ΔΕΙΓΜΑ 3

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ ΤΗΣ ΣΥΝΟΙΚΙΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Η διαμόρφωση του πολεοδομικού ιστού μιας πόλης στη μακρά διάρκεια αποτελεί συνθετικό αποτέλεσμα ποικίλων παραγόντων. Εξετάζοντας από την άποψη της κοινωνικοοικονομικής σύνθεσης τον πληθυσμό μιας πόλης, αρχαίας ή νεότερης, ακόμα και ενός χωριού, διαπιστώνουμε ότι τα βασικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού αντανακλώνται κατά κανόνα στο χαρακτήρα των συνοικιών που τον φιλοξενούν, καθώς και στις οικονομικές, διοικητικές, θρησκευτικές και κοινωνικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται σ' αυτές. Ο χαρακτήρας των συνοικιών: παράγοντες διαμόρφωσης τους Ιδιαίτερα πρόδηλη γίνεται η διαπίστωση αυτή στις σύγχρονες μητροπόλεις, όπου, παρά την υφιστάμενη ελευθεροκοινωνία, ένα αόρατο κοινωνικό σύνορο υπαγορεύει στους κατοίκους να αισθάνονται άνετα σε κάποιες συνοικίες και ξένοι σε κάποιες άλλες. Πρόκειται για ένα σύνορο που περνάει στο καθημερινό λεξιλόγιο των τοπωνυμικών αναφορών με όλα τα κοινωνικά και οικονομικά, αξιολογικά συμφραζόμενα του (βόρεια προάστια, Κολωνάκι, Εκάλη, Πανόραμα, Βαρδάρης κ.ο.κ.). Πέρα από τους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες που εμπλέκονται στη διαμόρφωση του ιδιαίτερου χαρακτήρα των συνοικιών, στις πολυπολιτισμικές αστικές κοινωνίες σημαντικός είναι και ο ρόλος του εθνικού ή θρησκευτικού παράγοντα, κάτι που, σε ό,τι αφορά το παρελθόν, αποτυπώνεται στα μνημεία του αστικού χώρου και στο ρόλο τους ως εστιακών σημείων των συναφών ομάδων. Καταλυτικό ρόλο στη μετεξέλιξη των παραδοσιακών διαχωριστικών γραμμών του κοινωνικού αστικού χώρου έπαιξε αναμφισβήτητα η βιομηχανική επανάσταση και οι δομικές αλλαγές που επέφερε αυτή στον πολεοδομικό ιστό των αστικών κέντρων. Όπως έχει εύστοχα παρατηρηθεί, η μελέτη των συνοικιών των πόλεων είναι συνάμα λειτουργική και κοινωνική. Φέρνει στην επιφάνεια τις διαφορές ανάμεσα στις βιομηχανικές ζώνες στην περιφέρεια των πόλεων, στα κέντρα του χονδρικού ή λιανικού εμπορίου, στις ζώνες με διοικητικές λειτουργίες, στις συνοικίες με μονοκατοικίες ή πολυκατοικίες, που κατατάσσονται στη συνέχεια ανάλογα με την κοινωνική κατηγορία στην οποία ανήκουν οι κάτοικοί τους ή, εφόσον υπάρχουν φυλετικές ή εθνικές διακρίσεις, ανάλογα με το χρώμα ή τα εθνικά χαρακτηριστικά.

