Ανεμόσκαλα
Συμφραστικοί Πίνακες Λέξεων για Μείζονες Νεοέλληνες Ποιητές
Σκαρφαλώνοντας λέξεις όπως μιαν ανεμόσκαλα. Γιώργος Σεφέρης, «“Νότες” για ένα ποίημα» (ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΥΜΝΑΣΜΑΤΩΝ, Β΄)
| Για τη ζωή και το έργο του | Το ποιητικό του έργο |
Κωνσταντίνος Π. Καβάφης (1863-1933)
© (Ατελών ποιημάτων)
Ρενάτα Λαβανίνι, Εκδ. Ίκαρος
Αρχείο Καβάφη (Ίδρυμα Ωνάση)
ΕΚΔΟΤΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Το 2013 συμπληρώνονται 150 χρόνια από τη γέννηση και 80 χρόνια από το θάνατο του Κωνσταντίνου Πέτρου Καβάφη. Ο αναγνώστης που ενδιαφέρεται μπορεί να ανατρέξει στο εργοβιογραφικό του ποιητή («Για τη ζωή και το έργο του») για να παρακολουθήσει την εξέλιξή του βίου και της ποιητικής του. Εδώ σημειώνονται κάποια εκδοτικά στοιχεία που αφορούν τη συγκρότηση του ψηφιακού corpus της καβαφικής ποίησης στο περιβάλλον της Ανεμόσκαλας. Ο Κ.Π. Καβάφης ακολουθούσε μια ιδιότυπη εκδοτική πρακτική καθώς κυκλοφορούσε τα ποιήματά του σταδιακά σε «μονόφυλλα», «τεύχη» και «συλλογές», συμπληρώνοντας και κάνοντας αλλαγές μέχρι και τον θάνατό του (βλ. σχετικά το «Χρονολόγιο»), ενώ δεν εξέδωσε ποτέ συγκεντρωμένο ολόκληρο το ποιητικό του έργο. Η πρώτη έκδοση σε βιβλίο των 154 Αναγνωρισμένων ποιημάτων του Κ.Π. Καβάφη έγινε το 1935 στην Αλεξάνδρεια, η πρώτη έκδοση σε βιβλίο των πρώιμων Αποκηρυγμένων έγινε το 1983 στην Αθήνα, ενώ τα πλήρη Κρυμμένα ποιήματα από το Αρχείο Καβάφη εκδόθηκαν οριστικά το 1993 στην Αθήνα (αναθεώρηση της προηγούμενης έκδοσης με τον τίτλο Ανέκδοτα, 1968) και τα Ατελή το 1994· σήμερα το σύνολο του ποιητικού έργου κυκλοφορεί στις στερεότυπες εκδόσεις του εκδοτικού οίκου «Ίκαρος», σε επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη (βλ. σχετικά την ενότητα «Εργογραφία-Βιβλιογραφία»), ενώ το αρχείο του ποιητή αποκτήθηκε πρόσφατα από το Ίδρυμα Ωνάση, το οποίο και ευγενικά μάς παραχώρησε οπτικό υλικό για την ενότητα «Η Ζωή και το Έργο του».
Οι ελληνόγλωσσες νεότερες εκδόσεις των ποιημάτων του Καβάφη που κυκλοφορούν, από το 2003 και εξής (χρονιά που το μεγαλύτερο μέρος του καβαφικού έργου καθίσταται ελεύθερο πνευματικών δικαιωμάτων), δεν παρουσιάζουν διαφορές ως προς το κείμενο που παραδίδουν σε σχέση με τις παραπάνω αυτοτελείς εκδόσεις,[1] διαφέρουν όμως στην κατάταξη και στα ποιήματα που περιλαμβάνουν στο καβαφικό corpus. Η ψηφιακή έκδοση του καβαφικού corpus στο περιβάλλον της Ανεμόσκαλας ακολουθεί σε γενικές γραμμές την πρόταση κατάταξης του Γ.Π. Σαββίδη, με κάποιες διαφοροποιήσεις.
