ΗΡΩΟΛΑΤΡΕΙΑ

Κάθε τόπος^[27] διαμόρφωνε τη δική του μυθική γενεαλογία. Στην κορυφή του γενεαλογικού δέντρου -ή πολύ κοντά στην κορυφή- βρίσκεται κάποιος θεός, συνήθως ο Δίας, ο οποίος εμπλέκεται σε μια ιστορία έρωτα με θνητή γυναίκα, με οδυνηρές συνέπειες για την ίδια, είτε γιατί ο πατέρας της δεν πιστεύει ότι υπαίτιος της εγκυμοσύνης είναι ένας θεός, είτε γιατί φοβάται ότι ο εγγονός θα του πάρει την εξουσία ή θα τον σκοτώσει. Από την ένωση αυτή συνήθως προκύπτει ένας γιος, ο οποίος πολλές φορές φυγαδεύεται από τη μητέρα, προκειμένου να σώσει το παιδί, ή φεύγει και η ίδια μαζί του ή τη διώχνει ο πατέρας της. Το παιδί μεγαλώνει μακριά, συνήθως στην ύπαιθρο και συνήθως από άνθρωπο που ανήκει στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα^[28]. Μεγαλώνοντας διακρίνεται για τα χαρίσματά του, περιπλανιέται, κινδυνεύει, διαπράττει σπουδαία κατορθώματα και, στη συνέχεια, με κάποιο τρόπο, είτε άθελα και από βούληση των θεών ή τυχαία, είτε σκόπιμα, γνωρίζοντας ή έχοντας γνωρίσει την ταυτότητά του, φτάνει στον τόπο της καταγωγής του. Άλλοτε παίρνει την εξουσία που του ανήκει μετά από μια διαδικασία αναγνώρισης, άλλοτε υποβάλλεται σε δοκιμασίες, άλλοτε ηγείται μιας ομάδας και φεύγει, οπότε και ιδρύει μια νέα πόλη ή ηγείται μιας την οποία βοηθά να ξεπεράσει κάποια κρίση -οι ντόπιοι δείχνουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη σε έναν ξένο που δεν γνωρίζει το παρελθόν της πόλης και δεν εμπλέκεται στις αντιπαλότητες φατριών. Άλλοτε πάλι, επιστρέφοντας στον τόπο της καταγωγής του διαπράττει φόνο, οπότε και εξορίζεται προκειμένου να καθαρθεί. Και φυσικά, επειδή πρόκειται για σημαίνον πρόσωπο, η κάθαρση θα πρέπει να τελεστεί επίσης από σημαίνοντα, συνήθως τον βασιλιά μιας πόλης. Σε αυτήν ενίοτε παραμένει, παντρεύεται την κόρη του βασιλιά και ηγείται.

Οι άνθρωποι ορκίζονται και προσεύχονται σε θεούς και ήρωες. Τους τελευταίους τους αισθάνονται πιο κοντά απ' ό,τι τους θεούς, τους θεωρούν προστάτες και διαμεσολαβητές ανάμεσα στον κόσμο των θνητών και των θεών, γι' αυτό και αναπτύσσουν μαζί τους μια πιο στενή και προσωπική σχέση. Στα αττικά συμπόσια η πρώτη σπονδή γίνεται για τους θεούς και η δεύτερη για τους ήρωες, κυρίως αυτούς που μετά τον θάνατό τους θεοποιούνται, όπως ο Ηρακλής, οπότε και λατρεύονται, συνήθως στον τόπο της ταφής τους. Αυτό είναι ένα στοιχείο για την ξεχωριστή θέση που επιφυλάσσει η θρησκεία της πόλεως στους ήρωες, στους νεκρούς εκείνους που από τον τάφο τους δρουν ευεργετικά ή καταστρεπτικά^[29].

