Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Η παρασκευή του Άτλαντος

α. Ερωτηματολόγιο. Έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν

Ο αριθμός των εννοιών που δεν εκφράζονται με την ίδια λέξι στα διάφορα διαμερίσματα της Κρήτης είναι σήμερα περιωρισμένος, παρά τους αντίθετους πάνω στο θέμα αυτό ισχυρισμούς των πολλών. Τα περισσότερα αντικείμενα του καθημερινού βίου και οι περισσότερες αφηρημένες έννοιες έχουν -και είχαν ανέκαθεν- την ίδια ονομασία σ' ολόκληρη την Κρήτη. Οι έννοιες που παρουσιάζουν γλωσσογεωγραφικό ενδιαφέρον και τις οποίες περιέλαβα στο Ερωτηματολόγιο του Άτλαντος φρόντισα να είναι γνωστές και να χρησιμοποιούνται στον αβίαστο λόγο του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού του νησιού και όχι μόνο στο λόγο των υπερηλίκων. Με τον τρόπο αυτό περιώρισα κάπως τον παρελθοντολογικό χαρακτήρα που αναπόφευκτα παρουσιάζουν οι διαλεκτολογικές εργασίες.

Η ραγδαία αλλαγή του τρόπου ζωής στην ύπαιθρο και η εγκατάλειψις των παραδοσιακών μορφών του λαϊκού βίου είναι οι αιτίες που κατέστησαν μάταιη σήμερα στην Κρήτη την αναζήτησι γλωσσογεωγραφικών λεπτομερειών στο αγροτικό λεξιλόγιο. Για το λόγο αυτό περιέλαβα στο Ερωτηματολόγιο του Άτλαντος ελάχιστες ονομασίες φυτών, ζώων, πτηνών, αγροτικών εργαλείων, νόσων και παλαιών οικιακών σκευών, και μόνο κοινότατους όρους της λαϊκής ενδυμασίας και της λαϊκής αρχιτεκτονικής. Σε παλαιότερες εποχές, κατά τις πληροφορίες μου, το σχετικό με τα θέματα αυτά λεξιλόγιο παρουσίαζε αρκετές κατά τόπους διαφορές.

Η επιτόπια γλωσσοσυλλεκτική εργασία με βάσι το Ερωτηματολόγιό μου απεκάλυψε την έκτασι της υποχωρήσεως των ιδιωματικών στοιχείων: εξαφάνισι τοπικών λέξεων, προσαρμογή του κλιτικού συστήματος· ονομάτων και ρημάτων στη μορφολογία της αστικής Κοινής, εξαφάνισι κρητικών συντακτικών φαινομένων. Οι απαντήσεις σε πολλά ερωτήματά μου ήσαν ασαφείς και συγκεχυμένες. Πολλές φορές δεν έπαιρνα απάντησι επί ενός ερωτήματος σε αρκετά σημεία ερεύνης. Ας σημειωθή ότι λέξεις και τύποι που κατέγραψα πριν από 22 χρόνια, όταν άρχισα το συλλεκτικό έργο, είχαν πια ξεχαστή όταν, σε πρόσφατη προσπάθεια για λύσι ωρισμένων αποριών μου, αναζητούσα τις ίδιες έννοιες στον ίδιο χώρο. Το γεγονός αυτό περιώρισε σημαντικά τον αριθμό των χαρτών του Άτλαντος, ενώ η απουσία ενόργανων φωνητικών δεδομένων για τις τοπικές αποχρώσεις των ιδιαζόντων κρητικών φθόγγων (πρβλ. τον πίνακα φασματογραφημάτων στον παρόντα τόμο) εστέρησε πολλούς χάρτες του έργου από πολύτιμες φωνητικές λεπτομέρειες.

