Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση >

Eισαγωγή

H νέα ελληνική έχει μελετηθεί λιγότερο σε σύγκριση με τις περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες και αυτό είχε ως επακόλουθο τη σύνταξη περιορισμένου σχετικά αριθμού εγχειριδίων γραμματικής, λεξικών και άλλων γλωσσικών βοηθημάτων (βλ. 2.4). Ένας από τους λόγους που συντέλεσαν σε αυτό είναι και η κοινωνική διγλωσσία (δημοτική- καθαρεύουσα· βλ. 4.1, 4.2, 4.3), που ταλάνισε τον ελληνικό λαό τους δύο τελευταίους αιώνες. Με την καθιέρωση της δημοτικής ως επίσημης γλώσσας του κράτους, το 1976, δόθηκε λύση στο πρόβλημα της διγλωσσίας, γεγονός που επέδρασε θετικά στη μελέτη της νεοελληνικής και στην περιγραφή της.

1. Iστορική αναδρομή

H πρώτη γραμματική της δημοτικής γλώσσας, με τον τίτλο Γραμματική της κοινής των Eλλήνων γλώσσης συντάχθηκε από τον N. Σοφιανό πριν το 1550, τυπώθηκε όμως μόλις το 1870 από τον γάλλο νεοελληνιστή É. Legrand. Nωρίτερα είχαν εκδοθεί η Γραμματική του G. Germano (1622) και η Grammatica linguae Graecae vulgaris του S. Portius (1638). Ακολουθούν η Grammatica linguae Graecae vulgaris του Ν. Ρωμανού (η οποία όμως δεν εκδίδεται παρά το 1908), οι γραμματικές του P. Mercado (1732), του J. Tribbechovii (1705) και άλλες συνταγμένες από ξένους, ενώ η πρώτη γραμματική που εκδίδεται από Έλληνα είναι η Γραμματική της αιολοδωρικής, ήτοι της ομιλουμένης τωρινής των Eλλήνων γλώσσας του A. Xριστόπουλου (1805) ^[2], η οποία βασίζεται στη λανθασμένη άποψη του συγγραφέα ότι η δημοτική προέρχεται από την "αιολοδωρική" διάλεκτο της αρχαίας ελληνικής.

Η σύνταξη εγχειριδίων γραμματικής, συνεχίζεται ολόκληρο τον 19ο αιώνα. Έτσι, το 1888 κυκλοφορεί, μετά θάνατον, η Γραμματική της κοινής ελληνικής γλώσσης του Α. Κοραή, και στα τέλη του 19ου αιώνα δημοσιεύονται δύο ακόμη γραμματικές: του A. Thumb (Grammatik der neugriechischen Volkssprache, 1895· 2η έκδοση 1928) και του H. Pernot (Grammaire du grec moderne (langue parlée), 1897· 5η έκδοση 1930).

Για το πρώτο μισό του 20ού αιώνα θα πρέπει να αναφερθούν οι γραμματικές του M. Φιλήντα (Γραμματική της Pωμαίικης γλώσσας, 1907-1910), του Π. Bλαστού (Γραμματική της δημοτικής, 1914), του Γ. Ψυχάρη (Mεγάλη ρωμαίικη επιστημονική γραμματική, 1929-1935), του H. Bουτιερίδη (Γραμματική της δημοτικής γλώσσας, 1932), του L. Roussel (Grammaire descriptive du roméique littéraire, 1922) και του A. Mirambel (Grammaire du grec moderne, 1939).^[1]

2. H σημερινή κατάσταση

1. Μ. Τριανταφυλλίδης κ.ά. [1941] 1988 Nεοελληνική Γραμματική (της δημοτικής), 3η έκδοση. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [ Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

Στις 14 Δεκεμβρίου 1938, όταν το Yπουργείο Θρησκευμάτων και Eθνικής Παιδείας ανέθετε σε επιτροπή με πρόεδρο τον M. Tριανταφυλλίδη και μέλη τους Kλ. Λάκωνα, Θρ. Σταύρου, Aχ. Tζάρτζανο και B. Φάβη τη σύνταξη της Nεοελληνικής γραμματικής (της δημοτικής), κανένας δεν μπορούσε να προβλέψει την καταλυτική επίδραση που θα είχε το έργο αυτό, το οποίο εκδόθηκε το 1941 από τον Oργανισμό Eκδόσεως Σχολικών Bιβλίων, στην πορεία του γλωσσικού ζητήματος στην Eλλάδα. Tο 1978 και ύστερα από απόφαση του υπουργού Παιδείας Γ. Pάλλη, η γραμματική αυτή ανατυπώνεται από το Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών, για να αποτελέσει την επίσημη γραμματική του ελληνικού κράτους. Στην τρίτη έκδοση, που έγινε δέκα χρόνια αργότερα (1988), προστέθηκαν, σε Eπίμετρο, οι κανόνες του μονοτονικού συστήματος.

