α. Παρουσίαση

Συχνά γινόμαστε αποδέκτες κειμένων που παρουσιάζουν αντικρουόμενες απόψεις και προσπαθούμε να διακρίνουμε την αλήθεια.

Στις διδακτικές δοκιμές "Αξιολόγηση των επιχειρημάτων, Ι και ΙΙ" γίνεται προσπάθεια να έρθει ο μαθητής σε επαφή με ποικίλες προσεγγίσεις για την ανασκευή των επιχειρημάτων. Η συγκεκριμένη δοκιμή εστιάζει στο ένα κείμενο, στο οποίο ο ίδιος ο συγγραφέας παρουσιάζει μια άποψη και ελέγχει τα επιχειρήματα που τη στηρίζουν, για να εκθέσει στη συνέχεια τη δική του επιχειρηματολογία που οδηγεί σε διαφορετικά ή και αντίθετα συμπεράσματα.

Ο δέκτης, ο μαθητής σε αυτή την περίπτωση, ασκείται να αξιολογεί και τα επιχειρήματα της πρώτης άποψης και εκείνα της δεύτερης και καταλήγει στο δικό του συμπέρασμα.

β. Διδακτική πρόταση

Στόχοι

• Να ασκηθούν οι μαθητές στον έλεγχο της "ορθότητας" ενός επιχειρήματος
• Να παρατηρήσουν σε ένα κείμενο πώς ο συγγραφέας αξιολογεί και ανασκευάζει τα επιχειρήματα ενός άλλου συγγραφέα, αφού τα παρουσιάσει ο ίδιος στην αρχή του κειμένου του, και στη συνέχεια αναπτύσσει τη δική του επιχειρηματολογία

Περιεχόμενο -διδακτική μεθοδολογία

Οι μαθητές έχουν ήδη μάθει να διακρίνουν τις έννοιες "εγκυρότητα", "αλήθεια" και "ορθότητα" του επιχειρήματος. Έχουν επίσης πληροφορηθεί ότι "στην Τυπική Λογική μάς ενδιαφέρει κυρίως η εγκυρότητα, ενώ στις εφαρμογές της Λογικής αποκλειστικά η ορθότητα" (Έκφραση -Έκθεση Γ΄ Λυκείου, σ. 19). Θα πρέπει ακόμα να έχουν υπόψη τους ότι σε ένα κείμενο δεν είναι πάντοτε εύκολο να αναλύουμε το συλλογισμό σε προκείμενες και συμπέρασμα· εκείνο που παρακολουθούμε είναι η συλλογιστική πορεία του συγγραφέα.

Στο μαθητή δίνεται ένα κείμενο στο οποίο ένας συγγραφέας παρουσιάζει αρχικά στο κείμενό του μια άποψη, για να την ελέγξει στη συνέχεια, να ανατρέψει την αποδεικτική της αξία και να αναπτύξει τη δική του επιχειρηματολογία, απαντώντας κατά κάποιον τρόπο στα αρχικά επιχειρήματα.

Ο δέκτης, στη συγκεκριμένη περίπτωση ο μαθητής, πρέπει με τη σειρά του να αξιολογήσει και την πρώτη ομάδα των επιχειρημάτων που παρατίθενται στο κείμενο και τη δεύτερη ομάδα με την οποία ανασκευάζονται τα προηγούμενα, και να καταλήξει στη δική του θέση και στο δικό του συμπέρασμα. Ο μαθητής θα πρέπει να έχει στο μυαλό του ότι, αν οι κρίσεις που αποτελούν τις προκείμενες ενός επιχειρήματος είναι προσωπικές γνώμες και όχι γενικά αποδεκτές αλήθειες, τότε δεν έχουν απόλυτη αποδεικτική ισχύ (Έκφρ. -Έκθ. Γ΄ Λυκείου, σ. 22). Συνεπώς, ορισμένα επιχειρήματα αξιολογούνται ως ορθότερα από κάποια άλλα όσο πιο κοντά είναι σε γενικά αποδεκτές αλήθειες, που έχουν διαχρονική ισχύ. Αυτό, βέβαια, δεν αποκλείει την ορθότητα ορισμένων "ανατρεπτικών" επιχειρημάτων, φτάνει αυτά να είναι οργανωμένα με λογικό τρόπο και να μπορούν να αποδείξουν την αλήθεια που υποστηρίζουν ότι κουβαλούν.

