Διδακτική αξιοποίηση των Αρχαιοελληνικών σωμάτων κειμένων

(του Σωτήρη Τσέλικα)

Τ
ο Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας στο πλαίσιο της Ηλεκτρονικής Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα έχει δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο αρχαιογνωστικό περιβάλλον με εργαλεία για την υποστήριξη της διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών. Στο περιβάλλον αυτό υπάρχουν: σώματα κειμένων, γραμματικοσυντακτικά εργαλεία, βασικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής, ηλεκτρονικές ασκήσεις, διδακτικές προτάσεις, υποστηρικτικό υλικό για την ενδογλωσσική μετάφραση, οδηγοί έντυπης και ηλεκτρονικής βιβλιογραφίας. Η παρούσα πρόταση στόχο έχει να παρουσιάσει τρόπους για τη διδακτική αξιοποίηση των σωμάτων κειμένων που εντάσσονται στο αρχαιογνωστικό περιβάλλον της «Πύλης για την Ελληνική Γλώσσα», και τα οποία ειδικότερα είναι: (α) Ανθολόγιο κειμένων της αττικής πεζογραφίας του 5ου και 4ου αι. π.χ., (β) Νεοελληνικές μεταφράσεις των κειμένων του Ανθολογίου και (γ) Συμφραστικός πίνακας λέξεων των κειμένων του Ανθολογίου.

Α. ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΑΤΤΙΚΗΣ ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑΣ
Το Ανθολόγιο Αττικής Πεζογραφίας στοχεύει κυρίως να υπηρετήσει το μάθημα της Θεματογραφίας. Έχουν ενταχθεί σε αυτό και τα αρχαιοελληνικά κείμενα που διδάσκονται στο Λύκειο, τον βασικό, ωστόσο, κορμό του αποτελεί μια αρκετά εκτεταμένη επιλογή αντιπροσωπευτικών κειμένων από τα τρία γένη (ιστοριογραφία, φιλοσοφία και ρητορική) του κλασικού αττικού πεζού λόγου, τα οποία δεν περιλαμβάνονται στην διδακτέα ύλη του Σχολείου και θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στο μάθημα της Θεματογραφίας. Τα κείμενα που ανθολογούνται απομακρύνονται σε κάποιο βαθμό από τη συνήθη πρακτική που εφαρμόζεται σήμερα κατά τη διδασκαλία και εξέταση του συγκεκριμένου μαθήματος. Ειδικότερα, δεν πρόκειται για σύντομα δείγματα της αττικής πεζογραφίας 10-12 σειρών, τα οποία δίνονται στον μαθητή αποκομμένα από το κειμενικό τους πλαίσιο και με μόνο συστατικό στοιχείο της ταυτότητάς τους το όνομα του συγγραφέα και τον τίτλο του έργου στο οποίο εντάσσονται. Αντιθέτως, η ανθολόγηση περιλαμβάνει εκτενέστερα κειμένα, τα οποία διαθέτουν θεματική αυτοτέλεια και συνοχή, ενώ σε κάθε κείμενο προτάσσεται σύντομο εισαγωγικό σημείωμα που το εντάσσει στα συμφραζόμενά του. Κάτι τέτοιο δίνει τη δυνατότητα να ξεφύγει το μάθημα της Θεματογραφίας από την πλήρη επικέντρωσή του στην αναγνώριση γραμματικών τύπων και συντακτικών δομών, η οποία ευθύνεται σε σημαντικό βαθμό και για την εκδήλωση παθολογικών φαινομένων κατά τη διδασκαλία και εξέταση του μαθήματος, όπως είναι η παρανάγνωση του κειμένου εκ μέρους του μαθητή ή η παραγωγή ακατανόητων μεταφράσεων.

