ΕΠΙΛΟΓΕΣ
Εργαλεία
Αρχές Σύνταξης της Αρχαιοελληνικής Γλώσσας
ΕΙΔΙΚΕΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
§10.1. Η ειδική πρόταση ως εναλλακτική μορφή πλαγίου λόγου κρίσεως. Οι ειδικές προτάσεις αποτελούν μια μορφή του πλαγίου λόγου κρίσης, οι οποίες μαζί με το ειδικό απαρέμφατο και την κατηγορηματική μετοχή είναι οι εναλλακτικές μορφές πλαγίωσης των κύριων προτάσεων κρίσεως. Ανάλογα με το ρήμα εξάρτησης (λεκτικά, γνωστικά, αισθητικά, δοξαστικά, ρήματα μάθησης, μνήμης, μνήμης, δείξης, δήλωσης, αγγελίας κ.ά) επιλέγεται μια από τις τρεις εναλλακτικές λύσεις της πλαγίωσης. Ούτως ή άλλως, είναι δυνατόν αυτό που δηλώνεται από μια δευτερεύουσα πρόταση να δοθεί συνεπτυγμένα με απαρέμφατο ή μετοχή (απαρεμφατική ή μετοχική πρόταση) που αποτελούν την πρώτη μορφή με την οποία δηλώνεται η νοηματική εξάρτηση δευτερεύοντος νοήματος από το πρωτεύον νόημα της πρότασης:
ΑΡΙΣΤΟΦ Αχ 170 λέγω δ᾽ ὑμῖν ὅτι διοσημία ᾽στὶ || σας λέγω ότι είναι σημάδι σταλμένο από τον Δία (ειδική πρόταση).
ΙΣΟΚΡ 19.4 οἴομαι τάχιστ᾽ ἂν ὑμᾶς μαθεῖν περὶ ὧν ἀμφισβητοῦμεν || νομίζω ότι πολύ γρήγορα θα μπορέσετε να μάθετε σχετικά με αυτά που διαφωνούμε (ειδικό απαρέμφατο).
ΞΕΝ ΚΠαιδ 2.4.22 Ἀρμένιος ᾔσθετο τοὺς πολεμίους ἐπιόντας || Ο Αρμένιος κατάλαβε ότι οι εχθροί βαδίζουν εναντίον τους (κατηγορηματική μετοχή).
§10.2. Οι πιο εύχρηστοι εισαγωγικοί σύνδεσμοι των ειδικών προτάσεων είναι οι ὅτι και ὡς. Ο ὅτι προέρχεται από την αντωνυμία ὅ,τι που είναι ο τύπος του ουδετέρου της αναφορικής αντωνυμίας ὅστις. Ο σύνδεσμος ὡς, από την άλλη, ήταν αρχικά επίρρημα και προέρχεται από την αντωνυμία ὅς. Οι σύνδεσμοι ὅτι και ὡς έχουν την ίδια σημασία. Υπό ορισμένες, όμως, συνθήκες διαπιστώνεται μια διαφοροποίηση της σημασίας τους, ιδιαίτερα στην αττική πεζογραφία του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ.. Όταν ο σύνδεσμος ὅτι εισάγει προτάσεις, των οποίων το περιεχόμενο είναι ή θεωρείται πραγματικό και βέβαιο∙ τότε μεταφράζεται ότι πράγματι:
ΙΣΟΚΡ 15.37 Οἶμαι γὰρ οὐδένα τοῦτ᾽ ἀγνοεῖν, ὅτι πάντες ἄνθρωποι περὶ τὸν τόπον τοῦτον εἰώθασιν διατρίβειν ὅθεν ἂν προέλωνται τὸν βίον πορίζεσθαι || νομίζω ότι κανείς δεν αγνοεί το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι είναι πρόθυμοι να ξοδεύουν τον χρόνο τους εκεί όπου επέλεξαν να κερδίζουν τα προς το ζην.