Κάποτε ο τόπος ταφής τους μένει κρυφός, διότι από την ασφάλειά του εξαρτάται η σωτηρία της πόλεως. Άλλοτε πάλι ο ήρωας είναι υπερτοπικός και δείχνονται πολλοί τάφοι σε διάφορα μέρη· τότε το πρόβλημα -ποιος τάφος είναι αυθεντικός- λύνεται με την αποδοχή ομώνυμων ηρώων, οπότε κάθε τάφος είναι αυθεντικός. Μερικοί υποτιθέμενοι τάφοι ηρώων ήταν κενοτάφια στημένα εκεί όπου παλαιότερα ήταν τόποι χθόνιας λατρείας. Αυτό δείχνει ότι η λατρεία των ηρώων είναι στενά συνδεδεμένη με τη γη και τους νεκρούς, κάτι που προδηλώνεται στα έργα των τεχνών είτε με την παρουσία φιδιού, είτε γιατί οι ήρωες στέκονται μπροστά από σπηλιά -είσοδος στον κάτω κόσμο και τόπος προσφορών προς τις χθόνιες θεότητες και τους νεκρούς του κάτω κόσμου-, είτε από το άλογο, μια και οι ήρωες παριστάνονται συχνά ως ιππείς. Σημειωτέον ότι το άλογο ήταν από παλιά συνδεδεμένο με τον θάνατο και τον κάτω κόσμο, είτε σε σχέση με κάποιον θεό του κάτω κόσμου, είτε ανεξάρτητα ως δαίμονας του θανάτου που προσωρινά μόνο τιθασεύεται από θνητούς ήρωες.^[30] Χαρακτηριστικοί μύθοι που συνδέουν το άλογο με τον θάνατο είναι του Φαέθοντα και του Ιππόλυτου. Ο πρώτος, γιος του Απόλλωνα, δεν κατάφερε να συγκρατήσει τα άλογα που μετέφεραν στο στερέωμα τον ηλιακό δίσκο, τα άλογα του δεύτερου αφήνιασαν μπροστά στη θέα ενός ταύρου που έβγαινε από τη θάλασσα και οδήγησαν τον αναβάτη τους στον θάνατο. (Εικ. 63, 64, 65, 66, 67) Ακριβώς λόγω της σύνδεσης του ίππου με τον θάνατο ο ίππος βρίσκεται συχνά μέσα σε τάφους και ως επιτύμβιο, ενώ στην αγγειογραφία ήδη από τη γεωμετρική τέχνη άλογα συνοδεύουν την εκφορά του νεκρού (λ.χ. στον κρατήρα του ζωγράφου του Hirschfeld (Εικ. 68, 69)). Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήρωα-ιππέα στον χώρο της Μακεδονίας είναι η περίπτωση του Ηφαιστίωνα, ο οποίος μετά τον θάνατό του λατρεύτηκε ως ήρωας. (Εικ. 70)

Όμως η λατρεία των ηρώων, που μπορεί να είναι και υποβιβασμένοι θεοί, αφού πεθαίνουν, δεν έχει μόνο θρησκευτική σημασία. Έχει και πολιτική, γιατί οι ήρωες συνενώνουν τα μέλη μιας ομάδας γύρω από τη λατρεία τους και λειτουργούν ως σύμβολα δόξας και προστασίας της κοινότητας. Σε ήρωα ανακηρύσσεται, λ.χ., ο ιδρυτής μιας αποικίας και ενταφιάζεται στην Αγορά, το κέντρο της νέας αρχής, ενώ δεν λείπουν οι μεταφορές «οστών» από μία πόλη σε άλλη, ώστε να αυξηθεί το κύρος της πόλης που φιλοξενεί τον νεκρό. Ο Κλεισθένης, όταν δημιούργησε τις δέκα φυλές της Αθήνας, ίδρυσε και δέκα ηρώα στην Αγορά και η κάθε φυλή πήρε το όνομά της από έναν από τους δέκα ήρωες· η Σπάρτη, τον 6ο αι. π.Χ., στη διαμάχη της με την Τεγέα, μετέφερε τα οστά του Ορέστη στη Σπάρτη· το 475 π.Χ. ο Κίμωνας μετέφερε τα οστά του Θησέα από τη Σκύρο στην Αθήνα προς δόξα της πόλης και του ίδιου. Γνωστές ακόμη είναι οι μεταφορές των οστών του Αρκάδα από το Μαίναλο στη Μαντίνεια, του Τεισαμενού από την Ελίκη στη Σπάρτη, του Λίνου από τη Θήβα στη Μακεδονία -πραγματοποιήθηκε από τον Φίλιππο μετά τη νίκη του στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), ύστερα από όνειρο που είδε, όπως και η επαναφορά των οστών στον αρχικό τόπο ταφής τους-, του Ορφέα από τα Λείβηθρα στο Δίον. Και βέβαια ήταν τιμή για μια πόλη να συνδεθεί με κάποιον από τους ήρωες του έπους, τους ήρωες που βρήκαν τον θάνατο στους πολέμους για τη Θήβα και την Τροία, ή άλλους ήρωες άλλων κύκλων, γιατί αυτό προσέδιδε πολιτικό κύρος στην πόλη. Ενώ, δηλαδή, πιστευόταν ότι οι ήρωες είχαν ζήσει στην εποχή του μύθου, απόγονοι τους έφταναν μέχρι τα ιστορικά χρόνια.