Οι μεταφράσεις
Μια βασική διαφοροποίηση αφορά την ένταξη των ποιητικών μεταφράσεων στο καβαφικό έργο. Στην έντυπη έκδοση των Αποκηρυγμένων (1983) ο Γ. Π. Σαββίδης είχε συμπεριλάβει συνολικά 10 μεταφράσεις:
α) 5 εκδομένες (τις οποίες ο Καβάφης δημοσίευε από το 1886 ως το 1895, είτε αυτοτελώς είτε ως παραθέματα μέσα σε κριτικά άρθρα, χωρίς να τις αποκηρύξει ποτέ ρητά):
- Μάταιος, μάταιος έρως [2]
- [Aπό το Measure for Measure του Shakespeare] (αποσπασμένη από το δοκίμιο «Ο Σακεσπήρος περί της ζωής»)
- [Aπό την Λάμια του Keats] (αποσπασμένη από το δοκίμιο «Λάμια»)
- [Aπό το «Sonnet to the Nile» του Keats] (αποσπασμένη από το δοκίμιο «H ποίησις του κ. Στρατήγη»)
- Εις την Σελήνην - Εκ των του Shelley
β) 5 ανέκδοτες από τα αγγλικά (από το 1884 ως το 1894, οι 2 πρώτες αυτοτελείς, ενώ οι επόμενες 3 αποσπώνται από τα δοκιμιακά συμφραζόμενά τους):
- Αν μ' ηγάπας
- Προς τας Κυρίας
- [Aπό το «Αλληλουχία κατά τον Bωδελαίρον»] (ενσωματωμένη αρχικά σε μια πρωτότυπη, ανέκδοτη, καβαφική ποιητική σύνθεση του 1891)
- [Aπό την «Kόλαση», XXVI, του Dante Alighieri] (αποσπασμένη από το δοκίμιο «Το τέλος του Οδυσσέως»)
- [Από τον «Ulysses» του Tennyson] (αποσπασμένη από το δοκίμιο «Το τέλος του Οδυσσέως»)
Η οριστική έκδοση των Κρυμμένων Ποιημάτων (1993) περιλαμβάνει στη σχετική ενότητα 5 μόνο μεταφράσεις του Καβάφη, επειδή αυτές μόνο δεν εκδόθηκαν ποτέ. Σε σχέση με την έκδοση των Αποκηρυγμένων (1983) παραλείπεται το [Aπό το «Αλληλουχία κατά τον Bωδελαίρον»], καθώς πλέον εκδίδεται ενσωματωμένο στο ομώνυμο πρωτότυπο κρυμμένο ποίημα του 1891, ενώ προστίθεται το «Λήθη», το οποίο στην προηγούμενη έκδοση των Ανεκδότων (1968) δεν περιλαμβανόταν στις μεταφράσεις. [3]
Συνολικά επομένως, με βάση τις παραπάνω εκδόσεις, συγκροτείται μία ενιαία ενότητα 11 καβαφικών μεταφράσεων (αυτοτελών και μη, δημοσιευμένων και μη). Επιπλέον,στο σώμα των ανέκδοτων μεταφράσεων εντάσσεται και μια δωδέκατη, τα αποσπάσματα που μεταφράζει ο Καβάφης από το ποίημα του R. Browning «The Glove» στο, ανέκδοτο μέχρι το 2003, δοκίμιό του «[Για τον Βράουνινγκ] (1894)». [4] Η επιλογή για συγκρότηση μιας αυτοτελούς ενότητας με τις καβαφικές μεταφράσεις εξυπηρετεί και τους ειδικότερους στόχους αξιοποίησης του ηλεκτρονικού συμφραστικού πίνακα: ο χρήστης είναι έτσι σε θέση να επιλέγει αν θέλει να συμπεριλαμβάνει ή όχι την αυτοτελή ενότητα των μεταφράσεων στις αναζητήσεις του.
