Πρόκειται για έναν όρο της σύγχρονης γραμματικής θεωρίας, ο οποίος αναφέρεται σε ένα συντακτικό σχήμα που χρησιμοποιείται προκειμένου να δοθεί έμφαση σε ένα συγκεκριμένο προτασιακό όρο ή (δευτερεύουσα) πρόταση. Με το σχήμα αυτό, που είναι δάνειο από τα αγγλικά και γαλλικά, μια αρχική πρόταση χωρίζεται σε δύο τμήματα (εξού ο όρος δίπτυχη) με αποτέλεσμα να προκύπτει η ακόλουθη δομή: συνδετικό ρήμα, συνήθως σε τρίτο πρόσωπο, (είναι) + εξαιρόμενο στοιχείο (ονοματική φράση / προθετική φράση / ολόκληρη δευτερεύουσα πρόταση) + αναφορική πρόταση (εισαγόμενη συνήθως με το άκλιτο που). Το είναι αποσπά ένα στοιχείο από μια πρόταση και λειτουργεί ως προβολέας φωτίζοντάς το με έμφαση και πιθανόν φέρνοντάς το σε αντιδιαστολή με έναν άλλο ομοειδή γραμματικά, ορατό ή εννοούμενο όρο.

Ας πάρουμε για παράδειγμα την πρόταση Ο Γιάννης αγόρασε έναν υπολογιστή από τον Κωτσόβολο. Ανάλογα με τον προτασιακό όρο στον οποίο θα εστιαστεί η προσοχή, η παραπάνω πρόταση μπορεί να τραπεί σε δίπτυχη με τους εξής τρεις τρόπους:

α. Είναι ο Γιάννης που αγόρασε έναν υπολογιστή από τον Κωτσόβολο (όχι κάποιος άλλος).

β. Είναι έναν υπολογιστή που αγόρασε ο Γιάννης από τον Κωτσόβολο (όχι κάτι άλλο).

γ. Είναι από τον Κωτσόβολο που αγόρασε ο Γιάννης έναν υπολογιστή (όχι από κάπου αλλού).

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μερικές φορές η δίπτυχη πρόταση είναι δυνατόν να ακούγεται κάπως τεχνητή στα νέα ελληνικά, σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ό,τι συμβαίνει στις αντίστοιχες δομές ξένων γλωσσών, όμως κερδίζει ολοένα και μεγαλύτερο έδαφος και στη γλώσσα αυτή.

Το συνδετικό ρήμα μπορεί να κλίνεται, δηλαδή να απαντά και σε άλλα πρόσωπα του ενικού και πληθυντικού αριθμού, όταν το εξαιρόμενο στοιχείο είναι μια προσωπική αντωνυμία. Στην περίπτωση αυτή εκτός από την αναφορική πρόταση είναι δυνατόν, προαιρετικά, να εμφανίζεται σε θέση κατηγορουμένου και η δεικτική αντωνυμία (αυτός/ εκείνος) για ακόμα μεγαλύτερη έμφαση:

α. Εγώ είμαι (αυτός) που σε βοήθησα να ξεπεράσεις τα προβλήματα.

β. Δεν είσαι εσύ (αυτή) που θα μου πεις τί θα κάνω.

γ. Εμείς είμαστε (αυτοί) που στηρίξαμε τον αγώνα κατά της οικολογικής καταστροφής.

Όταν τίθεται και δεικτική αντωνυμία για μεγαλύτερη έμφαση, το ρήμα της αναφορικής πρότασης μπορεί να συμφωνεί ως προς το πρόσωπο είτε με την προσωπική αντωνυμία, όπως στα παραπάνω παραδείγματα, είτε όμως με το δεικτικό και να εμφανίζεται έτσι στο τρίτο πρόσωπο:

α. Εγώ είμαι αυτός που/ ο οποίος σε βοήθησε να ξεπεράσεις τα προβλήματα.

β. Δεν είσαι εσύ αυτή που/ η οποία θα μου πει τί θα κάνω.

γ. Εμείς είμαστε αυτοί που/ οι οποίοι στηρίξανε τον αγώνα κατά της οικολογικής καταστροφής.

Επιπλέον, αντί για το άκλιτο αναφορικό που, μπορεί να τεθεί η κλινόμενη αναφορική αντωνυμία ο οποίος, η οποία, το οποίο.

Το σχήμα της δίπτυχης πρότασης μπορεί να παραχθεί και με εστιακή έξαρση μιας ολόκληρης δευτερεύουσας πρότασης και με αφετηρία ένα σύνθετο ήδη συντακτικό σχήμα κύριας και δευτερεύουσας πρότασης. Η δευτερεύουσα πρόταση θα πρέπει να ανήκει σε συγκεκριμένα μόνο είδη (π.χ. αιτιολογική, τελική, χρονική) αλλά όχι σε άλλα (δεν μπορεί π.χ. να είναι υποθετική, εναντιωματική κλπ.). Ας δούμε τα ακόλουθα παραδείγματα:

α. Ο Γιάννης δεν πήγε στη δουλειά, επειδή ήταν άρρωστος.

β. Η Άννα μελετάει πολύ, για να πετύχει στον διαγωνισμό.

γ. Έφυγαν από το σπίτι όταν/ μόλις/ αφού τελείωσε ο αγώνας.

Στα παραπάνω παραδείγματα η δίπτυχη πρόταση μπορεί να πάρει τις εξής μορφές:

α. Είναι επειδή ήταν άρρωστος, που δεν πήγε ο Γιάννης στη δουλειά.

β. Είναι για να πετύχει στον διαγωνισμό, που η Άννα μελετάει τόσο πολύ.

γ. Είναι όταν/ μόλις,/ αφού τελείωσε ο αγώνας, που έφυγαν από το σπίτι.

Το αναφορικό που, το οποίο χρησιμοποιείται για την εισαγωγή της αναφορικής πρότασης η οποία εμπεριέχει τα μη εστιαζόμενα μέρη της πρότασης και ακολουθεί τα στοιχεία αυτά, λειτουργεί, ανάλογα με το εστιαζόμενα στοιχεία που προσδιορίζει είτε ως αναφορική αντωνυμία (όταν προσδιορίζει ονοματική φράση) είτε ως αναφορικό επίρρημα (όταν προσδιορίζει προθετική φράση) είτε ως σύνδεσμος (όταν προσδιορίζει πρόταση):

α. Είναι ο Σπύρος που (αναφορική αντωνυμία: ο οποίος) θα βοηθήσει την κατάσταση.

β. Είναι στην Αθήνα που (αναφορικό επίρρημα: όπου) θα γίνει η εκδήλωση.

γ. Είναι επειδή ήταν άρρωστος που (σύνδεσμος) δεν πήγε στο γραφείο.

Γ. Καρανάσιος

Πηγές

• Κρύσταλ Ντ. 2000. Λεξικό γλωσσολογίας και φωνητικής. Μτφρ. Γ. Ξυδόπουλος. Αθήνα: Πατάκης.
• Riemsdijk, H.& E. Williams. 1986. Introduction to the Theory of Language. The MIT Press.

Πεδίο