Η χρήση εκτενέστερων κειμένων στο μάθημα της Θεματογραφίας επιβάλλεται, γιατί η κατανόηση ενός κειμένου δεν μπορεί να βασίζεται μόνο στην αναγνώριση των απλούστερων δομικών μονάδων του, όπως είναι η λέξη και η πρόταση, αλλά πρέπει να επεκτείνεται και σε κειμενικό επίπεδο με την αναγνώριση των τυπικών χαρακτηριστικών του είδους λόγου στο οποίο αυτό ανήκει. Η μεγάλη αποσπασματικότητα, κατά κανόνα, αδρανοποιεί τα ειδολογικά χαρακτηριστικά του κειμένου, τα οποία δεν είναι άμεσα προφανή, αλλά λανθάνοντα, και τα οποία προϋποτίθενται για την αναγνώριση της τυπολογίας του και την κατανόησή του. Για παράδειγμα, για την αφήγηση ενός γεγονότος είναι ουσιώδες να αναγνωρίσουμε αν αυτή εντάσσεται σε ένα ιστορικό ή ρητορικό κείμενο, γιατί άλλα είναι τα τυπικά χαρακτηριστικά της ιστορικής και άλλα της ρητορικής αφήγησης. Επομένως, οι γραμματολογικού ή άλλου τύπου πληροφορίες και παρατηρήσεις δεν είναι περιττές αποσκευές που απλώς επιβαρύνουν το κείμενο. Επιπλέον, η απομόνωση ενός μικρού αποσπάσματος από τα συμφραζόμενά του αχρηστεύει, συνήθως, αρκετούς από τους μηχανισμούς που αυτό επιστρατεύει για να πετύχει τη νοηματική συνοχή του, όπως είναι η αναφορά στα προηγούμενα μέσω αντωνυμιών ή άλλων λέξεων που διαθέτουν αναφορική λειτουργία ή η χρήση υπαινιγμών. Κατά συνέπεια, η ανθολόγηση κειμένων με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη νοηματική αυτοτέλεια και με πληροφόρηση για τα συμφαζόμενά τους επιτρέπει την ενεργοποίηση αυτών των μηχανισμών συνοχής του νοήματος, καθώς και των λανθανόντων τυπολογικών χαρακτηριστικών του κειμένου, με αποτέλεσμα την καλύτερη κατανόησή του.

Β. ΑΝΘΟΛΟΓΙΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ
Κάθε κείμενο του Ανθολογίου συνοδεύονται από δύο ή τρεις Νεοελληνικές Μεταφράσεις. Οι μεταφράσεις αυτές δεν έχουν στόχο να λειτουργήσουν ως μεταφραστικά υποδείγματα. Αντιθέτως, η ύπαρξη πολλαπλών μεταφράσεων στοχεύει στην αποστασιοποίηση από τη σχολική πρακτική της μιας, σωστής και παγιωμένης μετάφρασης, την οποία ο μαθητής οφείλει να ακολουθήσει ως υπόδειγμα, αν όχι να αποστηθίσει. Ως προς αυτό, το Ανθολόγιο εφαρμόζει την άποψη που εκφράστηκε στην ενότητα της «Πύλης» για την «Ενδογλωσσική Μετάφραση», ότι η διδακτική διαδικασία θα πρέπει να στηρίζεται σε εναλλακτικές μεταφραστικές δοκιμές, οι οποίες δεν θα καταλήγουν σε ένα παγιωμένο μεταφραστικό κείμενο, που θα λειτουργεί πλέον κανονιστικά για τον μαθητή. Επιπλέον, με τον τρόπο αυτό αναδεικνύεται η μεταφραστική ποικιλία με την οποία μπορεί αποδοθεί στη μεταφραστική γλώσσα η ίδια λεκτική και συντακτική ακολουθία της μεταφραζόμενης γλώσσας. Κατανοεί έτσι ο μαθητής ότι η μετάφραση δεν προδίδει απαραίτητα το μεταφραζόμενο κείμενο, στις περιπτώσεις που δεν διατηρεί πιστά τη συντακτική δομή του. Στο σημείο αυτό, εξαιρετικά χρήσιμο για τον εκπαιδευτικό είναι «Το Μεταφραστικό Πρόβλημα» του Ι.Θ. Κακριδή, το οποίο επιμένει ιδιαίτερα στις εναλλακτικές δυνατότητες μετάφρασης στα νέα ελληνικά μιας αρχαιοελληνικής συντακτικής δομής.

Γ. ΣΥΜΦΡΑΣΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΛΕΞΕΩΝ
Στο σώμα των αρχαιοελληνικών κειμένων του Ανθολογίου στηρίζεται ο Συμφραστικός πίνακας λέξεων. Πρόκειται για έναν κατάλογο όλων των λεξικών τύπων που απαντούν στο Ανθολόγιο, οι οποίοι ταξινομούνται με αλφαβητική σειρά και συνοδεύονται από τα άμεσα συμφραζόμενά τους. Ο Συμφραστικός Πίνακας, πέρα από τη δυνατότητα αναζήτησης οποιουδήποτε λεξικού τύπου, διαθέτει και αμφίδρομη επικοινωνία με το Ανθολόγιο: σε όλες τις καταγραφές του Συμφραστικού Πίνακα, ο χρήστης μπορεί, πιέζοντας την παραπομπή, να μεταφερθεί στο αντίστοιχο κείμενο και να δει και τα ευρύτερα συμφραζόμενα της λέξης· κι αντίστροφα, πιέζοντας δυο φορές οποιαδήποτε λέξη ενός κειμένου, μεταφέρεται στον Συμφραστικό Πίνακα, όπου έχει πληρη αποδελτίωση του συγκεκριμένου τύπου σε όλα τα κείμενα του Ανθολογίου. Ο Συμφραστικός Πίνακας, επομένως, προσφέρει μια κατατοπιστική εικόνα για τη συχνότητα εμφάνισης και τον τρόπο χρήσης των λέξεων σε ένα αντιπροσωπευτικό σώμα κειμένων της αττικής πεζογραφίας. Γι’ αυτό μπορεί να αξιοποιηθεί για τη διερεύνηση της σύνταξης μιας λέξης και της σημασιολογικής αξίας της ανάλογα με τα συμφραζόμενά της, αλλά και σε επίπεδο ερμηνευτικό. Προσφέρει στο εκπαιδευτικό όχι μόνο μια πλούσια δεξαμενή από την οποία μπορεί να αντλεί παραδείγματα για τη διδασκαλία, αλλά και πρόσφορο έδαφος για την ανάθεση εργασιών στους μαθητές, που θα τους μάθουν να ερευνούν μόνοι τους. Στη συνέχεια παρουσιάζονται μερικοί ενδεικτικοί τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε να αξιοποιηθεί ο Συμφραστικό Πίνακας προς την κατεύθυνση της αυτενέργειας των μαθητών.

