιότατος, και ευγενών π.χ. Υψηλότατος, και
• δ) στα ουσιαστικά που αναφέρονται σε αγώνες της αρχαιότητας, π.χ. Ολυμπιακοί, Πύθια.

Επειδή το ΑΛΝΕ δεν περιλαμβάνει κύρια ονόματα ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων, λέξεις όπως γολγοθάς, εβραίος, καζαμίας, καραγκιόζης, πυθία, φαρισαίος, ρέντγκεν γράφονται με μικρό, γιατί αναφέρονται μόνο με τη γλωσσική σημασία τους. Ακόμη παράγωγα κύριων ονομάτων καταγράφονται με μικρό π.χ. εαμίτης, οτετζής. Τέλος πολλά ουσιαστικά που καταγράφονται στα κείμενα και με κεφαλαίο αλλά και με μικρό στο ΑΛΝΕ καταγράφηκαν μόνο με μικρό. Η περίπτωση αυτή αφορά μεγάλο τμήμα των κοινών ουσιαστικών που καταγράφονται με κεφαλαίο στην περίπτωση οριστικότητας και δείξης π.χ. τμήμα, φιλολογία, πανεπιστήμιο αλλά το Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου, επιτελείο, στρατός, αλλά το Επιτελείο Στρατού. Στην ίδια περίπτωση εντάχθηκαν και χρονικές περίοδοι π.χ. αναγέννηση, διαφωτισμός, τουρκοκρατία.

Γενικότερα αποφύγαμε να καταγράψουμε μια λεξική μονάδα με δύο ή περισσότερους τρόπους ορθογράφησης, γιατί θεωρήσαμε ότι μια τέτοια λύση θα συνέβαλε στην αύξηση της ορθογραφικής ακαταστασίας. Έτσι, για κάθε μονάδα καταλήξαμε σε μία μόνο ορθογραφική πρόταση, στην οποία και οδηγούμε το χρήστη με παραπεμπτικά λήμματα, όποτε συμβαίνει η άποψή μας να μη συμφωνεί με την κρατούσα. Δεν αποτελούν παράβαση της αρχής αυτής οι περιπτώσεις με πολλαπλή προφορά κυρίως σε δάνειες λέξεις, όπου συχνά επικρατεί αστάθεια στη μορφή (βλ. Αναστασιάδη-Συμεωνίδη 1994:56-57), λόγω του ότι η πολλαπλή ορθογράφηση ανταποκρίνεται στην πολλαπλή προφορά, π.χ. πεχά και πε χα, ερκοντίσιον και ερ κοντίσιον, όπως και μπουζουκτσής και μπουζουξής. Το ίδιο και οι περιπτώσεις παραγωγής από διαφορετική βάση, π.χ. απηύδησα Ρ:ΟΑ του απαυδώ και απηύδισα Ρ:ΟΑ του απαυδίζω.

Από όλα αυτά προκύπτει το συμπέρασμα ότι η νεοελληνική γλώσσα έχει ανάγκη από ορθογραφική ρύθμιση μέσα στο πνεύμα των αρχών του Μ. Τριανταφυλλίδη. Στο ΑΛΝΕ καταβλήθηκε προσπάθεια να υπάρχει μια συνεπής ορθογραφική πρόταση, που ωστόσο δεν τη θεωρούμε ακόμη ολοκληρωμένη. Ευχόμαστε η ρύθμιση αυτή να προκύψει σύντομα ως αποτέλεσμα συζήτησης ανάμεσα στους ειδικούς.

Όσον αφορά την τυπογραφική εμφάνιση των στηλών, στις πολυσύλλαβες πολυμορφηματικές λέξεις προτιμήθηκε η κατάτμηση σε όριο μορφήματος, π.χ. αγριο-τριανταφυλλιά, ενώ στην περίπτωση των πολυσύλλαβων μονομορφηματικών λέξεων, δηλαδή χωρίς εσωτερική δομή, προτιμήθηκε η κατάτμηση σε όριο συλλαβής, π.χ. κομπλι-μεντάρισμα, στρου-κτουραλιστικά.