Η περιοχή του Σιδηροδρομικού Σταθμού

Η «εισβολή» της βιομηχανίας σε αστικά κέντρα με διαμορφωμένες, ως προς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, παραδοσιακές συνοικίες επηρεάζει σε διάφορους βαθμούς το χαρακτήρα τους. Όμως, ακόμα και όταν η βιομηχανία δεν εισβάλλει στον αστικό ιστό, όταν αναπτύσσεται στις παρυφές του, είναι εύλογο να δημιουργεί ανακατατάξεις και νέες διευθετήσεις. Σε σχέση με τις πληθυσμιακές μεταβολές στον αστικό χώρο η εκβιομηχάνιση λειτουργεί κατά δύο τρόπους. Από τη μια πλευρά αποτελεί κίνητρο προσέλκυσης νέων κατοίκων, καθώς δημιουργεί ευκαιρίες απασχόλησης, όχι μόνο για τους ανθρώπους των επιχειρήσεων αλλά και για αγροτικούς πληθυσμούς που αντιμετωπίζουν σοβαρά προβλήματα επιβίωσης' από την άλλη πλευρά η κατάληψη του χώρου από τη βιομηχανία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για το περιβάλλον, υπαγορεύει, σε όσους έχουν τη δυνατότητα, την ανάγκη αναζήτησης χώρων διαβίωσης ή αναψυχής μακριά από το υποβαθμισμένο τοπίο. Κατά κανόνα, στη φάση της εκβιομηχάνισης, τα λαϊκά προάστια συνδέονται με τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις και τις «οχληρές» δραστηριότητες. Κάποιες αστικές περιοχές εξάλλου, μέσα από την αρχιτεκτονική των κτιρίων των επιχειρήσεων, τραπεζών και συναφών δραστηριοτήτων που φιλοξενούν, αντανακλούν το κύρος και την αισθητική των εκπροσώπων της νέας επιχειρηματικότητας. Όταν υπάρχουν οι κατάλληλες προϋποθέσεις, οι πλέον ευκατάστατοι κάτοικοι της πόλης, ακολουθώντας το διεθνές πρότυπο της εποχής, επιδιώκουν να εγκατασταθούν σε χώρους που εξασφαλίζουν όχι μόνο καλύτερη ποιότητα ζωής, αλλά και δυνατότητες κοινωνικής προβολής. Υπό τις συνθήκες αυτές ο χαρακτήρας των συνοικιών που προέκυψαν από τη βιομηχανική επανάσταση απηχεί το κυρίαρχο κριτήριο διάκρισης της εποχής, το οικονομικό, αφήνοντας άλλα, παραδοσιακά, κριτήρια σε δεύτερη μοίρα. Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να ασχοληθούν οι μαθητές με την παραπάνω θεματική στην περίπτωση μιας πόλης με διαχρονικά πολυπολιτισμικό χαρακτήρα, όπως η Θεσσαλονίκη. Χτισμένη στο μυχό του Θερμαϊκού, από το 300 μ.Χ. περίπου, όταν έγινε έδρα του Γαλερίου, η πόλη αναδεικνύεται άρχουσα των δυτικών θεμάτων και μήτηρ των έσπερίων, πόλις μεγάλη και πρώτη των Μακεδόνων, δεύτερη μόνο μετά τη βασιλεύουσα, κόσμος της Ελλάδος και Ευρώπης οφθαλμός, το σημαντικότερο αστικό κέντρο του ελλαδικού χώρου κατά τους βυζαντινούς χρόνους. Πέρα από το ρόλο της ως εκκλησιαστικού κέντρου η θεοφρούρητος, φιλόχριστος, μαρτυροφύλακτος πόλη του Αγίου Δημητρίου, όπου συνέρρεαν πιστοί πανταχόθεν της οικουμένης εκ περάτων γης, αποτελούσε σπουδαίο εμπορικό και οικονομικό κέντρο. Ήδη το 10ο αι. παμμιγής τις όχλος αεί περιεστοίχει τάς αγυιάς των τε αυτοχθόνων και των άλλως επιξενουμένων, ως ευχερέστατον είναι ψάμμον παράλιον εξαριθμείν ή τους την αγοράν διοδεύοντας και των συναλλαγμάτων ποιούμενους την μέθοδον. Εντεύθεν χρυσίου και αργυρίου και λίθων τιμίων παμπληθείς θησαυροί και πολλοίς εγίνοντο, και τα εκ Σηρών υφάσματα ως τα εξ ερίων τοις άλλοις επινενόητο. Περί γαρ των άλλων υλών, χαλκού και σιδήρου, κασσιτέρου τε και μολύβδου και υέλου, οίς αί δια πυρός τέχναι τον βίον συνέχουσι, και μνησθήναι μόνον παρέλκον ηγούμαι, τοσούτων όντων ως άλλην τίνα δύνασθαι πόλιν δι' αυτών δομείσθαι και άπαρτίζεσθαι. Στη Θεσσαλονίκη, μυρίων εθνών πληθούση συγκεντρώνονταν κάθε χρόνο, κατά τα Δημήτρια, έμποροι από όλη την οικουμένη, ενώ η πόλη χαρακτηρίζεται καταφύγιο προσφύγων ήδη από τα βυζαντινά χρόνια, όταν ο Νικηφόρος Χούμνος παρατηρεί ότι ουδείς άπολις, μέχρις αν ή των Θεσσαλονικέων ή πόλις. Πρόκειται για ένα ρόλο που θα εξακολουθήσει να παίζει η νύμφη του Θερμαϊκού και κατά τους επόμενους αιώνες, όταν, μετά την κατάληψη της από τους Οθωμανούς, θα εγκατασταθούν σ' αυτή μαζικά Εβραίοι καταδιωγμένοι από τη Δύση, αλλά αργότερα και Έλληνες πρόσφυγες, θύματα αυτοί της Ανατολής.

Ο Σιδηροδρομικός Σταθμός της Ανατολής

Κτίρια γραφείων της Γαλλικής Εταιρείας Κατασκευής και Εκμετάλλευσης Λιμένος. Βρίσκονταν στην οδό Σαλαμίνος

Οι εγκαταστάσεις της Εταιρείας Ηλεκτροφωτισμού. Στο βάθος, ο Λευκός Πύργος

Οδός Πύργων