1. Σύνταξη

Ο Συμφραστικός Πίνακας δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να καθοδηγήσει τον μαθητή, ώστε να διαπιστώσει μόνος του, επαγωγικά, την ύπαρξη κάποιων συντακτικών δομών. Π.χ. δίνοντας στον μαθητή έναν κατάλογο ρημάτων της αρχαίας ελληνικής, όπως μέμνημαι, ἐπιλανθάνομαι, ἀμελῶ, ἐπιμέλομαι, κήδομαι, βοηθῶ, εὐνοῶ, πείθομαι, ἕπομαι κ.ά. μπορεί να του ζητήσει να βρει και τεκμηριώσει με παραδείγματα την πτώση με την οποία συντάσσονται και να προσπαθήσει να τα κατατάξει σε κατηγορίες, ώστε να συνειδητοποιήσει ότι η πτώση του αντικειμένου σχετίζεται με τη σημασία του ρήματος.
• Επίσης, ο Συμφραστικός Πίνακας επιτρέπει τη διερεύνηση των ποικίλων λειτουργιών που έχουν κάποιοι σύνδεσμοι ή μόρια της αρχαίας ελληνικής. Π.χ. στο λήμμα ὅπως μπορεί να ζητηθεί από τους μαθητές να διακρίνουν σε ένα συγκεκριμένο αριθμό παραδειγμάτων τις διαφορετικές λειτουργίες του, ώστε να διακρίνουν τις τελικές προτάσεις που εισάγονται με τον τελικό σύνδεσμο ὅπως από τις αναφορικές παραβολικές και τις πλάγιες ερωτήσεις, που εισάγονται με το αναφορικό επίρρημα ὅπως.

2. Σημασιολογία

Ο Συμφραστικός Πίνακας δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να προβληματίσει τους μαθητές για τη διαφορετική σημασία της ίδιας λέξης ανάλογα με τη σύνταξή της ή με τα γενικότερα συμφραζόμενά της, π.χ.
• Διαφοροποίηση της σημασίας ρημάτων ανάλογα με τη σύνταξή τους, π.χ. με βάση τις καταγραφές στο λήμμα ἡγεῖτο μπορεί οι μαθητής να διακρίνει τις διαφορετικές σημασίες του ανάλογα με το αν συντάσσεται με απαρέμφατο ή δοτική: «νομίζω» (ἡγοῦμαι + απαρέμφατο) και «οδηγώ, είμαι επικεφαλής» (ἡγοῦμαι + γενική).
• Το ίδιο μπορεί να γίνει και στην περίπτωση των ρημάτων που συντάσσονται με κατηγορηματική μετοχή και απαρέμφατο, π.χ. στο λήμμα φαίνεται, ο μαθητής μπορεί να διακρίνει ανάμεσα στη σημασία «είναι φανερό ότι» (φαίνεται + κατηγορηματική μετοχή) και «δίνει την εντύπωση ότι» (φαίνεται + απαρέμφατο).
• Διαφοροποίηση της σημασίας του ρήματος ανάλογα με τη φωνή, π.χ. με τις καταγραφές στα λήμματα εἷλον και εἵλοντο, ο μαθητής μπορεί να διακρίνει τις σημασίες του ενεργητικού αἱρῶ (=κυριεύω, συλλαμβάνω) από το μέσο αἱροῦμαι (=εκλέγω).
• Διαφοροποίηση μιας λέξης ανάλογα με τα ευρύτερα συμφραζόμενά της, π.χ. μπορούν να διερευνηθούν οι σημασίες του ρήματος φεύγω, το οποίο στα αρχαία ελληνικά, πέρα από τη σημασία που διατηρεί και σήμερα, σημαίνει και «ξεφεύγω, αποφεύγω», ενώ σε πολιτικά συμφραζόμενα σημαίνει «εξορίζομαι» και σε δικανικά «κατηγορούμαι, ασκείται δίωξη εναντίον μου».
Σε όλες τις παραπάνω περιπτώσεις ο μαθητής μπορεί να βοηθηθεί τόσο από τις μεταφράσεις του Ανθολογίου, για να κατανοήσει σημεία των παραδειγμάτων που τον δυσκολεύουν, όσο και από τις «Αρχές Σύνταξης της Αρχαίας Ελληνικής», που υπάρχουν στην «Πύλη».