Επομένως, ο μαθητής μπορεί να υποστηρίξει τη δική του διαφορετική θέση, να φέρει επί μέρους αντιρρήσεις, να κάνει μια σύνθεση των αντίθετων απόψεων κ.ο.κ.

Το δοκίμιο του Ε. Π. Παπανούτσου "Το δίκαιο της πυγμής" (βλ. διδακτικό υλικό, κείμενο 1) προσφέρεται για να παρατηρήσουν οι μαθητές τον έλεγχο μιας άποψης, την ανατροπή της αποδεικτικής της αξίας και την ανάπτυξη της απαντητικής επιχειρηματολογίας (το κείμενο δίνεται πιο κάτω, στο διδακτικό υλικό, και προβλέπεται να περιληφθεί στην αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου της Γ' Λυκείου). Ο Παπανούτσος παρουσιάζει το επιχείρημα στο οποίο βασίζεται η θεωρία του δίκαιου της πυγμής· Το επιχείρημα αυτό μπορεί να αναλυθεί στον ακόλουθο παραγωγικό συλλογισμό:

Προκείμενες κρίσεις:
1. Η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο δεν είναι μόνο γεγονός αλλά και αξία
2. Το γεγονός αυτό είναι αναμφισβήτητο
 
Συμπέρασμα:
Άρα και η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο έχει αναμφισβήτητη αξία.

Ο Παπανούτσος αξιολογεί το παραπάνω επιχείρημα και επισημαίνει την αδυναμία του. Συγκεκριμένα αμφισβητεί την αλήθεια της πρώτης προκείμενης κρίσης και αμφιβάλλει, επομένως, αν μπορεί να μας οδηγήσει σε ασφαλές συμπέρασμα. Στη συνέχεια, κάνει μια σειρά από δικούς του συλλογισμούς, οι οποίοι μπορούν να αποτυπωθούν στο επόμενο πρόχειρο διάγραμμα:

Αν μας έλεγαν μόνο "με τη Φύση δεν τα βάζει κανείς", μπορεί να σκύβαμε μελαγχολικά το κεφάλι με συγκατάβαση
 
- Όμως, μας λένε ότι αυτό αξίζει και έτσι πρέπει να γίνεται
 
Αυτό γεννά ηθικές και θεωρητικές αμφιβολίες
 
Τις ηθικές μπορούμε να τις παραβλέψουμε
 
Τις θεωρητικές όμως δεν μπορούμε να τις παραβλέψουμε:
 
"Αυτό που γίνεται ως τώρα" δεν συνεπάγεται ότι "αυτό θα γίνεται οπωσδήποτε και στο μέλλον" και μάλιστα "ότι αξίζει και πρέπει να γίνεται".
 
"Το φυσικό" δεν είναι πάντα και "αξιόπρακτο".
 
"Τα αξιόπρακτα" πολλές φορές υπερβαίνουν τα "φυσικά",σύμφωνα με τη φιλοσοφία, καθώς τα πρώτα συνδέονται με το ένστικτο, τα δεύτερα με τον πολιτισμό και με την ηθική.

Ο Παπανούτσος χρησιμοποιεί παραδείγματα ως τεκμήρια. Με το παράδειγμα "ελοίμην αν αδικείσθαι ή αδικείν", ως αξιόπρακτο αλλά όχι φυσικό, ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του και διαμορφώνει το δικό του συμπερασμα: "Εάν υποχωρήσω στις παρορμήσεις του ενστίκτου και επιτεθώ, το "ζώο" μέσα μου θα νικήσει, εγώ όμως σαν άνθρωπος με φρόνημα ηθικό θα νικηθώ. Και αυτή η νίκη του "φυσικού", που με ταπεινώνει, δεν τη θέλω".