Το Ερωτηματολόγιο του Άτλαντος δημοσιεύεται εδώ με τις έννοιες καταχωρημένες αλφαβητικά, ενώ κατά την επιτόπια συλλεκτική εργασία η κατάταξί τους ήταν κατά σημασιολογικές ομάδες. Η ονομασία κάθε έννοιας είναι στην κοινή νεοελληνική. Σε μερικές περιπτώσεις όμως προτιμήθηκε η λόγια ονομασία για να αποφευχθή τυχόν σημασιολογική σύγχυσι. Με ημίμαυρα τυπογραφικά στοιχεία αναγράφονται όσες έννοιες έχουν χαρτογραφηθή. Οι έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν είναι:

• α) εκείνες για τις οποίες, λόγω της υποχωρήσεως της διαλέκτου, δεν στάθηκε δυνατόν να λάβω σαφείς απαντήσεις σ' ένα μεγάλο αριθμό σημείων ερεύνης και
• β) εκείνες που η ονομασία τους υπάγεται σε μία από τις τρεις ακόλουθες περιπτώσεις:
  • 1) ονομασία παγκρήτια που διαφοροποιείται κατά τόπους μόνο ως προς τον φθόγγο λ (+ α, ο, ου) που περιέχει. Πδ. οι λέξεις μουρέλο (νεόφυτο ελιάς), εgαλο (γαλακτοφόρο ζώο), σύλλαθος (κάτι το εντελώς λανθασμένο).
  • 2) ρήμα με α΄ συνθετικό την πρόθεσι ανά, η οποία στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη μορφή ανέ-, π.χ. ανακατώνω / ανεκατώνω, αναχαράσσω / ανεχαράσσω (μυρηκάζω).
  • 3) θηλυκά ουσιαστικά που στην κοινή νεοελληνική λήγουν σε -ιά. Η κατάληξι αυτή σ' ένα μεγάλο μέρος της δυτικής Κρήτης έχει τη μορφή -έ ενώ στην ανατολική Κρήτη παίρνει τη μορφή -ά, όταν προηγήται το σύμφωνο ρ, π.χ. απιδιά / απιδέ (αχλαδιά), μεριά / μερέ / μερά. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν οι έννοιες κλοτσιά, κοπριά βοδιού, μαστός ζώου, σφύριγμα και χούφτα του Ερωτηματολογίου.

Τη γεωγραφική έκτασι των τριών παραπάνω φαινομένων μπορεί να παρακολουθήση ο ενδιαφερόμενος σε συνθετώτερους ονομασιολογικούς χάρτες του Άτλαντος (βλ. κεφ. ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟΥΣ ΧΑΡΤΕΣ).

Δίπλα στις περισσότερες έννοιες που δεν χαρτογραφήθηκαν δίνω σε φωνητική μεταγραφή με τα γράμματα του φωνητικού αλφαβήτου της Διεθνούς Φωνητικής Ενώσεως (Association Phonétique Internationale) όσες κρητικές ονομασίες τους κατέγραψα, όταν συγκέντρωνα το υλικό για τον Άτλαντα. Πολλές απ' αυτές συνοδεύονται από το όνομα του χωριού ή της περιοχής όπου τις άκουσα. Η γεωγραφική αυτή δήλωσι δεν αποκλείει ευρύτερη εξάπλωσι της σχετικής ονομασίας όπως και η απουσία γεωγραφικής ενδείξεως δεν σημαίνει αναγκαστικά ότι η αντίστοιχη λέξι έχει παγκρήτια διάδοσι.