Από την άλλη, ο σύνδεσμος ὡς, όταν εισάγει προτάσεις που ακολουθούν ρήματα που εκφράζουν υποκειμενική σκέψη, όπως τα ρήματα που δηλώνουν μια γνώμη, δοξασία ή ελπίδα κ.ά. (πείθω, διαβάλλω, λέγω, αἰτιῶμαι, ἐλπίζω, κατηγορῶ, ἀμφισβητῶ), αποκτά μια υποκειμενική χροιά. Όταν μάλιστα συνοδεύεται από το ἄρα, τότε η γνώμη που διατυπώνεται, απορρίπτεται ως μη αληθής. Τότε ο σύνδεσμος μεταφράζεται ότι τάχα:
ΞΕΝ ΚΑναβ 5.7.5 Ἀκούω τινὰ διαβάλλειν, ὦ ἄνδρες, ἐμὲ ὡς ἐγὼ ἄρα ἐξαπατήσας ὑμᾶς μέλλω ἄγειν εἰς Φᾶσιν || Άνδρες, ακούω κάποιον να με διαβάλλει ότι εγώ τάχα αφού σας εξαπατήσω θα σας οδηγήσω στον Φάση.
[ΞΕΝ] ΑθΠολ 3.12 Ὑπολάβοι δέ τις ἂν ὡς οὐδεὶς ἄρα ἀδίκως ἠτίμωται Ἀθήνησιν || Θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει ότι τάχα κανείς δεν χάνει άδικα τα πολιτικά του δικαιώματα στην Αθήνα.
Άλλοι εισαγωγικοί σύνδεσμοι: Στα ποιητικά κείμενα συχνά εισάγονται ειδικές προτάσεις με το ὃ (αρχικά αιτιατική του σύστοιχου αντικειμένου και κατόπιν αιτιατική της αναφοράς), το οὕνεκα, ὁθούνεκα, και ὅπως (μετά από ρήματα λέγω, πιστεύω, ἐλπίζω κ.ά):
ΟΜ Ιλ 1.120 λεύσσετε γὰρ τό γε πάντες ὅ μοι γέρας ἔρχεται ἄλλῃ γιατί βλέπετε όλοι σας ότι το λάφυρό μου προορίζεται να πάει αλλού.
ΣΟΦ Αντ 223 ἄναξ, ἐρῶ μὲν οὐχ ὅπως τάχους ὕπο δύσπνους ἱκάνω κοῦφον ἐξάρας πόδα || βασιλιά, δεν θα πω ότι έφτασα λαχανιασμένος από την ταχύτητα τρέχοντας.
ΣΟΦ Αντ 685 ἐγὼ δ᾽ ὅπως σὺ μὴ λέγεις ὀρθῶς τάδε, οὔτ᾽ ἂν δυναίμην μήτ᾽ ἐπισταίμην λέγειν || εγώ πάλι δεν θα μπορούσα ούτε θα ήξερα να πω ότι εσύ σφάλλεις να λες τέτοια πράγματα.
ΣΟΦ Ηλ 47 ἄγγελλε δ᾽, ὅρκον προστιθείς, ὁθούνεκα τέθνηκ᾽ Ὀρέστης ἐξ ἀναγκαίας τύχης || να αναγγείλεις, αφού πάρεις όρκο, ότι πέθανε ο Ορέστης από τύχη που επέβαλε η ανάγκη.
§10.3. Η εκφορά των ειδικών προτάσεων γίνεται με τις εγκλίσεις των προτάσεων κρίσεως:
Απλή οριστική: η εκφορά αυτή γίνεται μετά από αρκτικό χρόνο και δηλώνει το πραγματικό:
ΞΕΝ Ιερ 2.6 καὶ λέγω σοι ὅτι οἱ τύραννοι τῶν μεγίστων ἀγαθῶν ἐλάχιστα μετέχουσι, τῶν δὲ μεγίστων κακῶν πλεῖστα κέκτηνται || σε διαβεβαιώνω ότι οι τύραννοι ελάχιστα μετέχουν των πιο μεγάλων αγαθών, ενώ αντίθετα αποκτούν πάρα πολλά από τα πιο φοβερά κακά.