Τα ξενόγλωσσα ποιήματα
Ζητήματα πατρότητας τίθενται για δύο από τα τρία ξενόγλωσσα στιχουργήματα (1877;-1882;) που περιλαμβάνονται στην έντυπη έκδοση των Κρυμμένων. Για το «[More happy thou, performing member]» ο Γ. Π. Σαββίδης σημειώνει στα σχόλια που συνοδεύουν την έκδοση ότι η πατρότητα αυτού του «προφανώς ιδιωτικού στιχουργήματος» είναι προβληματική. Ο Liddell, [5] στον οποίο παραπέμπει ο Σαββίδης, δίνει περισσότερα στοιχεία: «Το χειρόγραφο ενός παράξενου ποιήματος στα αγγλικά, More happy thou, performing member, έχει υπογραφεί πολύ αργότερα: "Κ.Π. Καβάφης, τέως μέλος του Υγειονομικού Συμβουλίου". Γνωρίζουμε ότι ο αδελφός του [εννοεί τον Κ. Πέτρο Καβάφη] ήταν μέλος [του Συμβουλίου] και δεν έχουμε στοιχεία ότι ο Κωνσταντίνος είχε σχέση μ' αυτό». Για το «Darkness and Shadows» στο Λεύκωμα Καβάφη 1863-1910 διαβάζουμε: «Το αγγλικό χειρόγραφο είναι γραμμένο από το χέρι του Τζων. Μας δηλώνει ότι είναι μετάφραση από το γαλλικό ποίημα του Κωνσταντίνου. Όμως το ποίημα αυτό δημοσιεύεται στα 1893 σε μια συλλογή ποιημάτων του Τζων στα αγγλικά ως δικό του».[6]
Επομένως έχουμε δύο εξαιρετικά αμφίβολης πατρότητας ξενόγλωσσα στιχουργήματα, τα οποία επιλέγουμε να μην συμπεριλάβουμε στο καβαφικό corpus για τη συγκρότηση του συμφραστικού πίνακα. Έτσι, το μόνο ξενόγλωσσο καβαφικό ποίημα που απομένει, το «Leaving Therapia», εντάσσεται στα Κρυμμένα χωρίς να διακρίνεται από αυτά ως ξενόγλωσσο (μια πρακτική που ακολουθείται και στην ηλεκτρονική έκδοση των Κρυμμένων στο Αρχείο Καβάφη, όπου τα δύο αμφίβολης πατρότητας ποιήματα σιωπηρά εξοβελίζονται). Κατά συνέπεια, καθώς το «Leaving Therapia» πρέπει τώρα να θεωρηθεί ως το αρχαιότερο ποίημα του Καβάφη, χρονολογημένο με ασφάλεια στις 16.7.1882, τα χρονικά όρια της ψηφιακής έκδοσης των Κρυμμένων γίνονται 1882-1923 αντί για 1877;-1923.
Το καβαφικό corpus στην Ανεμόσκαλα
Οι ενότητες, επομένως, του ψηφιακού corpus είναι οι εξής: Αναγνωρισμένα (1897-1933),[7] Αποκηρυγμένα (1886-1898: τα 23 ποιήματα που πρωτοδημοσίευσε ο Καβάφης από το 1886 ώς το 1898 αλλά δεν ανατύπωσε αργότερα σε κανένα τεύχος ή συλλογή· η κατάταξη των κειμένων ακολουθεί τη χρονολογική σειρά της πρώτης δημοσίευσης),[8] Κρυμμένα (1882-1923), Μεταφράσεις (1882;-1896) [9]. Μια πέμπτη εν δυνάμει ενότητα αποτελούν τα λεγόμενα Ατελή [© Αρχείο Καβάφη – Ρενάτα Λαβανίνι].