Β. Τα σημεία ερεύνης

Η επιλογή των σημείων ερεύνης του Άτλαντος έγινε με κριτήρια γεωγραφικά, δημογραφικά και γλωσσικά. Το δίκτυο έγινε σκόπιμα αρκετά πυκνό για ένα νησί όπως η Κρήτη (έκτασι 8.264 χλμ²), ώστε με τα δεδομένα του κάθε χάρτη να προσδιορίζωνται σαφώς τα όρια των γλωσσικών διαφορών. Επεδίωξα να υπάρχη κανονική απόστασι μεταξύ των σημείων ερεύνης, αλλά η ορεινή διαμόρφωσι της Κρήτης, η προτίμησί μικρών και απομονωμένων οικισμών (όπου, πιθανώς, το γλωσσικό ιδίωμα θα είχε λιγώτερο φθαρή κάτω από την επίδρασι της αστικής κοινής), παράλληλα με την ανάγκη να περιληφθούν στο δίκτυο και μερικές μεγάλες κωμοπόλεις όπου η διάλεκτος παρουσιάζει αξιοσημείωτες ιδιορρυθμίες, επέβαλαν κάποιες αποκλίσεις από τη γενική αυτή αρχή. Ας σημειωθή ότι, αν το δίκτυο των σημείων ερεύνης ήταν πυκνότερο, πολλοί χάρτες του τόμου θα παρουσίαζαν μεγαλύτερη ποικιλία τύπως ή και περισσότερες ιδιωματικές λέξεις. Αυτό το γνωρίζω εκ πείρας, αλλά και από σχετική δειγματοληψία που ενήργησα σε χωριά που δεν συμπεριλαμβάνονται στα 163 σημεία του Άτλαντος.^[1]

ΤΡΟΠΟΣ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΩΣ ΤΩΝ ΧΑΡΤΩΝ ΤΟΥ ΑΤΛΑΝΤΟΣ

Πάνω στους χάρτες οι λέξεις απεικονίζονται με έγχρωμα σύμβολα που επεξηγούνται στο συνημμένο υπόμνημα. Στους συνθετώτερους χάρτες φρόντισα, όσο επέτρεπε η χαρτογραφική τεχνική, να υπάρχη μία εσωτερική σχέσι ανάμεσα στα διάφορα σύμβολα: κάθε ονομασία παριστάνεται με σύμβολο διαφορετικού χρώματος και κάθε φωνητική ή μορφολογική παραλλαγή μιας λέξεως με διαφορετικό γεωμετρικό σχήμα του ίδιου χρώματος. Σε περίπτωσι που σε δεδομένο σημείο ερεύνης ευχρηστούν δύο ή περισσότεροι τύποι (ή και όροι), αποτυπώθηκαν όλοι πάνω στον χάρτη, αλλά τα αντίστοιχα σύμβολα έχουν μικρότερο μέγεθος για να εξοικονομηθή χώρος. Ο αναγνώστης των χαρτών πρέπει να έχη κατά νουν ότι η απεικόνισι ωρισμένης απαντήσεως (λέξεως ή τύπου) σε δεδομένο σημείο ερεύνης δεν σημαίνει πάντοτε και κατ' ανάγκην ότι οι κάτοικοι του τόπου εκείνου αγνοούν το συνώνυμο που ευχρηστεί σ' άλλα μέρη της Κρήτης.

Στο υπόμνημα των χαρτών οι διαλεκτικές λέξεις δίδονται σε φωνητική μεταγραφή με το αλφάβητο της Διεθνούς Φωνητικής Ενώσεως, αφ' ενός γιατί αυτός ο τρόπος επικρατεί σ' όλους σχεδόν τους σύγχρονους ξένους γλωσσικούς άτλαντες και αφ' ετέρου γιατί έτσι ευκολύνεται η παρακολούθησι των φωνητικών αλλοιώσεων που η ιστορική γραφή της νεοελληνικής τις συγκαλύπτει. Οι φωνητικά μεταγραμμένες λέξεις δεν μπαίνουν μέσα σε αγκύλες και το τονιζόμενο φωνήεν δηλώνεται με μαύρο στοιχείο (αντί κάθετης γραμμής μπροστά από την τονιζόμενη συλλαβή) χάριν απλουστεύσεως των πραγμάτων.

Ο τίτλος του κάθε χάρτη είναι η ονομασία της αντίστοιχης έννοιας στην αθηναϊκή κοινή. Σε μερικές περιπτώσεις, για μεγαλύτερη σαφήνεια ή επειδή δεν υπάρχει αντίστοιχη λέξι στην αστική κοινή, ο τίτλος αυτός δόθηκε στην καθαρεύουσα.^[2] Σαν υπότιτλος, με μικρότερα στοιχεία, έχει δοθή η αντίστοιχη γαλλική λέξι ή έκφρασι.