• Οι μαθητές να συζητήσουν την άποψη του συγγραφέα (παρ. 4) ότι, αν είναι αναγκαίο να επιλέξουμε ανάμεσα στο να αδικήσουμε ή να αδικηθούμε, η "φυσική μας τάση" είναι να προτιμήσουμε το πρώτο, αλλά ότι επιλέγοντας το δεύτερο "τιμούμε την ανθρωπιά μας". Με τον τρόπο αυτό, θα πάρουν μια ορισμένη θέση απέναντι στο πρόβλημα που θίγει στο κείμενό του ο Παπανούτσος και θα αναπτύξουν τη δική τους επιχειρηματολογία.
• Ένα άλλο κείμενο που προσφέρεται για τον ίδιο λόγο είναι το δοκίμιο του Ε.Π. Παπανούτσου "Κράτος και Νεοέλληνες", τ. Β΄, σ. 228-231. Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας, αφού παρουσιάζει την άποψη ότι η αναρχία είναι έμφυτη στο χαρακτήρα των Νεοελλήνων, την ελέγχει στη συνέχεια αναφέροντας λόγους κοινωνικούς, ιστορικούς, ψυχολογικούς κτλ.
• Το άρθρο του Ν. Μουζέλη "Τι θέλει η αλεπού στο παζάρι" (βλ. διδακτικό υλικό, κείμενο 2), στο οποίο ο συγγραφέας σχολιάζει ένα γεγονός της επικαιρότητας που προκάλεσε πολλά σχόλια και δίχασε την κοινή γνώμη, είναι επίσης ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της "τεχνικής" αυτής για την ανασκευή της αντίθετης άποψης.

Ο Μουζέλης ξεκινά "από τα επιχειρήματα αυτών που δε βλέπουν κανένα πρόβλημα στη χρήση του Ηρωδείου από την εταιρεία Κλάιν", συμφωνεί μάλιστα καταρχήν με τη λογική ορισμένων από αυτά, για να ανατρέψει στη συνέχεια όλη την οπτική από την οποία αντιμετωπίζεται το θέμα αναλύοντας τη δική του άποψη.

• Λαμβάνοντας υπόψη το διαφορετικό είδος του κειμένου αλλά και τη διαφορετική χρήση της γλώσσας, είναι ωστόσο ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε το εισαγωγικό σημείωμα του ποιητή Κ. Χαραλαμπίδη στο ποίημα "Η τυραννία των λέξεων" (βλ. Έκφραση -Έκθεση Β΄ Λυκείου, σ. 165-166, και το ποίημα σ. 167-169). Στη δεύτερη παράγραφο του σημειώματος παρουσιάζεται το "σκηνικό" της άφιξης του Σερ Ίαν Γκίλμουρ, και κυρίως η δήλωσή του ότι πήγε στην Κύπρο (19. 4. 1980) "για να δει και να μάθει", συνεπώς για να βγάλει ένα δίκαιο συμπέρασμα - και οι Κύπριοι ελπίζουν και προσπαθούν να τον πείσουν για την ορθότητα των θέσεών τους και τις ευθύνες της εγγυήτριας δύναμης, της Μ. Βρετανίας. Όμως, η διάψευση έρχεται με τις δηλώσεις του Γκίλμουρ, αφού "είδε και άκουσε" (οι δηλώσεις μπαίνουν ως μότο στο ποίημα του Κ. Χαραλαμπίδη: I have already said that there is too much tyranny of words on this island. It depends quite plainly: the Turkish army arrived in Cyprus. "Invasion" means different things to different people). Ο Χαραλαμπίδης γράφει στην τρίτη παράγραφο του σημειώματος "Το πράγμα όζει και οι μύγες το ξέρουνε". Η ουσιαστική του απάντηση έρχεται με το ίδιο το ποίημά του. Βέβαια ούτε η "έκθεση" της άποψης του Σερ Ίαν Γκίλμουρ από τον Κ. Χαραλαμπίδη ούτε η απάντησή του έχουν τη συνηθισμένη μορφή με τη λογική χρήση της γλώσσας· εδώ η γλώσσα δρα με τη συναισθηματική και την ποιητική της λειτουργία. Είναι σημαντικό, πάντως να αντιληφθούν οι μαθητές ότι και σε τέτοιου είδους κείμενα μπορεί να υπάρχουν θέσεις που καταρρίπτονται και απόψεις που αιτιολογούνται και στηρίζονται με κάποιον τρόπο (βλ. και διδακτικές δοκιμές "Οργάνωση του λόγου με αιτιολόγηση", "Οι λειτουργίες της γλώσσας", για την Α΄ Λυκείου).