Ποια είναι τελικά η σημασία των γενεαλογιών; Ποια είναι η σημασία της ένταξης του ατόμου σε ένα σύνολο, σε μια ομάδα;^[31]

 

Ήδη αναφερθήκαμε στη διαδοχή των γενεών, στη δημιουργία μιας αδιάσπαστης αλυσίδας που δημιουργεί τη βεβαιότητα μιας συνέχειας και την ασφάλεια που προκύπτει από αυτήν.

Γενεαλογίες βρίσκουμε στα ομηρικά έπη, που καλύπτουν συνήθως τρεις γενιές: τον ήρωα, τον πατέρα του και τον γιο του.^[32] Το πιο εκτενές γενεαλογικό δέντρο είναι του Αινεία, που καλύπτει έξι γενιές σε είκοσι έξι στίχους:

 

«Μ᾿ αν να τα μάθεις τώρα θα 'θελες κι αυτά, για να κατέχεις

ποια 'ναι η γενιά μου, όσοι την ξέρουνε πολλοί θαρρώ λογιούνται.

Ο Δίας το Δάρδανο ο αστραπόχαρος γεννά, που κεφαλάρι

εστάθη της γενιάς μας, κι έχτισε τη Δαρδανία· τι ακόμα

στον κάμπο η πόλη η Τροία δε βρίσκουνταν με το άγιο ψυχομέτρι,

μόνο στης Ίδας της πολύπηγης τα πλάγια εζούσαν τότε.

Και πάλε ο Δάρδανος εγέννησε το βασιλιά Έριχθόνιο,

που απ' τους ανθρώπους όλους στάθηκεν ο πιο τρανός στα πλούτη

δικές του τρεις χιλιάδες έβοσκαν φοράδες στο λιβάδι,

και καμάρωναν τα νιογέννητα τρογύρα τους πουλάρια.

Κι ως ο Βοριάς τις είδε που 'βοσκαν, του ξάναψεν ο πόθος,

και γίνηκε άτι γαλαζόχαιτο καί σμίγει ευτύς μαζί τους·

κι αυτές γκαστρώθηκαν και δώδεκα του γέννησαν πουλάρια·

κι αυτά ως χοροπηδούσαν παίζοντας στην πλούσια γης απάνω,

πα στις κορφές τα στάχυα ετρέχανε, χωρίς να τα λυγίζουν

κι ως εσκιρτούσαν πα στης θάλασσας την απλωμένη ράχη,

έτρεχαν στο ψαρί το πέλαγο, ψηλά όπου σπάει το κύμα.

Γιος του Έριχθόνιου ο Τρώας ακούστηκε, μέσα στους Τρώες ρηγάρχης,

κι ο Τρώας τρείς πάλε υγιούς ασύγκριτους έγέννησε, τον Ίλο

και τον Ασσάρακο, τον έμνοστο στερνά το Γανυμήδη,

που για τα κάλλη του ξεχώριζε μες στους ανθρώπους όλους·

κι ως ήταν όμορφος, τον άρπαξαν ψηλά οι θεοί στα ουράνια

για κεραστή του Δία, να βρίσκεται στους αθανάτους μέσα.