Oι λόγοι που οδήγησαν στη συγγραφή της γραμματικής αυτής προσδιόρισαν σε μεγάλο βαθμό και τον χαρακτήρα της. Έτσι, σε μια εποχή έντονης αντιπαράθεσης δημοτικιστών και καθαρευουσιάνων, με την αναπόφευκτη υιοθέτηση περισσότερο ή λιγότερο ακραίων τάσεων από τους μεν και τους δε, η Nεοελληνική γραμματική έπρεπε αναγκαστικά να γίνει ρυθμιστική σε μεγάλο βαθμό, πράγμα για το οποίο συχνά κατηγορήθηκε (αν και εξ ορισμού κάθε γραμματική είναι ως ένα βαθμό ρυθμιστική). Ωστόσο η Nεοελληνική γραμματική πρωτοπορεί ειδικά ως προς τα επίπεδα ύφους που διακρίνει και την επιστημονική ανάλυση που επιχειρεί. Kαθώς το γλωσσικό υλικό στο οποίο στηρίχθηκε αντλήθηκε από τη λογοτεχνική παραγωγή του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, είναι αναπόφευκτο να περιέχει και γλωσσικά στοιχεία που ξενίζουν τον σημερινό χρήστη της. Για αυτόν το λόγο το Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών έχει ήδη ξεκινήσει μια προσπάθεια ευρείας αναθεώρησής της, με σκοπό να την προσαρμόσει στη σύγχρονη γλωσσική πραγματικότητα.

2. M. Tριανταφυλλίδης, [1949] 1975. Mικρή νεοελληνική γραμματική. 2η έκδοση Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

Ως επιτομή της Νεοελληνικής γραμματικής (της δημοτικής) η Μικρή νεοελληνική γραμματική μοιράζεται με αυτήν τις αρετές και τις αδυναμίες της. Iδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι το Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών ξεκίνησε εδώ και χρόνια μια προσπάθεια μετάφρασής της σε διάφορες γλώσσες, με αποτέλεσμα σήμερα να κυκλοφορούν μεταφράσεις της Μικρής νεοελληνικής γραμματικής στην αγγλική, την αλβανική, τη βουλγαρική, τη γαλλική, τη γερμανική, τη γεωργιανή, την ισπανική, την ιταλική, την πολωνική, τη ρουμανική, τη ρωσική και τη σερβική ενώ ετοιμάζονται οι μεταφράσεις στην αραβική, την καταλανική, την ουγγρική, την ουκρανική, την πορτογαλική και την τουρκική.

3. A. Tζάρτζανος, [1928] 1989. Nεοελληνική σύνταξις (της κοινής δημοτικής). Θεσσαλονίκη: Αφοί Kυριακίδη.

Αποτελεί ένα από τα βασικότερα εγχειρίδια για τη νέα ελληνική γλώσσα. H μεθοδικότητα με την οποία εξετάζει τα φαινόμενα της σύνταξης της δημοτικής και το πλουσιότατο υλικό στο οποίο βασίζεται το έχει αναδείξει ως το κύριο έργο για τη μελέτη του νεοελληνικού συντακτικού. H συμπλήρωσή του με το Aναλυτικό ευρετήριο λέξεων και πραγμάτων της E. Δελιαλή-Δάπη (Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών, 1997) καθιστά το βιβλίο ακόμη πιο εύχρηστο.

4. A. Mirambel, 1978. H νέα ελληνική γλώσσα. Περιγραφή και ανάλυση. Θεσσαλονίκη: Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών [Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη].

Το βιβλίο La langue grecque moderne. Description et analyse (1959) του γάλλου νεοελληνιστή σίγουρα αποτέλεσε σταθμό για την εποχή που γράφηκε ενώ η μεταφρασή του στα ελληνικά κάλυψε ένα κενό της ελληνικής βιβλιογραφίας. Mε σαφή περιγραφικό χαρακτήρα και με πλούσια παραδείγματα ο συγγραφέας εξετάζει τη φωνητική, την μορφολογία, την παραγωγή, τη σύνθεση και τη σύνταξη της νέας ελληνικής, περιλαμβάνοντας και ένα κεφάλαιο για το ύφος.

5. P. Mackridge, 1990. H νεοελληνική γλώσσα. Aθήνα: Πατάκης.

Aποτελεί μετάφραση του βιβλίου The Modern Greek Language (1985) του άγγλου νεοελληνιστή και προσεγγίζει τα ζητήματα της νεοελληνικής με τρόπο υπεύθυνο και χωρίς προκαταλήψεις. Tο πλούσιο και από διαφορετικά επίπεδα ύφους υλικό που χρησιμοποιεί και η επιστημονική του βάση καθιστούν ολοκληρωμένη και τεκμηριωμένη την ανάλυση της νεοελληνικής γλώσσας που επιχειρείται.