Δυνητική οριστική: η εκφορά της πρότασης με αυτόν τον χρόνο δεν καθορίζεται από τον χρόνο εξάρτησης. Δηλώνεται το μη πραγματικό, αυτό που δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί:
ΞΕΝ ΚΑναβ 6.1.32 Ἀλλ᾽, ὦ ἄνδρες, τοῦτο μὲν ἴστε, ὅτι οὐδ᾽ ἂν ἔγωγε ἐστασίαζον, εἰ ἄλλον εἵλεσθε || στρατιώτες, να γνωρίζετε καλά τούτο, ότι εγώ δεν θα ενεργούσα διασπαστικά, εάν εκλέγατε άλλον.
Δυνητική ευκτική: η εκφορά της ειδικής πρότασης με αυτόν τον χρόνο δηλώνει αυτό που είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί:
ΞΕΝ ΚΑναβ 7.2.31 ἀκούσας ταῦτα ὁ Σεύθης εἶπεν ὅτι οὐδενὶ ἂν ἀπιστήσειεν Ἀθηναίων || αφού τα άκουσε αυτά ο Σεύθης είπε ότι με δεν θα δυσπιστούσε σε κανέναν που ήταν Αθηναίος.
Ευκτική του πλαγίου λόγου: όταν οι ειδικές προτάσεις εξαρτώνται από ιστορικό χρόνο (ή από αρκτικό χρόνο με σημασία ιστορικού) τότε συνήθως στη δευτερεύουσα πρόταση μπαίνει ευκτική πλαγίου λόγου:
ΞΕΝ Ελλ 1.4.2 καὶ ἔλεγον ὅτι Λακεδαιμόνιοι ὧν δέονται πάντων πεπραγότες εἶεν παρὰ βασιλέως || και ανέφεραν ότι οι Λακεδαιμόνιοι είχαν εξασφαλίσει από τον Βασιλιά ό,τι είχαν θελήσει.
ΙΣΟΚΡ 19.29 ἀπεκρινάμην ὅτι πολὺ ἂν θᾶττον ἑλοίμην ἀποθανεῖν ἢ ᾽κεῖνον περιιδεῖν αποκρίθηκα ότι πολύ περισσότερο θα προτιμούσα να πεθάνω παρά να δω εκείνον να χάνεται.
Καμιά φορά, όμως, διατηρείται ο χρόνος και η έγκλιση της δευτερεύουσας πρότασης μετά από εξάρτηση από ιστορικό χρόνο. Σε αυτήν την περίπτωση η πρόθεση του συγγραφέα είναι να καταδείξει με κάθε δυνατή έμφαση ότι αυτό που εκφράζει η δευτερεύουσα ειδική πρόταση απηχεί τη γνώμη του υποκειμένου της πρότασης εξάρτησης και όχι τη γνώμη του συγγραφέα. Επίσης, η διατήρηση της έγκλισης μπορεί να σημαίνει ότι αυτό που εκφράζει η δευτερεύουσα ειδική πρόταση είναι βέβαιο και αντικειμενικό. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αντικειμενική παράσταση και δηλώνει τη νοηματική αυτοτέλεια της δευτερεύουσας πρότασης:
ΞΕΝ Ελλ 5.1.33 παρῆσαν οἱ Θηβαῖοι λέγοντες ὅτι ἀφιᾶσι τὰς πόλεις αὐτονόμους || ήρθαν οι Θηβαίοι διαβεβαιώνοντας ότι αφήνουν τις πόλεις αυτόνομες.