Ιδιαίτερα χρήσιμη για τον ενδιαφερόμενο είναι η εργογραφία του Καβάφη στο Σπουδαστήριο Νέου Ελληνισμού, όπου καταγράφονται τα ποιήματα κατά χρονολογική σειρά σύνθεσης (1882-1933) ή, όταν αυτή είναι άγνωστη, δημοσίευσης. Στο ψηφιακό corpus δηλώνεται σε αγκύλες στο τέλος κάθε ποιήματος η χρονολογία γραφής και με αστεράκι η χρονολογία δημοσίευσης· στις περιπτώσεις που τα ποιήματα είχαν πρωτογραφεί σε άλλη μορφή και πέρασαν από διαδοχικές επεξεργασίες πριν τη δημοσίευση, δηλώνεται μόνο η χρονολογία της πρώτης δημοσίευσης. Ως πρώτη δημοσίευση επιλέγεται η χρονολογική ένδειξη του περιοδικού, και όχι η πραγματική ημερομηνία κυκλοφορίας του.
Μ. Ακριτίδου, ΚΕΓ 2015.
Τελευταία ενημέρωση: Απρίλιος 2020
Προτεινόμενη βιβλιογραφική παραπομπή: Μαρία Ακριτίδου, «Κ. Ππ. Καβάφης: εκδοτικό σημείωμα», Ανεμόσκαλα: σώματα κειμένων και συμφραστικοί πίνακες για μείζονες Νεοέλληνες ποιητές. Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2011-2017, (τελευταία πρόσβαση: ../../…).
[1] Όσον αφορά το κείμενο που παραδίδουν οι στερεότυπες εκδόσεις του Σαββίδη: πρέπει να σημειωθεί ότι αυτό ενσωματώνει επιμέρους τονικές και ορθογραφικές προσαρμογές του εκδότη-επιμελητή. Η κριτική έκδοση των καβαφικών ποιημάτων οπωσδήποτε θα προσφέρει εναργέστερη την εικόνα του καβαφικού εργαστηρίου στους ειδικούς μελετητές (βλ. και παρακάτω, σημείωση 8). Μια ενδεικτική αντιπαραβολή με την αυτόγραφη εικόνα των ποιημάτων στο περίφημο Τετράδιο Σεγκόπουλου [Αυτόγραφα ποιήματα (1896-1910): Το τετράδιο Σεγκοπούλου σε πανομοιότυπη έκδοση παρουσιασμένη από τον Γ. Π. Σαββίδη, Αθήνα: Ερμής 2002] αποκαλύπτει κυρίως διαφορές στίξης.
Το κείμενο της Ανεμόσκαλας βασίζεται στη στερεότυπη μορφή των ποιημάτων της έκδοσης Σαββίδη, ωστόσο τα ποιήματα μονοτονίζονται και εκσυγχρονίζονται ορθογραφικά ― τα ίδια τα καβαφικά ποιήματα μαρτυρούν άλλωστε τις αλλαγές των ορθογραφικών συμβάσεων του ίδιου του Καβάφη στο πέρασμα των χρόνων, όπως άλλωστε και η επιστολική προτροπή του προς τον Αλέκο Σεγκόπουλο:
Aλεξάνδρεια, 6 Nοεμβρίου 1918, 4 μ.μ. Aγαπητέ μου Aλέκο, […] Για ορθογραφικά. Στο γράμμα σου παρατηρώ σ' ένα μέρος «να γράψη» και δυο γραμμές μετά «να ζητήσει». Δεν κάνει· ένα απ' τα δυο· η γνώμη μου, κάλλιο «ει». Xάριν απλοποιήσεως έγραψες «σβίνω»; το σύνηθες είναι «σβύνω». Για το «ι» των εις «-άκι» υποκοριστικών σε είπα εδώ. Στο προτελευταίο γράμμα σου γράφεις «βρήσκεται»· δεν είναι καλή γραφή, «βρίσκεται» είναι προτιμότερον.― […] (απόσπασμα επιστολής του Καβάφη προς τον Αλέκο Σεγκόπουλο, Αρχείο Καβάφη).
Ας θυμηθούμε εδώ και τον Τσίρκα, που κρίνοντας το 1964 τη νέα τυποποιημένη «λαϊκή» έκδοση των καβαφικών Ποιημάτων και την ορθογραφική προσαρμογή στην οποία είχε προχωρήσει ο Γ. Π. Σαββίδης, καλούσε σε «τολμηρότερες προσαρμογές της αρκετά παλαιομένης ορθογραφίας του ποιητή» (Επιθεώρηση Τέχνης 111-112, σ. 354-357).