Αξιολόγηση

Οι μαθητές, αφού παρατηρήσουν ως αναγνώστες τη διαδικασία της ανασκευής των επιχειρημάτων, μπορούν να ασκηθούν αναπτύσσοντας ένα δικό τους κείμενο, στο οποίο θα αξιολογούν κάποια επιχειρήματα και θα αναπτύσσουν στη συνέχεια τη δική τους επιχειρηματολογία:

• Να ασκήσετε και εσείς ανάλογη κριτική σε μία από τις παρακάτω απόψεις σε ένα κείμενο (150-200 λέξεις). Προσπαθήστε: α) να επισημάνετε τα αδύνατα σημεία των επιχειρημάτων στα οποία στηρίζονται οι απόψεις αυτές και β) να προβάλετε τα κατάλληλα αντεπιχειρήματα. Στην κριτική σας μπορείτε να λάβετε υπόψη τις παρατηρήσεις του Παπανούτσου ότι πρώτον πρέπει να ελέγχουμε αν μια ιδιότητα/ συμπεριφορά απορρέει πράγματι από τη φύση (ένστικτο) του ανθρώπου ή οφείλεται σε κοινωνικούς παράγοντες, και δεύτερον ότι "το φυσικό δεν είναι αναγκαστικά και αξιόπρακτο".

• Ο άντρας έχει από τη φύση του ηγετικές ικανότητες τις οποίες δε διαθέτει η γυναίκα, όπως φαίνεται από αναρίθμητα ιστορικά παραδείγματα. Δικαιολογημένα, επομένως, και στην εποχή μας οι άντρες κατέχουν ηγετικές θέσεις σε διάφορους τομείς, όπως π.χ. στην πολιτική, στον τομέα της επιστήμης, της εργασίας κτλ.

• Ορισμένοι μαθητές είναι από τη φύση τους ικανότεροι στα μαθήματα από άλλους. Πρέπει, λοιπόν, να τους δοθεί η δυνατότητα να προοδεύουν απρόσκοπτα με ταχύτερους και εντονότερους ρυθμούς διδασκαλίας από ό,τι οι υπόλοιποι μαθητές. Για αυτό το λόγο είναι σκόπιμο να εφαρμοστεί το σύστημα των επιπέδων διδασκαλίας, σύμφωνα με το οποίο οι ικανότεροι μαθητές θα διαχωριστούν από τους λιγότερο ικανούς και θα παρακολουθούν μαθήματα ανώτερου επιπέδου.

Διδακτικό υλικό

Κείμενο 1

Το δίκαιο της πυγμής

[…] Η δύναμη αλλά και η αδυναμία της θεωρίας του "δικαίου της πυγμής" είναι το επιχείρημά της ότι η βία που επιβάλλει τον ισχυρό και εξοντώνει τον αδύνατο δεν είναι μόνο γεγονός, αλλά και αξία" και βέβαιη αξία, επειδή και το γεγονός είναι αναμφισβήτητο. Εάν οι οπαδοί της μας έλεγαν απλώς:
 
Τα πράγματα είναι αυτά που είναι: θηρίο και ο άνθρωπος ζει, όπως και τα άλλα θηρία, με τα δόντια του. Μην προσπαθήσετε να τον αλλάξετε, ματαιοπονείτε" με τη Φύση δεν τα βάζει κανείς, εκείνη θα ειπεί πάντοτε την τελευταία λέξη,
 
μπορεί να μην μας έπειθαν, αλλά ίσως θα μας έβρισκαν πρόθυμους να σκύψομε μελαγχολικά το κεφάλι και να σωπάσομε. Μας λένε όμως κάτι περισσότερο" ότι
 
αυτό που γίνεται, να επιβάλλει δηλαδή ο άνθρωπος με τη γροθιά τη θέληση και το συμφέρον του, αξίζει και πρέπει να γίνεται, γιατί έτσι μόνο θα προοδέψει και αυτός και ο κόσμος,
 
και τούτο ακριβώς γεννάει μέσα μας πολλές και σοβαρές αμφιβολίες. Όχι ανησυχίες ηθικές, αλλά αμφιβολίες θεωρητικές. Τις πρώτες θα μπορούσαν να τις παραβλέψουν, τις δεύτερες όμως είναι υποχρεωμένοι να τις εξετάσουν. Αναφέρω εδώ τις σπουδαιότερες.
 