ΠΛ Απολ 18b [ἐκεῖνοι … οἳ ὑμῶν τοὺς πολλοὺς] ἔπειθόν τε καὶ κατηγόρουν ἐμοῦ μᾶλλον οὐδὲν ἀληθές, ὡς ἔστιν τις Σωκράτης σοφὸς ἀνήρ || εκείνοι που επηρέαζαν τους πιο πολλούς από εσάς και με κατηγορούσαν με κατηγορίες παντελώς αναληθείς, ότι υπάρχει κάποιος Σωκράτης που είναι σοφός.
ΠΛ Απολ 21d ἐλογιζόμην ὅτι τούτου μὲν τοῦ ἀνθρώπου ἐγὼ σοφώτερός εἰμι σκεφτόμουν ότι είμαι σοφότερος από αυτόν τον άνθρωπο.
§10.4. Οι ειδικές προτάσεις λειτουργούν στον λόγο ως συμπληρώματα της έννοιας του ρήματος. Έτσι επέχουν θέση αντικειμένου, υποκειμένου ή επεξήγησης του ρήματος ή της ρηματικής έκφρασης της πρότασης εξάρτησης:
§10.5. Αντικείμενο: Η ειδική πρόταση μπαίνει ως αντικείμενο στα λεκτικά (λέγω, ἀγγέλλω, διδάσκω, ἀποκρίνομαι, διηγοῦμαι), δεικτικά - δηλωτικά (δείκνυμι - δηλῶ), αισθητικά (αἰσθάνομαι, ὁρῶ, ἀκούω), γνωστικά (γιγνώσκω, οἶδα, μανθάνω, πυνθάνομαι, ἐπίσταμαι, ἐνθυμοῦμαι) ρήματα.
• λεκτικά:
ΞΕΝ Ελλ 5.4.21 ἀπήγγελλον τοῖς Ἀθηναίοις ὅτι στράτευμα πάμπολυ προσίοι || ανήγγειλαν στους Αθηναίους ότι πλησιάζει πολύς στρατός.
• δεικτικά-δηλωτικά:
ΙΣΟΚΡ 14.37 ἐπεδείξαντο δ᾽ ὑμῖν ὡς χρὴ τῇ φύσει χρῆσθαι τῇ τούτων ἐξ ὧν ἔπραξαν περὶ Ὠρωπόν || απέδειξαν σε σας πώς πρέπει να αντιμετωπίζει κανείς ανθρώπους τέτοιου χαρακτήρα με τη συμπεριφορά τους στο θέμα του Ωρωπού.
ΘΟΥΚ 4.68.6 ἐδήλουν δὲ οὐδὲν ὅτι ἴσασι τὰ πρασσόμενα || δεν φανέρωσαν με κανέναν τρόπο ότι γνώριζαν την συνωμοσία.
• αισθητικά:
ΠΛ Κριτ 121a καθεώρων ὅτι καὶ ταῦτα πάντα ἐκ φιλίας τῆς κοινῆς μετ᾽ ἀρετῆς αὐξάνεται || έβλεπαν καθαρά ότι όλα αυτά τα καλά πράγματα αυξάνονται από την κοινή φιλία που συνδυάζεται με την αρετή.
ΠΛ ΙππΜ 363b ἤκουον ὅτι ἡ Ἰλιὰς κάλλιον εἴη ποίημα τῷ Ὁμήρῳ ἢ ἡ Ὀδύσσεια || άκουγαν ότι η Ιλιάδα είναι καλύτερο ποίημα από την Οδύσσεια.
• γνωστικά:
ΠΛ Πρωτ 335a ἔγνων γὰρ ὅτι οὐκ ἤρεσεν αὐτὸς αὑτῷ ταῖς ἀποκρίσεσιν ταῖς ἔμπροσθεν || ήξερα ότι δεν ήταν ικανοποιημένος με τον εαυτό του στις προηγούμενες απαντήσεις του.