Σε δύο περιπτώσεις (στο αποκηρυγμένο «Η κηδεία του Σαρπηδόνος» και στο ανέκδοτο «Τὰ δ' ἄλλα ἐν Ἅδου τοῖς κάτω μυθήσομαι») προχωρήσαμε επιπλέον σε διορθώσεις, που δηλώνονται εκεί καταλλήλως: στην πρώτη περίπτωση ακολουθούμε την πρώτη δημοσίευση του ποιήματος που αποδίδει νοηματικά εναργέστερο στίχο, στη δεύτερη περίπτωση η διόρθωση γίνεται πάλι για λόγους νοήματος, ωστόσο ο αναγνώστης πρέπει να λάβει υπόψη του την αντίθετη ερμηνεία στο Περοδασκαλάκης Δημήτρης Ε., Ανάγνωση και παρανάγνωση. Η περίπτωση του καβαφικού ποιήματος «Τα δ' άλλα εν Άδου τοις κάτω μυθήσομαι», Μικροφιλολογικά 35, 23-27. Τέλος, διορθώθηκε η στιχαρίθμηση στο «Δημητρίου Σωτήρος», σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Παπάζογλου (2012: 118) αλλά και την πρακτική του Σαββίδη σε αντίστοιχες περιπτώσεις στίχων μοιρασμένων σε δύο αράδες, εν είδει ημιστιχίων. Διορθώθηκε επίσης το παρόραμα στη στιχομέτρηση του ποιήματος «Μακρυά [=Μακριά]». Στην περίπτωση των στίχων σε ζεύγη (χωρισμένων με κενό στην ίδια αράδα), διατηρήθηκε η στιχαρίθμηση της έκδοσης Σαββίδη, παρόλο που νεότερες έρευνες κάνουν λόγο όχι για ζεύγη στίχων αλλά για ζεύγη ημιστιχίων.
Ως προς τη στίξη ακολουθήθηκε η τακτική κατά την οποία αφήνεται συστηματικά κενό και πριν και μετά από τη διπλή παύλα, καθώς, όπως σημειώνει ο Παπάζογλου (2012: 242) «στην καβαφική στιχουργία η διπλή παύλα φαίνεται να επιτελεί δύο λειτουργίες: τη συνήθη και βασική, αυτή που σημαδεύει (όπως και η παρένθεση) τα όρια μιας παρένθετης φράσης, και μια δεύτερη, όπου η πρώτη από τις δύο παύλες […] δηλώνει συγχρόνως (όπως και η απλή παύλα) την ολοκλήρωση της προηγουμένης επί μέρους νοηματικής ενότητας». Σε αυτό πρέπει να προστεθεί η χρήση της απλής παύλας στο τέλος στίχου εν είδει κόμματος ή αποσιωπητικών, κάτι που συναντάνται λόγου χάρη και στον Παλαμά ή τον Βάρναλη (και πιθανώς οφείλεται σε επιρροή από το γαλλικό στικτικό σύστημα). O ερευνητής που έχει μπροστά του τις διαδοχικές καβαφικές "εκδόσεις" μπορεί να παρακολουθήσει διαφοροποιήσεις στη θέση της απλής ή διπλής παύλας. Ας προστεθεί πως η στοιχειοθέτηση της διπλής παύλας με κενό πριν και μετά υπήρξε εκδοτική σύμβαση προϊόντος του 20ού αιώνα. Σε κάθε περίπτωση, ο αναγνώστης ας έχει υπόψη του πως πρόκειται για ρυθμισμένη στίξη και όχι στικτική αναπαράσταση της πρωτότυπης δημοσίευσης, που άλλωστε ποικίλει. Μια μελλοντική κριτική έκδοση των καβαφικών ποιημάτων θα δώσει, μεταξύ άλλων, και καλύτερη εικόνα της καβαφικής στίξης και της σχέσης της με την καβαφική στιχουργία.