Από αυτό που "γίνεται", και μάλιστα από αυτό που "γίνεται ωστώρα", δεν είναι λογικά επιτρεπτό να συμπεράνεις με βεβαιότητα ότι τούτο "θα γίνεται και στο μέλλον", και πολύ λιγότερο ότι τούτο "αξίζει και πρέπει να γίνεται". Αν ο άνθρωπος φέρθηκε ωστώρα με αγριότητα και απερισκεψία όπως όλα τα θηρία, και όταν καταλαβαίνει ότι έχει την υπεροχή, λύνει τις διαφορές του με τη βία, το γεγονός αυτό δεν σου δίνει το λογικό δικαίωμα να περιμένεις ότι θα επαναλαμβάνεται επ' άπειρον· και πολύ λιγότερο να υποστηρίζεις ότι πρέπει να επαναλαμβάνεται. Γιατί τίποτα δεν εμποδίζει να αλλάξει αύριο και στο σημείο τούτο η ροή της ιστορίας (φαινόμενο όχι τόσο σπάνιο όσο νομίζεται) είτε από τη συνδρομή διάφορων απρόβλεπτων περιστάσεων, είτε με την πρωτοβουλία του ίδιου του ανθρώπου, που αφού έχει τις καταβολές του λογικού, μπορεί κάποτε να λογικευτεί και ν' αποφασίσει να αξιοποιεί με άλλους συμφερώτερους και ευπρεπέστερους τρόπους την περίσσεια των σωματικών και των πνευματικών του δυνάμεων, όχι με τον εξευτελισμό και τη σφαγή των ομοίων του. Και εάν όμως αποκλείσω και τα δύο αυτά ενδεχόμενα, πάλι θα δυσκολευτώ να πεισθώ ότι το φυσικό καθεστώς μπορεί να αποτελέσει δεοντολογικό κανόνα. Το κήρυγμα "κατά φύσιν ζην" ή "επιστροφή στη Φύση" δεν είναι αποτελεσματικό, ούτε πάντοτε φρόνιμο. Όχι μόνο γιατί ο άνθρωπος με την κοινωνική οργάνωση και την πνευματική του εξέλιξη απομακρύνθηκε οριστικά και ανέκκλητα από τη "φυσική κατάσταση" και δεν εξαρτάται από τη θέλησή του να ξαναγυρίσει σ' αυτήν, αλλά και για έναν άλλο, σπουδαιότερο ακόμη λόγο. Το "φυσικό" δεν είναι κατ' ανάγκη και "αξιόπρακτο". Οι πολιτισμένοι άνθρωποι έμαθαν (με τον ιδρώτα και το αίμα τους) να μη ταυτίζουν τις δύο έννοιες ούτε κατά το πλάτος ούτε κατά το βάθος τους. Τα "αξιόπρακτα", όπως λέμε στη γλώσσα της φιλοσοφίας, υπερβαίνουν τα "φυσικά". Βρίσκονται σε άλλο επίπεδο, προσδιορίζονται με άλλου είδους γνωρίσματα, μετριούνται με άλλα μέτρα. Επομένως δεν συναντώνται πάντοτε με τα "φυσικά", ούτε συμπίπτουν μ' αυτά.
 
Γι' αυτό η συνείδησή μας σκανδαλίζεται, όταν ο αντίδικος αναιρεί ή σαρκάζει την προσήλωσή μας σε μιαν αξία, π.χ. στον ηθικό κανόνα "ει αναγκαίον είη αδικείσθαι ή αδικείν, ελοίμην αν αδικείσθαι ή αδικείν" με το επιχείρημα ότι τούτο δεν είναι "φυσικό".Την αμφισβήτηση την αισθανόμαστε σαν προσβολή στην "ανθρωπιά" μας. Βέβαια δεν είναι "φυσικό", την ώρα που αναγκάζομαι ή ν' αδικήσω ή να αδικηθώ, εγώ να προτιμήσω να αδικηθώ παρά να αδικήσω· είμαι όμως υπερήφανος σαν άνθρωπος, τιμώ την "ανθρωπιά" στο πρόσωπό μου, όταν υπερβαίνω την φυσική ίσως τάση να βλάψω τον όμοιό μου για ν' αποφύγω τη βιαιότητά του και δέχομαι τα πλήγματα χωρίς να τ' ανταποδίνω. Εάν υποχωρήσω στις παρορμήσεις του ενστίκτου και επιτεθώ, το "ζώο" μέσα μου θα νικήσει, εγώ όμως σαν άνθρωπος με φρόνημα ηθικό θα νικηθώ. Και αυτή τη νίκη του "φυσικού", που με ταπεινώνει, δεν τη θέλω […]
 
Ε. Π. Παπανούτσος, Το δίκαιο της πυγμής, εκδόσεις Δωδώνη, (19751) 1989, Αθήνα

Κείμενο 2

Τι θέλει η αλεπού στο παζάρι;

Στη διαμάχη γύρω από την πρόταση της εταιρείας του Κάλβιν Κλάιν, δε συζητήθηκε σοβαρά μια διάσταση του προβλήματος που για μένα είναι καθοριστικής σημασίας. Αυτή η σχέση που υπάρχει ή που θα έπρεπε να υπάρχει στις σύγχρονες διαφοροποιημένες κοινωνίες μεταξύ της οικονομικής σφαίρας, από τη μία μεριά, και της πολιτισμικής, από την άλλη.
 
