Ενώ το Νέα Ρώμη σαν κύρια ονομασία επέζησε μέχρι σήμερα στους εκκλησιαστικούς κύκλους με επικεφαλής το Οικουμενικό Πατριαρχείο που αποτελεί την κεφαλή της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και της Ορθοδοξίας, το όνομα Κωνσταντινούπολις γνώρισε αλυσίδα ολόκληρη από παραλλαγές, μεταφράσεις και παραφράσεις μέχρι των ημερών μας.
Η Πόλις του Κωνσταντίνου επήρε το Αραβικό όνομα Κωνσταντινιγιέ, αφού η μεγίστη πλειονότητα των τουρκικών λέξεων προέρχονται από την περσική και την αραβική.
Το ίδιο συνέβη και με το Ιστινπόλ που προήλθε από τον ιωνικό «Εις την Πόλιν» (όρα, Εις Αμισόν: Σάμσουν, εις Νίκαιαν: Ίζνικ, εις Σμύρνην: Ιζμίρ κτλ.). Επειδή όμως οι Μεγαρείς έποικοι του Βυζαντίου σαν Δωριείς χρησιμοποιούσαν το άλφα αντί του ήτα, υπήρχε σε χρήση και το «Εις ταν Πόλιν» από το οποίο προήλθε το Ιστανπόλ. Οι δύο αυτοί τύποι Ιστινπόλ και Ινστανπόλ συνυπήρξαν επί αιώνες στην ομιλουμένη γλώσσα, ενώ το Κωνσταντινιγιέ χρησιμοποιούνταν στη γραπτή και παρέμεινε το επίσημο όνομα της Πόλης. Οι Οθωμανοί διεκδικώντας την τουρκική προέλευση του Ιστανπόλ κάποτε το παραποίησαν σε Ισλαμπόλ (πόλη γεμάτη μουσουλμάνους) που ήταν όμως ασύμφωνη προς την αραβική γραμματική, και γι’ αυτό η παραποίηση δεν επέτυχε, αλλά επέζησε μόνο σαν λογοπαίγνιο.
Σημειωτέον ότι το Ιστινπόλ και Ιστανπόλ με το π δασύ, χρησιμοποιούνταν από τους Τούρκους ενώ οι μεν ελληνόφωνοι Ρωμιοί χρησιμοποιούσαν το Κωνσταντινούπολις ή Πόλις, οι δε τουρκόφωνοι με ελληνική γραφή (τα καραμανλίδικα) έγραφαν Ιστανπόλ, με το π προφερόμενο ψιλό.
Αργότερα, κατά τα τέλη του δεκάτου ενάτου αιώνα, το όνομα Ιστανπόλ άρχισε να παραφθείρεται σε Ιστανπούλ που επέζησε μέχρι της ημέρες μας σαν το επίσημο αλλά και το ανεπίσημο όνομα της άλλοτε Βασιλεύουσας.
Αλλά πέρα από τα Κωνσταντινιγιέ και Istanbol, η σκλαβωμένη νύφη του Βοσπόρου περιβλήθηκε από ένα περιδέραιο με διακοσμητικά ονόματα που φανέρωναν ασυναίσθητα την ευτυχία των κατακτητών για το πολύτιμο απόκτημά τους, την υποσυνείδητη αγαλλίασή τους για τη σπάνια καλλονή και σπουδαιότητά του, και τη δικαιολογημένη υπερηφάνεια τους για τη μοναδική μεγαλοπρέπεια και λαμπρότητα του.
Έτσι η Πόλη πήρε κατ’ αλφαβητική σειρά τα ονόματα:
Ασιτανέ: το κατώφλι του παλατιού, και μεταφορικώς, η μητέρα των πόλεων.
Ασιτανέι Σααντέτ: το βασιλικό κατώφλι της ευτυχίας, και μεταφορικώς η Πόλη.
Μπελντέι Ταγιμπέ: ωραία και ευχάριστη πόλη, και ειδικότερα, η Μέκκα, η Μεδίνα και η οθωμανική Istanbol.
Νταρ-ουλ-Χαλιφέ: η έδρα του Χαλιφάτου.
Νταρ-ουλ-Μουλκί-Οσμανί: η πρωτεύουσα της χώρας των Οθωμανών.
Νταρ-ουλ-Σαλτάνα: η έδρα της βασιλείας.
Ντεραλιγιέ και Ντέρι-αλιγιέ: η πόλη του θρόνου, η μεγαλόπολη.
Ντερμπάρ: η τοποθεσία της Πύλης, δηλαδή του θρόνου, επίσης.
Ντερμπάρι σααντέτ καράρ: η Πύλη της ευτυχίας του βασιλέως.
Ντερμπάρι σεβκέτ καράρ: η Πύλη αναπαύσεως του βασιλέως.
Ντερσααντέτ και Ντέρι-σααντέτ: Πύλη της ευδαιμονίας.
Ειδικά, σε αναφορά με τα σουλτανικά ανάκτορα του Τόπκαπου, κτισμένα επάνω στον πρώτο λόφο, η πύλη μεταξύ της δεύτερης αυλής όπου το εξωτερικό παλάτι και της τρίτης αυλής όπου το εσωτερικό παλάτι, ονομαζότανε Πύλη της Ευτυχίας.
Μισαήλ Δ. Εγγονόπουλος, «Ονομασίες της πολυώνυμης και μεγαλώνυμης πόλης. Η κοσμοϊστορική της σημασία και η ελληνικότης της», στο Κωνσταντινούπολη. Λογοτεχνική ανθολογία. 60 κείμενα για την Πόλη, Θωμάς Κοροβίνης (επιμ.), Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2002, σ. 60-62.