Σχετικά με την απόδοση των τίτλων των ποιημάτων με πεζά, όπως σημειώνει και ο Δ. Δασκαλόπουλος, «όλες οι λέξεις που απαρτίζουν τους τίτλους των καβαφικών ποιημάτων τόσο στα αιγυπτιώτικα και αθηναϊκά έντυπα όσο και στα μονόφυλλα, στα τεύχη και τις 'συλλογές' του Καβάφη, τυπώνονται πάντα με κεφαλαία γράμματα», ενώ στους πίνακες περιεχομένων, «αρκετοί από τους τίτλους αυτούς, ακολουθώντας ίσως την αγγλική συνήθεια, τυπώνονται με κεφαλαίο το πρώτο γράμμα όλων των λέξεων που απαρτίζουν το ποίημα […] δεν πρόκειται ωστόσο για γενικευμένη τακτική του Καβάφη, όπως σποραδικά μαρτυρούν και οι πίνακες περιεχομένων των μονοφύλλων, στους οποίους κάποτε τα ίδια ποιήματα καταγράφονται άλλοτε με και άλλοτε χωρίς τα προβληματικά κεφαλαία», βλ. Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη(1886-2000), Θεσσαλονίκη, Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 2003, σ. 19. Στην παρούσα ηλεκτρονική έκδοση επιλέγεται―και για τεχνικούς λόγους― η απλοποιημένη γραφή των τίτλων των καβαφικών ποιημάτων, τακτική που ακολουθεί και ο Δ. Δασκαλόπουλος στην βιβλιογραφία του ποιητή, ενώ όπου ως τίτλος χρησιμοποιείται αυτούσιο αρχαιόγλωσσο παράθεμα, πολυτονίζεται.
[προσθήκη Ιαν. 2016]: Όταν είχε ήδη ολοκληρωθεί το έργο της εκπόνησης του ψηφιακού corpus, κυκλοφόρησε νέα συγκεντρωτική έκδοση του συνόλου του καβαφικού έργου σε έναν τόμο: Κ.Π. Kαβάφης, Τα Ποιήματα. Δημοσιευμένα: Αναγνωρισμένα και Αποκηρυγμένα. Αδημοσίευτα: Ολοκληρωμένα και Ανολοκλήρωτα. Παράρτημα: Λογοτεχνικά Πεζά – Μεταφράσεις – Σημειώματα. Επιμέλεια έκδοσης με εισαγωγή, χρονολόγιο, σχόλια, παράρτημα πρόσθετων κειμένων και βιβλιογραφία: Δημήτρης Δημηρούλης, Gutenberg, Αθήνα 2015. Πρόκειται για έκδοση που προτείνει μια νέα κατάταξη του καβαφικού έργου και ως προς το κείμενο που παραδίδει δεν βασίζεται αποκλειστικά στην έκδοση Σαββίδη.
[2] Το «Μάταιος, μάταιος έρως» δημοσιεύτηκε το 1886 στον Έσπερο της Λειψίας και εμφανίζεται ως μετάφραση: «Εκ του αγγλικού της λαίδης A. Βάρναρδ». Μεταγενέστερη επεξεργασία του αποτελεί το «Ένας έρως» που δημοσιεύτηκε στις 15.9.1896 στην εφημερίδα Κόσμοςτης Αλεξάνδρειας και παρότι ο Καβάφης σε σημείωση λέει ότι πήρε την ιδέα από το ποίημα «Auld Robin Pray» της λαίδης Βάρναρδ, είναι σαφές ότι δεν το θεωρεί απλή μετάφραση και ορθώς εντάσσεται στο ποιητικό σώμα της πρωτογενούς παραγωγής του Καβάφη.
[3] Για τη συγκεκριμένη μετάφραση ο επιμελητής της έντυπης έκδοσης Γ. Π. Σαββίδης αναφέρει σχετική σημείωση του Καβάφη η οποία φανερώνει ότι πρόκειται για παράφραση δύο στίχων από το «London Nights» (1895) του Άγγλου ποιητή Arthur Simons (1865-1945).
