Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <^>

Εισαγωγή στην ελληνική μετάφραση

του Ευάγγελου Πετρούνια,
ομότ. καθ. Γλωσσολογίας του Α.Π.Θ.

Μετά τη μετάφραση του έργου του Pierre Chantraine, Morphologie historique du grec, Παρίσι, Klincksieck 1961 (ελληνική μετάφραση Ν. Αγκαβανάκη, Αθήνα 1990, εκδόσεις Καρδαμίτσα) φτάνει στο ελληνικό κοινό το άλλο σημαντικό έργο σ' αυτό τον τομέα, το Griechische Wortbildungslehre του Albert Debrunner.

Ο Ελβετός Albert Debrunner (1884-1958) υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους ελληνιστές και ινδοευρωπαϊστές του πρώτου μισού του 20ου αιώνα. Τούτο το έργο, ενώ δεν έχει χάσει τη διαχρονική του αξία, έτσι ώστε να εξακολουθεί να αποτελεί αντικείμενο αναφοράς από τους ειδικούς επιστήμονες, είναι επιπλέον και εξαιρετικό διδακτικό εγχειρίδιο, με πολύ καλή οργάνωση. Ακόμη και κάποιος μη εξοικειωμένος με τις αρχές της μορφολογικής ανάλυσης μπορεί να κατανοήσει αυτές τις αρχές εντρυφώντας στο εγχειρίδιο.

Η ελληνική γλώσσα, μέχρι και την ύστερη κλασική εποχή, βρισκόταν σε τέτοιο στάδιο εξέλιξης, όπου η σύνθεση και η παραγωγή έπαιζαν πολύ σημαντικό ρόλο, έτσι ώστε η μορφή των λέξεων να είναι ιδιαίτερα "διαφανής"· ίσως όχι τόσο όσο των σανσκριτικών, όμως περισσότερο από ό,τι σε νεότερες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες ή σε μεταγενέστερες περιόδους της ίδιας της ελληνικής, οπότε παρουσιάζονται πολλά δάνεια, είτε από άλλες γλώσσες (εξωτερικός δανεισμός) είτε με λόγιο δανεισμό από παλιότερες περιόδους της ίδιας γλώσσας (εσωτερικός δανεισμός).

Αυτό σημαίνει ότι ξέροντας κανείς έναν αριθμό θεμάτων, καθώς και τη λειτουργία παραγωγικών παραθημάτων, μπορεί σχετικά εύκολα να συγκρατεί, ίσως και να μαντεύει τη σημασία μεγάλου αριθμού λέξεων. Αν λοιπόν η αρχαία ελληνική παρουσιάζει σε διάφορους τομείς, όπως η κλιτική μορφολογία, σημαντικές δυσκολίες εκμάθησης, στον τομέα της παραγωγικής μορφολογίας μπορεί ο σπουδαστής να ευκολυνθεί σημαντικά, εφόσον βέβαια του παρουσιαστεί αυτή με τρόπο οργανωμένο και κατανοητό. Σ' αυτόν ακριβώς τον τομέα υστερεί σημαντικά η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών στη χώρα μας, στερώντας από το σπουδαστή αυτή την ευκολία.

Ένας παραπέρα λόγος που ο σημερινός Έλληνας σπουδαστής δυσκολεύεται στη σωστή εκμάθηση της αρχαίας ελληνικής είναι η σφαλερή ταύτιση μορφολογικών παραγωγών και λεξικών σημασιών που συχνά καλλιεργείται και με τη σχολική διδασκαλία. Ελπίζουμε πως το παρόν εγχειρίδιο θα οδηγήσει τους σπουδαστές σε πιο σωστή κατανόηση της αρχαίας γλώσσας.

Για να βοηθηθεί ο σημερινός σπουδαστής, προχωρήσαμε σε μερικές αλλαγές από την αρχική μορφή του εγχειριδίου. Συγκεκριμένα:

Προσθέσαμε στο τέλος Επίμετρο σχετικά με την προφορά της αρχαίας ελληνικής. Η παραγνώριση της διαφορετικής προφοράς της παλιάς γλώσσας συσκοτίζει τόσο την κλίση όσο και την παραγωγή της. Οι ξένοι κλασικοί φιλόλογοι, χρησιμοποιώντας μια "εξομαλυσμένη" (regularized), περίπου "ερασμιακή" προφορά, ευκολύνονται να μαντεύουν τη διαφορετική αξία των περισσότερων γραμμάτων στα αρχαία κείμενα. Βέβαια δεν θα ισχυριζόταν κανείς στα σοβαρά πως οι διάφορες μορφές της "ερασμιακής" προφοράς που χρησιμοποιούνται σε διάφορες χώρες αναπαράγουν ακριβώς κάποια συγκεκριμένη μορφή της αρχαίας ελληνικής, που όπως άλλωστε όλες οι γλώσσες βρισκόταν σε συνεχή εξέλιξη, βοηθούν όμως να μαντέψει ο αναγνώστης σε θεωρητικό επίπεδο τουλάχιστον τις περισσότερες φωνολογικές αντιθέσεις. Αντίθετα, στην ελληνική εκπαίδευση, με την πλήρη παραγνώριση της αρχαίας προφοράς, η εκμάθηση, για παράδειγμα, της κλίσης ρημάτων και ονομάτων καταντάει μια στείρα ορθογραφική απομνημόνευση, χωρίς κατανόηση της δομής της γλώσσας.