Ξεκινώντας από τα επιχειρήματα αυτών που δε βλέπουν κανένα πρόβλημα στη χρήση του Ηρωδείου από την εταιρεία Κλάιν, έχω να παρατηρήσω τα εξής:
 
- Συμφωνώ απόλυτα με την άποψη πως αυτό που ο Κλάιν προτίθεται να οργανώσει στο Ηρώδειο δεν είναι απλή επίδειξη μόδας, αλλά σύνθετη μουσικοχορευτική εκδήλωση.
- Συμφωνώ επίσης με το ότι κατά πάσα πιθανότητα η καλλιτεχνική, αισθητική ποιότητα της εκδήλωσης θα είναι υψηλού επιπέδου - ιδίως αν λάβουμε υπόψη μας τους οικονομικούς πόρους που η εταιρεία του Κλάιν θα μπορούσε να κινητοποιήσει για την πρόσληψη χορογράφων, συνθετών και μουσικών διεθνούς φήμης.
- Επιπλέον, είναι γεγονός ότι πολλές φορές και στην Επίδαυρο και στο Ηρώδειο έχουν εμφανιστεί σκηνοθέτες και χορογράφοι που παράγουν θέαμα χαμηλότερου επιπέδου από αυτό που μπορεί να μας προσφέρει η εταιρεία Κλάιν.
- Τέλος, δεν υπάρχει κανένας λόγος να υποθέσει κάποιος πως ο Κλάιν δε θα σεβαστεί απόλυτα τους αυστηρούς όρους για την υλική προστασία του μνημείου που το κράτος θέτει σε αυτούς οι οποίοι κάνουν χρήση του χώρου.
 
Πολιτισμός και οικονομία
 
Παρόλα αυτά τάσσομαι με αυτούς που είναι αντίθετοι στην πρόταση Κλάιν. Και αυτό όχι λόγω ξενοφοβίας, επαρχιωτισμού η αρχαιολατρίας (τρία θλιβερά χαρακτηριστικά του νεοελληνικού συντηρητισμού), αλλά για έναν τελείως διαφορετικό λόγο. Πιστεύω πως ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία ο καλλιτεχνικός χώρος, ειδικά, και ο πολιτισμικός, πιο γενικά, έχει χάσει την αυτονομία του - αφού η ιδιαίτερη λογική και οι αξίες του υποσκάπτονται συστηματικά από τη λογική του χρήματος και της αγοράς. Μιλάω, με άλλα λόγια, για αυτό που ο Χάμπερμας αποκαλεί αποικιοποίηση του "βιοκόσμου" από την κυρίαρχη εργαλειακή λογική του οικονομικού συστήματος. Αυτή η αποικιοποίηση έχει προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό στις σύγχρονες μεταβιομηχανικές κοινωνίες που το θεωρούμε αναχρονιστικό, αν όχι αλλόκοτο, όταν κάποιος επιμένει στο πέρασμα από την κυριαρχία του πρώτου πάνω στο δεύτερο, στην ισορροπία μεταξύ των δύο στοιχείων.
 
Εξηγούμαι: Δεν πιστεύω στην απομόνωση της τέχνης από την αγορά. Αυτό δεν είναι ούτε εφικτό, ούτε και επιθυμητό. Γιατί είναι γεγονός πως κάθε καλλιτεχνική εκδήλωση έχει πάντοτε μια εμπορική/οικονομική διάσταση. Είναι επίσης γεγονός πως πολλές οικονομικές δραστηριότητες - από τον σχεδιασμό των αυτοκινήτων ως αυτόν των κοσμημάτων και των ρούχων - έχουν μια αισθητική/καλλιτεχνική διάσταση. Το πρόβλημα λοιπόν δεν είναι η απομόνωση/στεγανοποίηση των δύο χώρων, αλλά ο τρόπος συνάρθρωσης του "οικονομικού" και του "καλλιτεχνικού" στοιχείου σε μια κοινωνία που θέλει να εκσυγχρονιστεί όχι κατά μονολογικό/μονοδιάσταστο αλλά κατά πολυλογικό/πολυδιάστατο τρόπο. Σε μια κοινωνία, δηλαδή, όπου η αναπόφευκτη διαφοροποίηση των βασικών θεσμικών χώρων (οικονομικού, πολιτικού, κοινωνικού, πολιτισμικού) δεν οδηγεί στην κυριαρχία του ενός πάνω στους άλλους (κομματικοκρατία, αγοροκρατία), αλλά στην ισορροπία και στο σεβασμό της ιδιαίτερης λογικής του κάθε διαφοροποιημένου χώρου.
 
