7.5.1. Το ψηφιδωτό του Μεγάλου Αλεξάνδρου

Το 1831 ανακαλύφθηκε κατά την ανασκαφή μιας μεγάλης και πολυτελούς κατοικίας στην Πομπηία (Casa del Fauno) ένα μεγάλο ψηφιδωτό δάπεδο (εικ. 256) που προκάλεσε αμέσως τον θαυμασμό. Το ψηφιδωτό αυτό εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Νεάπολης και, όπως γρήγορα αναγνώρισαν οι αρχαιολόγοι, αντιγράφει πιστά ένα σημαντικό έργο ζωγραφικής με θέμα μια μάχη, στην οποία ο Μέγας Αλέξανδρος νίκησε κατά κράτος τον βασιλιά των Περσών Δαρείο. Η μεγάλων διαστάσεων παράσταση (5,12 m x 2,71 m χωρίς το πλαίσιο) είναι το πρώτο αρχαιολογικό εύρημα που πρόσφερε στους μελετητές της αρχαίας τέχνης αλλά και στο ευρύτερο κοινό τη δυνατότητα να προσεγγίσουν μια μεγάλη ζωγραφική σύνθεση του όψιμου 4ου αιώνα π.Χ. Η προσεκτική μελέτη του ψηφιδωτού, που κατασκευάστηκε πιθανότατα στο δεύτερο μισό του 2ου αιώνα π.Χ., έδειξε ότι επισκευάστηκε ήδη στην Αρχαιότητα τουλάχιστον μία φορά. Επιπλέον, σε ορισμένα σημεία κοντά στο μέσο της εικόνας εμφανίζονται αδεξιότητες και ασάφειες που εξηγούνται μόνο αν δεχτούμε ότι η παράσταση συμπτύχθηκε για να προσαρμοστεί σε έναν χώρο με διαφορετικές διαστάσεις από το πρωτότυπο, είτε από τους ίδιους τους κατασκευαστές του ψηφιδωτού είτε από κάποιους μεταγενέστερους επισκευαστές του.

Παρ᾽ όλα τα επιμέρους προβλήματα, που δεν έχουν λυθεί όλα ικανοποιητικά, η γενική εικόνα είναι ξεκάθαρη: ο Αλέξανδρος, επικεφαλής του μακεδονικού ιππικού των εταίρων, επιτίθεται με ορμή και αποφασιστικότητα από τα αριστερά εναντίον του Δαρείου και των πιστών σωματοφυλάκων του, οι οποίοι προσπαθούν απεγνωσμένα να τον προστατέψουν. Η επίθεση όμως είναι τόσο σφοδρή και απρόσμενη, ώστε ο Δαρείος έντρομος τρέπεται σε φυγή. Ο ηνίοχός του έχει στρέψει απότομα το άρμα προς την αντίθετη κατεύθυνση, ενώ ανάμεσα στους ευγενείς Πέρσες που περιστοιχίζουν τον βασιλιά τους επικρατεί τρόμος και ταραχή. Ο Αλέξανδρος έχει ήδη διαπεράσει με τη σάρισά του (το μακρύ δόρυ των Μακεδόνων) έναν Πέρση, ο οποίος καταρρέει μαζί με το άλογό του, ενώ ένας άλλος, με το πρόσωπο στραμμένο προς τον θεατή, προσπαθεί να συγκρατήσει το αφηνιασμένο άλογό του, που φαίνεται από πίσω· ένας τρίτος Πέρσης έχει σωριαστεί στο έδαφος, ενώ το πρόσωπό του, με ζωγραφισμένη την αγωνία, καθρεφτίζεται σε μια χάλκινη ασπίδα. Από την αντίθετη πλευρά προελαύνει το μακεδονικό πεζικό, όπως φαίνεται από τις σάρισες που υψώνονται απειλητικά πίσω από τον Πέρση βασιλιά και τη φρουρά του. Δεν είναι σαφές αν εικονίζεται η μάχη της Ισσού ή των Γαυγαμήλων, που ήταν και η τελειωτική νίκη του Αλεξάνδρου εναντίον του Δαρείου. Οπωσδήποτε όμως η ζωντάνια της σκηνής και η μεγάλη ακρίβεια στην απόδοση των λεπτομερειών της ενδυμασίας και του οπλισμού των Μακεδόνων και των Περσών δείχνει ότι το πρωτότυπο του ψηφιδωτού φιλοτεχνήθηκε σε μια εποχή που δεν απέχει πολύ χρονικά από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου — στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του ή λίγο αργότερα. Εξετάζοντας τον απουλικό κρατήρα του Δαρείου, είδαμε πόσο εντυπωσίασαν τους Έλληνες οι εκπληκτικές και απρόσμενες νίκες του Αλεξάνδρου και πόσο γρήγορα οι ποιητές και οι καλλιτέχνες τις αποτύπωσαν στο έργο τους. Εντύπωση προκαλεί, εκτός από την ίδια τη σύνθεση, η δεξιοτεχνία στον σχεδιασμό των μορφών με τις τολμηρές προοπτικές βραχύνσεις και την αποτύπωση της ψυχικής διάθεσης στα χαρακτηριστικά των προσώπων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το πρωτότυπο ήταν έργο ενός σημαντικού ζωγράφου. Μια πιο άμεση εικόνα για το είδος αυτό της ζωγραφικής μάς δίνουν οι τοιχογραφίες που ήρθαν πρόσφατα στο φως στη Βεργίνα.