Στο κείμενο έχουν προστεθεί Σημειώσεις του επιμελητή (Σ.τ.ε.), που είτε εξηγούν θέματα προφοράς παραπέμποντας στο σχετικό παράρτημα, είτε διευκρινίζουν άλλα ζητήματα, ιδίως σημασίας και ετυμολογίας, που υπάρχει φόβος να παρανοηθούν από το σημερινό έλληνα αναγνώστη.

Στα παραδείγματα του κειμένου έχουν προστεθεί μερικά ερμηνεύματα που λείπουν από το πρωτότυπο, ενώ αντίθετα έχουν παραλειφθεί πολλά άλλα, εφόσον η μορφή και η σημασία της συγκεκριμένης λέξης είναι ίδια με τη σημερινή, τουλάχιστον στις βασικές χρήσεις της. Έχουν επίσης δοθεί ερμηνεύματα στα γερμανικά και λατινικά παραδείγματα του πρωτοτύπου. Ο συγγραφέας, γράφοντας στα γερμανικά, φυσικά δεν ερμήνευε τα γερμανικά παραδείγματα, ενώ απευθυνόμενος στις αρχές του 20ού αιώνα σε σπουδαστές της αρχαίας ελληνικής προϋπέθετε από μέρους τους καλή γνώση της λατινικής.

Καταβλήθηκε προσπάθεια να μην απομακρυνθούμε πολύ από την επιστημονική ορολογία του πρωτοτύπου. Μία σημαντική διαφορά βρίσκεται στο χαρακτηρισμό των συμφώνων [k g]. Όπως συνέβαινε παλιότερα, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τον όρο "λαρυγγικοί φθόγγοι" για τα σύμφωνα [k g] (στα νέα ελληνικά θα είχαμε και τα [χ γ]). Σήμερα οι φθόγγοι αυτοί έχουν αναγνωριστεί ως υπερωικά σύμφωνα, παράγονται δηλαδή με πλησίασμα του πίσω μέρους της γλώσσας ψηλά, στην υπερώα (πίσω από τον ουρανίσκο), και όχι με χαμήλωμα της γλώσσας και βασικά μόνο με τη λειτουργία των φωνητικών χορδών, όπως συμβαίνει με τα λαρυγγικά (ή αλλιώς γλωσσιδικά) σύμφωνα. Λαρυγγικό σύμφωνο είναι το αρχαίο ελληνικό -και λατινικό, αγγλικό, γερμανικό- [h], αυτό που σήμερα στις εκδόσεις αρχαίων κειμένων συμβολίζεται με τη "δασεία" (῾). Στη μετάφραση χρησιμοποιούμε τον όρο "υπερωικά".

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί, όπως συμβαίνει συχνά σε άλλες χώρες, τον όρο "Griechisch" ("ελληνικά") για τα αρχαία ελληνικά. Στη μετάφραση χρησιμοποιούμε τον πιο εξειδικευμένο όρο. Με τον όρο "κλασικά" "klassisch" εννοείται η αττική διάλεκτος του 5ου και του πρώτου μισού του 4ου αι. π.Χ., χρησιμοποιείται όμως ο όρος ευρύτερα και για τις άλλες αρχαίες διαλέκτους της ίδιας περιόδου. "Υστεροκλασικά" ("spätklassisch") είναι η γλώσσα του τέλους της "κλασικής" εποχής και μέχρι την αρχή της ελληνιστικής, π.χ. η γλώσσα του Αριστοτέλη. "Ελληνιστική" γλώσσα ("hellenistisch") είναι η ελληνική γλώσσα μετά τον Αλέξανδρο, δηλαδή από το δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. και πέρα. Από ιστορική άποψη, η "ελληνιστική" εποχή φτάνει μέχρι τη ρωμαϊκή κατάκτηση, και πιο συγκεκριμένα μέχρι την εποχή του Οκταβιανού Αύγουστου. Από γλωσσική άποψη όμως, αν δεν συντρέχει ιδιαίτερος λόγος, επεκτείνεται ο όρος "ελληνιστικός" και για την ακόλουθη ρωμαϊκή εποχή.

Στο ελληνικό Ευρετήριο όρων έχουν προστεθεί και οι αντίστοιχοι γερμανικοί. Έχει προστεθεί Κατάλογος των γερμανικών όρων με την ελληνική τους απόδοση, χωρίς παραπέρα παραπομπές στο κείμενο.

Τέλος προστέθηκε Κατάλογος με τη Χρονολόγηση των συγγραφέων που αναφέρονται στο κείμενο με ένδειξη του αιώνα που έζησαν.