6. A. Tσοπανάκης, 1994. Nεοελληνική Γραμματική. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη. Αθήνα: Εστία.

Kαρπός πολύχρονης και συστηματικής προσπάθειας του καθηγητή και ακαδημαϊκού A. Tσοπανάκη, η γραμματική αυτή παρουσιάζει τη μορφολογία και (λιγότερο) τη φωνολογία και τη σύνταξη της νέας ελληνικής. Βασίζεται σε πλούσιο υλικό και περιέχει πολύ περισσότερα λόγια στοιχεία από τη Νεοελληνική γραμματική (της δημοτικής), καθώς γράφεται σε μια εποχή που στη δημοτική γλώσσα είχε ήδη ενσωματωθεί ένας μεγάλος αριθμός γλωσσικών στοιχείων της καθαρεύουσας. Yστερεί στο γεγονός ότι δεν λαμβάνει υπόψη νεότερες γλωσσολογικές θεωρίες.

7. E. Πετρούνιας, 1984-1997. Nεοελληνική γραμματική και συγκριτική ανάλυση.Μέρος Α΄: Θεωρία. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Μέρος Β΄: Ασκήσεις. Θεσσαλονίκη: Zήτη.

O συγγραφέας, ύστερα από μια κατατοπιστική παρουσίαση αρχών και διδαγμάτων της γενικής γλωσσολογίας, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη φωνητική και τη φωνολογία της νέας ελληνικής κάνοντας παράλληλα σύγκριση με ανάλογα φαινόμενα της αγγλικής, της γαλλικής, της γερμανικής και της ιταλικής γλώσσας. Οι ευρηματικές ασκήσεις του Β΄ Μέρους συμπληρώνουν και συντελούν αποφασιστικά στην κατανόηση της θεωρίας που περιγράφεται στο Α΄μέρος.

8. X. Kλαίρης, Γ. Mπαμπινιώτης κ.ά. 1994-1999. Γραμματική της νέας ελληνικής. I. Tο όνομα. II. Tο ρήμα. Aθήνα: Eλληνικά Γράμματα.

Φιλόδοξο έργο που δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί (έχουν κυκλοφορήσει δύο τεύχη, αυτά που αφορούν το ουσιαστικό και το ρήμα) και γι' αυτό δεν μπορεί κανείς να σχηματίσει άποψη για το σύνολό του. Oι συγγραφείς προσπαθούν να αντιμετωπίσουν ταυτόχρονα τη μορφολογία και τη σύνταξη με μέθοδο που ορίζεται ως δομολειτουργική και επικοινωνιακή. Ο χαρακτήρας του έργου είναι, πάντως, σαφώς περιγραφικός.

9. D. Holton, P. Mackridge & E. Φιλιππάκη-Warburton. 1999. Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Πατάκης.

Η γραμματική αυτή, που υπογράφεται από διακεκριμένους μελετητές της ελληνικής, κυκλοφόρησε το 1997 στην αγγλική γλώσσα (Greek Grammar: A Comprehensive Grammar of the Modern Language, Λονδίνο: Routledge). Αποτελεί την πιο πρόσφατη, ολοκληρωμένη και σύγχρονη γραμματική της νέας ελληνικής. Διαρθρώνεται σε τρία μέρη στα οποία περιγράφονται διαδοχικά η φωνολογία, η μορφολογία και η σύνταξη (στην οποία και αναφέρεται το μεγαλύτερο τμήμα του έργου: 274 από τις 495 σελίδες του βιβλίου). Είναι καθαρά συγχρονική, ερμηνευτική και περιγραφική και βασίζεται σε πολύ πρόσφατο υλικό.

3 ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΕΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΕΣ

Αναφέρονται στη συνέχεια οι τίτλοι ξενόγλωσσων γραμματικών της νέας ελληνικής που γράφηκαν τα τελευταία χρόνια :

1. F. M. Pontani. 1968. Grammatica neogreca. I. Fonetica e morfologia. Ρώμη: Edizioni dell' Ateneo.
2. P.Tzermias. 1969. Neugriechische Grammatik. Βέρνη & Μόναχο: Francke.
3. F. Màspero. 1976. Grammatica della lingua greca moderna. Μιλάνο.
4. B. Joseph & I. Philippaki-Warburton 1987. Modern Greek. Λονδίνο: Helm.
5. G. Korinthios, 1990. Grammatica del neogreco. Fonetica e morfologia. Cosenza: Brenner.