ΞΕΝ Ελλ 1.1.14 ἐκεῖ δ᾽ ἐπύθοντο ὅτι Μίνδαρος ἐν Κυζίκῳ εἴη || εκεί πληροφορήθηκαν ότι ο Μίνδαρος βρισκόταν στην Κύζικο.
§10.6. Υποκείμενο: Η ειδική πρόταση λειτουργεί ως υποκείμενο απρόσωπων ρημάτων ή εκφράσεων ανάλογης σημασίας με αυτών των ρημάτων που δέχονται τις ειδικές προτάσεις ως αντικείμενο (δηλαδή ρήματα λεκτικά, δεικτικά-δηλωτικά, αισθητικά, γνωστικά):
ΞΕΝ ΚΠαιδ 6.2.20 ἔπειτα δὲ διαγγέλλεται δήπου ὅτι αὐτοὶ μὲν οἱ πολέμιοι οὐχ ἱκανοὶ ἡγοῦνται || έπειτα ήρθε αγγελία ότι οι ίδιοι εχθροί δεν αισθάνονται αρκετά δυνατοί.
§10.7. Επεξήγηση: Η ειδική πρόταση λειτουργεί ως επεξήγηση λέξης μιας πρότασης, συνήθως δε δεικτικής αντωνυμίας ουδετέρου γένους ενικού αριθμού:
ΞΕΝ Ελλ 5.2.15 τεκμήριον δ᾽ ἔτι ἔστω ὑμῖν καὶ τοῦτο ὅτι ἰσχυρῶς αὗται αἱ πόλεις πεφόβηνται || ας σας είναι απόδειξη και τούτο, ότι δηλαδή αυτές οι πόλεις έχουν φοβηθεί πολύ.
ΞΕΝ Αγησ 1.28 προεῖπε δὲ καὶ τοῦτο τοῖς στρατιώταις, ὡς εὐθὺς ἡγήσοιτο τὴν συντομωτάτην ἐπὶ τὰ κράτιστα τῆς χώρας || άφησε επίσης να διαδοθεί στους στρατιώτες και τούτο, ότι δηλαδή αμέσως θα τους οδηγούσε από τον πιο σύντομο δρόμο στα πιο εύφορα μέρη της χώρας.
§10.8. Ειδικές παρατηρήσεις:
• Καμιά φορά ο ειδικός σύνδεσμος τίθεται πλεοναστικά στην πρόταση, ειδικά πριν από ευθύ λόγο, όταν και μόνο η ύπαρξη εισαγωγικών θα ήταν αρκετή. Η πλεοναστική παρουσία του συνδέσμου προσδίδει ζωηρότητα στον λόγο, η οποία θυμίζει προφορική ομιλία:
ΞΕΝ ΚΑναβ 2.4.16 ἐπεὶ δὲ Πρόξενος εἶπεν ὅτι αὐτός εἰμι ὃν ζητεῖς, εἶπεν ὁ ἄνθρωπος τάδε αντί της πρότασης ἐπεὶ δὲ Πρόξενος εἶπεν "αὐτός εἰμι ὃν ζητεῖς", εἶπεν ὁ ἄνθρωπος τάδε.
• Από τις κατηγορίες των ρημάτων που συντάσσονται με ειδικές προτάσεις τα λεκτικά ρήματα δέχονται και ειδικό απαρέμφατο. Μάλιστα, το ρήμα φημὶ συντάσσεται σχεδόν πάντα με ειδικό απαρέμφατο:
ΘΟΥΚ 1.138.4 λέγουσι δέ τινες καὶ ἑκούσιον φαρμάκῳ ἀποθανεῖν αὐτόν || λένε μάλιστα κάποιοι ότι με τη θέλησή του πέθανε παίρνοντας δηλητήριο.
ΙΣΟΚΡ 12.19 φημὶ πάντας ληρεῖν πλὴν τοὺς μετεσχηκότας τῆς ἐμῆς διατριβῆς || ισχυρίζομαι ότι όλοι μιλάν ανόητα εκτός από αυτούς που συμμετείχαν στη διδασκαλία μου.