Με βάση τα παραπάνω, νομίζω πως η χρήση του Ηρωδείου από την εταιρεία Κλάιν είναι ένα κραυγαλέο παράδειγμα αποικιοποίησης του "πολιτισμικού" από το "εμπορικό". Είναι μια περίπτωση όπου, για να χρησιμοποιήσω τη γνωστή ορολογία του Π. Μπουρντιέ, το "οικονομικό" κεφάλαιο αγοράζει "πολιτισμικό" κεφάλαιο, το οποίο χρησιμοποιεί ως το ύψιστο public relations εγχείρημα, ως την ύψιστη μορφή διαφήμισης. Εδώ ακριβώς βρίσκεται η βασική διαφορά μεταξύ ενός "χαμηλής ποιότητας" χορογράφου ή συνθέτη που παρουσιάζει την τέχνη του στο Ηρώδειο και μιας κυρίως εμπορικής επιχείρησης που μπορεί να μας προσφέρει στον ίδιο χώρο υψηλότερης ποιότητας θέαμα. Όταν ο πρώτος χρησιμοποιεί τον χώρο του Ηρωδείου, έχει πρωταρχικό σκοπό την "αίγλη", τη συσσώρευση δηλαδή συμβολικού ή πολιτισμικού κεφαλαίου. Όταν η δεύτερη κάνει χρήση του χώρου, έχει πρωταρχικό σκοπό να χρησιμοποιήσει το θέαμα που προσφέρει για τη συσσώρευση οικονομικού παρά πολιτιστικού κεφαλαίου, για την ανάπτυξη δηλαδή του κύριου σκοπού της εταιρείας, που είναι η προώθηση των πωλήσεων των προϊόντων της (στην περίπτωση της εταιρείας Κλάιν, μπλουτζίνς, εσώρουχα, αρώματα). Στην πρώτη περίπτωση, με άλλα λόγια, το προσφερόμενο θέαμα έχει άμεση σχέση με την τέχνη και τον χώρο όπου αυτή παράγεται. Στη δεύτερη περίπτωση, το θέαμα που προσφέρεται έχει πιο άμεση σχέση με την προαγωγή των πωλήσεων καταναλωτικών αγαθών στον χώρο της αγοράς.
 
Έχω βέβαια υπόψη μου πως ο Κλάιν θα διαθέσει τα έσοδα της παράστασης για τους σκοπούς του Μουσείου της Ακροπόλεως. Αυτό όμως δεν αλλάζει τον κυρίως διαφημιστικό χαρακτήρα του όλου εγχειρήματος. Σημειωτέον πως η επιχειρηματολογία μου δεν βασίζεται στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά ή στις προθέσεις συγκεκριμένων ατόμων. Δηλαδή δεν υποστηρίζω πως ο Κλάιν, ως προσωπικότητα, είναι πιο ιδιοτελής από τον αποτυχημένο χορογράφο ή συνθέτη. (Υπάρχουν ιδιοτελή και ανιδιοτελή, έντιμα και ανέντιμα άτομα και στον ένα χώρο και στον άλλο). Ούτε φυσικά και μπορώ να ξέρω για ποιον ακριβώς "εσώψυχο" λόγο ο Κλάιν θέλει το Ηρώδειο. Αναφέρομαι μάλλον σε "αντικειμενικές", δηλαδή κοινωνικά προσδιορισμένες, διαφορές που υπάρχουν μεταξύ οργανώσεων που κινούνται πρωταρχικά στον πολιτισμικό - στις σύγχρονες, διαφοροποιημένες κοινωνίες όπου ζούμε […].
 