3. Ετυμολογική συγγένεια και παραγωγή λέξεων

• Ο Συμφραστικός Πίνακας δίνει τη δυνατότητα στο μαθητή να διερευνήσει την ετυμολογική συγγένεια λέξεων της αρχαίας ελληνικής. Π.χ. πληκτρολογώντας το θέμα «%πειθ%» ή «%λαθ%» θα λάβει μια σειρά αποτελεσμάτων, στα οποία θα πρέπει να διακρίνει τους τύπους που σχετίζονται με τα συγκεκριμένα θέματα από άλλα αποτελέσματα τυχαία. Στο σημείο αυτό ο μαθητής θα μπορούσε να βοηθηθεί από τις οικογένειες λέξεων που υπάρχουν σε κάθε λήμμα του Βασικού Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής της «Πύλης», όπου καταγράφονται κάθε φορά οι ομόρριζες και παράγωγες λέξεις για κάθε λήμμα, όχι μόνο στα αρχαία ελληνικά, αλλά μέχρι και τη νέα ελληνική.
• Το ίδιο ισχύει και για τις παραγωγικές καταλήξεις. Π.χ. κάνοντας αναζήτηση με τα τις καταλήξεις «%τεον» και «%ικο%» μπορεί να δει τον τρόπο με τον οποίο παράγονται τα ρηματικά επίθετα σε -τέος και τα επίθετα με την παραγωγική κατάληξη -ικός. Και σε αυτή την περίπτωση ο μαθητής μπορεί για περισσότερες πληροφορίες να ανατρέξει στο εγχειρίδιο του A. Debrunner «Ο Σχηματισμός των Λέξεων της Αρχαίας Ελληνικής».

4. Ερμηνεία

• Και σε επίπεδο ερμηνείας ο Συμφραστικός Πίνακας είναι εξαιρετικά χρήσιμος, γιατί επιτρέπει τη διερεύνηση μοτίβων ή θεμάτων σε έναν ή περισσότερους συγγραφείς. Για παράδειγμα, κατά τη διδασκαλία του «Επιτάφιου» του Θουκυδίδη, θα μπορούσε να ζητηθεί από τους μαθητές να εντοπίσουν, μέσα από τον Συμφραστικό Πίνακα, στο έργο του Θουκυδίδη χωρία στα οποία αναφέρεται στον Περικλή και να προσπαθήσουν να διακρίνουν την άποψη του ιστορικού για την πολιτική του. Το ίδιο θα μπορούσε να γίνει και για άλλα πρόσωπα, όπως ο Θεμιστοκλής, ο Αλκιβιάδης ή ο Νικίας. Επιπλέον, η αναζήτηση αυτή θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλους συγγραφείς, π.χ. στον τρόπο που ο Πλάτωνας αντιμετωπίζει τον Περικλή ή στο πώς χρησιμοποιούν οι ρήτορες του 4ου αι. τον Περικλή ως παράδειγμα, όπως και άλλους πολιτκούς του 5ου αι. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις ο μαθητής θα μπορεί να ανατρέχει και στις μεταφράσεις Ανθολογίου.
• Η διερεύνηση μοτίβων είναι ιδιαίτερα κρίσιμη στην περίπτωση της ποίησης, είτε πρόκειται για ένα συγκεκριμένο έργο, είτε για το συνολικό έργο ενός ποιητή ή για το σύνολο ενός ποιητικού γένους, όπως π.χ. το φως και το σκοτάδι ή οι παρομοιώσεις από τον κόσμο των άγριων ζώων και του κυνηγιού στην Ορέστεια του Αισχύλου ή η ἄτη στο έπος και την τραγωδία. Τέτοιες αναζητήσεις σε ολόκληρα ποιητικά έργα ή στο συνολικό έργο ενός ποιητή μπορεί να κάνει στους συμφραστικούς πίνακες που διαθέτουν οι ιστοσελίδες του Περσέα και του Thesaurus Linguae Graecae. Εκεί μπορεί κανείς να βρει, πέρα από πεζά αρχαιοελληνικά κείμενα, ολόκληρο το έργο του Ομήρου, του Ησιόδου, των τριών τραγικών και του Αριστοφάνη.