Τα σύμβολα του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου που χρησιμοποιούνται για την απόδοσι των ελληνικών φθόγγων είναι τα εξής (στην παρένθεσι το αντίστοιχο γράμμα ή δίγραμμα της ελληνικής γραφής):

• a (α) ε (ε, αι) i (ι, η, υ, οι, ει, υι, ῃ) ɔ (ο, ω)^[3] u (ου) p (π) t (τ) k (κ) c (κ + ε, ι) b (μπ) d (ντ) g (γκ, γγ) ɟ (γκ + ε, i), v (β) f (φ) ð (δ) θ (θ) γ (γ) x (χ) ç (χ +ε, i) j (γ + ε, i) l (λ) s (σ) z (ζ) r (ρ) m (μ) n (ν) ɲ (νι + φωνήεν) λ (λι + φωνήεν)

Για την παράστασι των κρητικών αλλοφώνων των συμφώνων l, c, ç, j (βλ. τα δημοσιευόμενα φασματογραφήματά τους) και ɟ χρησιμοποιώ τα συμβολικά γράμματα:

• ƚ (λ υπερωϊκό) ļ (λ υπερωϊκό που μετέχει του ρ) ć (ιδιάζον c) çˊ (ιδιάζον ç) jˊ (ιδιάζον j) ɟˊ (ιδιάζον ɟ).

Για τεχνικούς λόγους οι χάρτες του Άτλαντος έχουν χωριστή σε τρεις ομάδες, ανάλογα με το αν παρουσιάζουν διχρωμία, τριχρωμία ή τετραχρωμία. Σε κάθε ομάδα η κατάταξι των χαρτών είναι αλφαβητική με βάσι τη λέξι-τίτλο του κάθε χάρτη ή τη λέξι που φέρνει το βάρος της έννοιας στις περιπτώσεις περιφραστικών τίτλων. Έτσι π.χ. ο χάρτης που έχει τίτλο τη φρ. δε με βολεύει καταχωρήθηκε στο γράμμα β με βάσι το ρ. βολεύει. Ο χάρτης της εννοίας έγινε τύφλα στο μεθύσι δεν καταχωρήθηκε στο τ, αφού η λ. τύφλα φέρει το βάρος της σημασίας της περιφράσεως, αλλά στο ε, με βάσι το ρ. έγινε, γιατί η μονολεκτική εκφορά της εννοίας στη διάλεκτο έχει ρηματική μορφή.

Για την ανεύρεση ενός χάρτη ο χρήστης του έργου καλείται ν' ανατρέξη πρώτα στον Πίνακα των χαρτογραφημένων εννοιών (σελ. 57).

Όπως θα παρατηρήση ο αναγνώστης, στη χαρτογράφησι τηρήθηκε η αρχή της απεικονίσεως του υλικού αναλυτικά, όπως ακριβώς καταγράφηκε στις απαντήσεις στο Ερωτηματολόγιο, δηλ. όχι κατά σημασιολογικές ενότητες ή κατά φωνητικά ή μορφολογικά φαινόμενα. Έτσι, βλέπομε πάνω στον ίδιο χάρτη ρηματικούς τύπους αορίστου δίπλα σε ενεστωτικούς, ρηματικές ονομασίες δίπλα σε ονοματικές, περιφραστικές εκφράσεις δίπλα σε μονολεκτικές ονομασίες εννοίας ή αντικειμένου ή, τέλος, ονομασίες που δεν έχουν όλες απόλυτο σημασιολογικό ταυτισμό.

Τέλος, οφείλω να δηλώσω ότι στον Άτλαντα ακολούθησα, με λίγες αποκλίσεις, την ορθογραφία που εφαρμόζεται στους τόμους του «Ιστορικού Λεξικού της νέας ελληνικής» της Ακαδημίας Αθηνών.