Θέλω να τονίσω πως το πρόβλημα που συζήτησα πιο πάνω είναι διαφορετικό από το πρόβλημα του διαχωρισμού της τέχνης από τη μη τέχνη. Προσωπικά είμαι εναντίον της μετανεωτερικής τάσης που καταργεί κάθε σύνορο μεταξύ του καλλιτεχνικού και του μη καλλιτεχνικού, που οδηγεί δηλαδή στο ισοπεδωτικό συμπέρασμα πως όλα είναι, σε τελευταία ανάλυση, τέχνη. Αλλά το πρόβλημα με την περίπτωση Κλάιν δεν είναι, αν αυτό που θα προσφέρει, στο Ηρώδειο είναι τέχνη ή όχι. Το θέμα είναι αν η τέχνη που προσφέρεται είναι στην υπηρεσία της διαφήμισης ή, όπως θα έπρεπε να συμβαίνει, η διαφήμιση τίθεται στην υπηρεσία της τέχνης. Με άλλα λόγια, το θέμα είναι τι είδους συνάρθρωση μεταξύ του "εμπορικού" και του "καλλιτεχνικού" θα πρέπει να απαιτούμε από εκδηλώσεις που λαμβάνουν χώρα στο Ηρώδειο, στην Επίδαυρο - και πιο γενικά, σε χώρους που η κοινωνία μας ορίζει ως κατ' εξοχήν πολιτισμικούς, όχι με την ευρεία, ανθρωπολογική, αλλά με τη στενή, "κουλτουραλιστική" έννοια του όρου.
 
Αν τα παραπάνω είναι σωστά, τότε θα έπρεπε να πούμε όχι στην πρόταση Κλάιν, όπως και θα πρέπει να πούμε κατηγορηματικά όχι σε παρόμοιες προτάσεις - είτε προέρχονται από επιχειρήσεις κοσμημάτων είτε από επιχειρήσεις αυτοκινήτων ή ψυγείων. Αν οι τελευταίες θέλουν, ως εμπορικές εταιρείες, να προωθήσουν την τέχνη, μπορούν να το κάνουν μέσω του θεσμού της χορηγίας. Σε αυτή την περίπτωση, το "εμπορικό/οικονομικό" συναρθρώνεται με το "καλλιτεχνικό/πολιτισμικό" κατά τέτοιο τρόπο που η αυτονομία του πολιτισμικού χώρου γίνεται, εν μέρει τουλάχιστον, σεβαστή. Όταν όμως επιχειρήσεις, όπως αυτή του Κλάιν, του Cartier ή της Toyota πάνε πέρα από τη χορηγία, με σκοπό το μετασχηματισμό της έντεχνης διαφήμισης σε "υψηλή τέχνη", τότε η ήδη καχεκτική αυτονομία του πολιτισμικού χώρου καταστρέφεται παντελώς. Τότε, από τη διαφημιστική πορνογραφία (στην οποία, παρεμπιπτόντως, η εταιρεία Κλάιν έχει θεαματικές επιδόσεις) ως τη "στράτευση" καλλιτεχνικών διασημοτήτων, από τη χρήση του χώρου της τηλεόρασης και των ΜΜΕ ως αυτήν του Ηρωδείου, όλα τα μέσα τίθενται στην υπηρεσία της προαγωγής των πωλήσεων. Τότε, σε τελική ανάλυση ο κόσμος της τέχνης και του πολιτισμού γίνεται στην πράξη ένα απέραντο συγκριτικό μωσαϊκό όπου όλα ισοπεδώνονται και όπου ο μόνος κοινός παρονομαστής, ο μόνος συνδετικός κρίκος, είναι ο μηχανισμός της αγοράς.
 
Ν. Μουζέλης, από τον ημερήσιο Τύπο

Κείμενο 3

Ε. Π. Παπανούτσος, Κράτος και Νεοέλληνες, Έκφραση -Έκθεση Β' Λυκείου, σ. 228-231

Κείμενο 4

Το εισαγωγικό σημείωμα του ποιητή Κ. Χαραλαμπίδη στο ποίημα "Η τυραννία των λέξεων" και το ίδιο το ποίημα,. Έκφραση -Έκθεση Β΄ Λυκείου, σ. 165-166, και σ. 167-169

γ. Υποστηρικτικό υλικό

1. Διδακτικές δοκιμές "Οργάνωση του λόγου με αιτιολόγηση", "Οι λειτουργίες της γλώσσας", για την Α΄ Λυκείου
2. Υλικό που προβλέπεται να συμπεριληφθεί στην αναθεωρημένη έκδοση του βιβλίου "Έκφραση Έκθεση", για τη Γ΄ Λυκείου.

Λέξεις κλειδιά: επιχείρημα, αξιολόγηση επιχειρημάτων, ανασκευή επιχειρήματος