ΔΗΜ 24.204 καὶ μὴν ὅτι μὲν προσήκει (αντί προσήκειν) πάντας κολάζειν τοὺς ἀδικοῦντας, εὖ οἶδ᾽ ὅτι πάντες ἄν, εἴ τις ἔροιτο, φήσαιτε· γνωρίζω καλά ότι, εάν κάποιος σας ρωτούσε, θα απαντούσατε ότι ταιριάζει να τιμωρεί κανείς όλους αυτούς που αδικούν (σπάνια σύνταξη).
• Πολλές φορές οι ειδικές προτάσεις που εξαρτώνται από τύπους του ρήματος οἶδα ή είναι υποκείμενα της απρόσωπης έκφρασης δῆλόν ἐστι είναι φορείς του κύριου νοήματος και έτσι η εξάρτηση είναι φαινομενική. Οι ρηματικές εκφράσεις εὖ οἶδα, εὖ ἴστε, δῆλόν ἐστι φαίνεται να είναι στερεότυπες εκφράσεις του προφορικού λόγου που προσδίδουν ζωηρότητα στον λόγο και εισχώρησαν από τον προφορικό στον γραπτό λόγο:
ΔΗΜ 1.5 δῆλον γάρ ἐστι τοῖς Ὀλυνθίοις ὅτι νῦν οὐ περὶ δόξης πολεμοῦσιν || είναι σαφές στους Ολύνθιους ότι τώρα δεν πολεμούν για τη δόξα.
ΞΕΝ Συμπ 7.2 ὅπερ εὖ οἶδα ὅτι καὶ σὺ βούλει || και ξέρω καλά ότι αυτό ακριβώς θέλεις και εσύ.
• Σταδιακά αυτές οι εκφράσεις κατέληξαν να είναι απλές επιρρηματικές εκφράσεις με βεβαιωτικό χαρακτήρα. Ο σύνδεσμος ὅτι αποσπάστηκε από την ειδική πρόταση και αποτέλεσε μαζί με το ρήμα τις παρακάτω εκφράσεις: οἶδ' ὅτι, εὖ οἶδ' ὅτι, ἴσθ' ὅτι, ἴστε ὅτι, δῆλον ὅτι που λειτουργούν απλώς επιρρηματικά. Η εξασθενημένη φύση αυτών των εκφράσεων γίνεται φανερή και από τη χρήση τους παρενθετικά ή στο τέλος της πρότασης:
ΞΕΝ ΚΑναβ 3.1.16 οἱ μὲν γὰρ πολέμιοι δῆλον ὅτι οὐ πρότερον πρὸς ἡμᾶς τὸν πόλεμον ἐξέφηναν πρὶν ἐνόμισαν καλῶς τὰ ἑαυτῶν παρασκευάσασθαι || οι εχθροί προφανώς δεν κήρυξαν ανοιχτά τον πόλεμο εναντίον μας, πριν θεωρήσουν ότι είχαν προετοιμαστεί οι ίδιοι καλά.
ΞΕΝ Ιερ 1.8 εὖ ἴσθ᾽ ὅτι μείω πολὺ εὐφραίνονται οἱ τύραννοι τῶν μετρίως διαγόντων ἰδιωτῶν || μην αμφιβάλλεις ότι οι τύραννοι ευφραίνονται πολύ λιγότερο από τους ιδιώτες με μέτρια περιουσία.
ΠΛ Κριτ 53a οὕτω σοι διαφερόντως τῶν ἄλλων Ἀθηναίων ἤρεσκεν ἡ πόλις τε καὶ ἡμεῖς οἱ νόμοι δῆλον ὅτι τόσο περισσότερο από τους άλλους Αθηναίους βέβαια σου άρεσε η πόλη και εμείς οι νόμοι.