[4] Το δοκίμιο εκδόθηκε πρώτη φορά από τον Μ. Πιερή στην έκδοση των Πεζών του Καβάφη, βλ. Κ. Π. Καβάφης, Τα πεζά (1882;-1931), φιλολογική επιμέλεια Μιχάλης Πιερής, Αθήνα, Ίκαρος, 2003, σ. 210.
[5] Robert Liddell, Cavafy: critical biography, Duckworth, 1974, σ. 54, το παράθεμα εδώ από την ελληνική μετάφραση, Robert Liddell, Καβάφης. Μια βιογραφία,Αθήνα, εκδ. Γκοβόστη, 20022, σ. 80.
[6] Λεύκωμα Καβάφη 1863-1910, επιμέλεια Λένα Σαββίδη, Αθήνα: Ερμής 1983, σ. 75.
[7] Η δομή της ενότητας των Αναγνωρισμένων (δηλαδή των 153+1 ποιημάτων του καβαφικού κανόνα) έχει ως εξής:
- Α: η θεματική συλλογή 1905-1915, όπως τη συγκρότησε ο ποιητής. [Οι ημερομηνίες που σημειώνονται σε ορθογώνιες αγκύλες κάτω από τα ποιήματα, όπως και στην επόμενη θεματική συλλογή, είναι οι ημερομηνίες με βάση τις οποίες ο Καβάφης κατάτασσε και χρονολογικά τα ποιήματά του. Με αστεράκι σημειώνονται οι χρονολογίες πρώτες δημοσίευσης. Ακολουθώντας την πρακτική του Γ. Π. Σαββίδη, για τις ημερομηνίες πρώτης δημοσίευσης σημειώνεται η αναγραφόμενη χρονολογία στο εξώφυλλου του περιοδικού, και όχι η χρονολογία κυκλοφορίας του. Για παράδειγμα, η «Θάλασσα του πρωιού» εντάσσεται από τον Καβάφη στη θεματική συλλογή 1905-1915, καθώς δημοσιεύτηκε στο τεύχος της Νέας Ζωής με αναγραφόμενη ημερομηνία Γενάρης-Ιούνιος 1915, παρόλο που το συγκεκριμένο τεύχος κυκλοφόρησε τον Ιούνιο του 1916].
- Β: η θεματική συλλογή 1916-1918, όπως τη συγκρότησε ο ποιητής.
- Γ: 70 ποιήματα σε χρονολογική σειρά από το 1919 ώς το 1932, σύμφωνα με την τελευταία συλλογή μονόφυλλων που κυκλοφόρησε εν ζωή ο Καβάφης.
- Δ: Επίμετρο Ι, 1933: το τελευταίο καβαφικό ποίημα του 1933, που δεν πρόλαβε να τυπώσει αλλά βρέθηκε καθαρογραμμένο στο αρχείο.