Το Λαομέδοντα τον άψεγο γέννησε ο Ίλος πάλε,

κι ο Λαομέδοντας εγέννησε τον Τιθωνό, το Λάμπο,

τον Ικετάονα τον πολέμαρχο, τον Πρίαμο, τον Κλυτίο.

κι ο Ασσάρακος τον Κάπη εγέννησε, κι εκείνος τον Αγχίση·

και πάλε εγώ του Αγχίση, κι ο Έχτορας του Πρίαμου γιος λογιέται.

Τέτοια η γενιά μου εμένα πέτομαι πως είναι, τέτοια η φύτρα.»

(Όμ., Ιλ., Υ 215-241· μετ. Ν. Καζαντζάκη - Ι.Θ. Κακριδή)

 

Σε αυτό το γενεαλογικό δέντρο καλύπτεται η ιστορία της Τροίας και επιμέρους μυθικά επεισόδια (όπως του Γανυμήδη). Αναφέρονται, ακόμη, ο Ίλος, ο Τρως (επώνυμοι ήρωες που φαίνεται ότι επινοήθηκαν για να αιτιολογηθούν οι ονομασίες Ίλιο και Τροία), ο Δάρδανος. Έτσι, δημιουργείται μια χρονολογική σειρά από τον Δία μέχρι τον Έκτορα και τον Αινεία.

Ποιο συμπέρασμα προκύπτει από αυτό το γενεαλογικό δένδρο για τους επικούς αοιδούς; Μήπως ο ρόλος τους είναι σημαντικός σε πολλά επίπεδα; Στη συγκεκριμένη περίπτωση μπορούμε να πούμε ότι συνέλεγαν και οργάνωναν μεμονωμένους μύθους, τους συστηματοποιούσαν, οργάνωναν ιστορικά τα μυθικά στοιχεία, με αποτέλεσμα η μυθική διήγηση να διακρίνεται για την ορθολογικότητά της. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι πρώτοι ιστορικοί που έγραψαν σε πεζό λόγο ασχολήθηκαν με γενεαλογίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Εκαταίος, ο οποίος στο έργο του Γενεαλογίαι επιχείρησε να βάλει σε χρονολογική σειρά την τεράστια μυθική παράδοση, βλέποντας τον κάθε ήρωα, αλλά και τον κάθε μύθο ως κρίκο μιας αλυσίδας. Αυστηρότητα και ακρίβεια είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία των γενεαλογιών που διακρίνονται και από την προσπάθεια να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα στο τέλος της μυθικής περιόδου -των γιων εκείνων που πολέμησαν στην Τροία- και στην αρχή της ιστορικής μνήμης.

Παράδειγμα: Παρατηρήστε το γενεαλογικό δέντρο του Δευκαλίωνα και της Πύρρας.

 

 

Γόνος τους υπήρξε, ανάμεσα σε άλλους, ο Έλληνας από τον οποίο προήλθαν ο Αίολος, ο Δούρος, ο Ξάνθος, πρόγονοι των τριών κύριων εθνικών και διαλεκτικών ομάδων της Ελλάδας. Τι επιτυγχάνεται μέσα από αυτή τη γενεαλογική ταξινόμηση; Η ταξινόμηση ομάδων που συνδέονταν γλωσσικά και πολιτιστικά κατά την αρχαϊκή εποχή και η νομιμοποίηση των συνόρων τους. Φυσικά, κάθε όνομα συνεπάγεται και μια ιστορία που περιλαμβάνει φόνους, αρπαγές, κανιβαλισμούς (Θυέστης), έρωτες, γάμους, φιλίες.

Αργότερα, αριστοκρατικοί οίκοι προσπάθησαν να συνδέσουν την ιστορική μνήμη με τη γενιά των γιων όσων πολέμησαν στην Τροία, να αποκτήσουν δηλαδή μυθολογική νομιμοποίηση^[33].

 

Παρατηρήστε τους απογόνους του Ξάνθου και του Αίολου. Αναζητήστε το γενεαλογικό δέντρο του Μακεδόνα, γενάρχη των Μακεδόνων.