- Ε: Επίμετρο ΙΙ, Ποιήματα 1897-1904. Περιλαμβάνει, σε θεματική κατάταξη, 16 ποιήματα που ο Καβάφης δεν αποκήρυξε, καθώς τα αναδημοσίευε, αλλά ούτε περιέλαβε στις τέσσερις θεματικές συλλογές της ωριμότητάς του, βλ. και τη σχετική σημείωση του Γ. Π. Σαββίδη σχετικά με τη συγκεντρωτική έκδοση του 1963, όπου επίσης δημοσιεύει τα ποιήματα αυτά ως ενιαίο σύνολο:
«Από τα 16 αυτά ποιήματα, τα 14 αποτελούσαν την πρώτη συλλογή που τύπωσε ο Καβάφης, στα 1904 (Κατσίμπαλης, ό.π., αρ. 1). Τα 2 άλλα είναι τα ‘Τείχη’ και ‘Η Κηδεία του Σαρπηδόνος’. Στα 1910 κυκλοφόρησε η δεύτερη συλλογή, με τα ίδια 14 ποιήματα, και με την παρεμβολή 7 άλλων ―από τα οποία το ένα ήταν ‘Η Κηδεία του Σαρπηδόνος’· τα υπόλοιπα 6 περιλήφθηκαν τελικά όλα στο τεύχος 1905-1915. Για την κατάταξη των 16 ποιημάτων, ετήρησα βασικά την σειρά της συλλογής 1904. Η θέση του ‘Η Κηδεία του Σαρπηδόνος’ ορίστηκε από την συλλογή 1910. Η θέση του ‘Τείχη’ ορίστηκε από ένα αυτόγραφο τετράδιο του Ποιητή, με υπότιτλο: 1896-1910, χαρισμένο στον κληρονόμο του κ. Αλέκο Σεγκόπουλο, το οποίο περιλαμβάνει τα 21 ποιήματα της συλλογής 1910, με την ίδια ακριβώς σειρά αλλά με την παρεμβολή του ‘Τείχη’ ανάμεσα στο ‘Τρώες’ και στο ‘Περιμένοντας τους Βαρβάρους’. Το τετράδιο Σεγκόπουλου, δυστυχώς αχρονολόγητο, εικάζω πως γράφηκε μετά το 1926», στο Γ. Π. Σαββίδης, «Για δύο νέες εκδόσεις του Καβάφη», Μικρά Καβαφικά, τόμος Α΄, Αθήνα, Ερμής, 1985.
Με άλλα λόγια, το Επίμετρο ΙΙ περιλαμβάνει όλα τα 14 ποιήματα της συλλογής του 1904 (του πρώτου θεματικού τεύχους, γνωστού ως Β1) με τη προσθήκη δύο ακόμα ποιημάτων («Η Κηδεία του Σαρπηδόνος», «Τείχη»)· η προσθήκη αυτή είναι σύμφωνη και με το δεύτερο θεματικό τεύχος του 1910 (γνωστού ως Β2, όπου αναδημοσιεύονται τα 14 αυτά ποιήματα μαζί, μεταξύ άλλων, με την «Κηδεία του Σαρπηδόνος») αλλά και με το μεταγενέστερο αυτόγραφο καβαφικό Τετράδιο Σεγκόπουλου (το οποίο είναι το μόνο που περιλαμβάνει σε θεματική κατάταξη και τα «Τείχη», ποίημα που παραλείπεται από τα θεματικά τεύχη του 1904 και 1910). Συμπληρωματικά, αξίζει να σημειωθεί πως από τα 22 αυτά ποιήματα του αυτόγραφου τετραδίου του 1926, μόνον 6 έχουν περιληφθεί στις έντυπες θεματικές συλλογές που ο Καβάφης είχε θέσει σε κυκλοφορία από το 1917 έως το 1930.
[8] Στην έντυπη έκδοση των εκδ. Ίκαρος σε επιμέλεια Γ. Π. Σαββίδη ο αναγνώστης θα βρει και προγενέστερες ή μεταγενέστερες παραλλαγές ή επεξεργασίες των ποιημάτων, ενώ αναμένεται κριτική έκδοση των αναγνωρισμένων ποιημάτων.
[9] Πρέπει να σημειωθεί ότι τα όρια αυτών των συλλογών δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα και υπάρχουν περιπτώσεις που ένα ποίημα περιλαμβάνεται στον συμφραστικό πίνακα σε δύο μορφές, μια προγενέστερη και μια πιο επεξεργασμένη π.χ. προγενέστερη μορφή του αναγνωρισμένου ποιήματος «Τα βήματα» αποτελεί το αποκηρυγμένο «Τα βήματα των Ευμενίδων», ενώ «Η κηδεία του Σαρπηδόνος» περιλαμβάνεται με τον ίδιο τίτλο αλλά με διαφορετική μορφή στη συλλογή των αναγνωρισμένων και στη συλλογή των αποκηρυγμένων· βλ. και παραπάνω τα σχετικά με το «Μάταιος, μάταιος έρως». Για τις εκδοτικές επιλογές και τις γενικές αρχές του προγράμματος βλ. εδώ τις «Οδηγίες αναζήτησης».
