ΕΠΙΛΟΓΕΣ

Διδακτικές Δοκιμές

"Αφήγηση"

Ενότητες Α' Λυκείου

Θέμα: Συνοχή κειμένου

Ενότητα "Αφήγηση"
Έκφραση-Έκθεση Α' Λυκείου
Διδακτική δοκιμή
Κυριακή Αδαλόγλου

α. Παρουσίαση

Στη διδακτική δοκιμή προτάσσεται, με συντομία, το θεωρητικό πλαίσιο σο οποίο εντάσσεται η συνοχή του κειμένου· δίνονται πληροφορίες για τους τρόπους με τους οποίους επιτυγχάνεται η συνοχή σε ένα κείμενο.

Στη συνέχεια, επισημαίνονται τρόποι συνοχής σε συγκεκριμένα κείμενα, με βάση κυρίως τα κείμενα και τις προτάσεις του αντίστοιχου κεφαλαίου στην Α΄ Λυκείου. Γίνεται αναφορά και στη συνοχή του λόγου σε δημοσιογραφικά κείμενα, όπως εμφανίζονται στον ημερήσιο Τύπο.

Οι μαθητές εναλλάσσουν τους ρόλους του δέκτη και του πομπού, καθώς διερευνούν τρόπους συνοχής σε διάφορα κείμενα, αξιολογούν τη λειτουργικότητά τους, τους μεταβάλλουν ή τους χρησιμοποιούν σε δικά τους κείμενα.

β. Θεωρητικό υπόβαθρο -Διδακτική μεθοδολογία

Στόχοι

Να αντιληφθούν οι μαθητές τη σημασία της συνοχής σε ένα κείμενο
Να πληροφορηθούν τους διάφορους τρόπους συνοχής
Να εντοπίσουν τρόπους συνοχής σε ποικίλα κείμενα
Να ελέγξουν τη συνοχή σε δικά τους κείμενα

Διδακτική πορεία

Οι μαθητές έχουν ήδη μια πρώτη επαφή με τη συνοχή της παραγράφου από το γυμνάσιο, ως προς τη λογική σειρά, ως προς το χρόνο και το χώρο ("Νεοελληνική Γλώσσα" για το γυμνάσιο, τεύχ. Α΄, ενότητα 8, σ. 154-156, έκδ. 1998). Στο κεφάλαιο "Συνοχή κειμένου" στην Α΄ Λυκείου εντοπίζουν στοιχεία για την οργάνωση του κειμένου στο χρόνο και, επιπλέον, πληροφορούνται τους άλλους τρόπους συνοχής που έχουν σχέση με τη λογική οργάνωση του κειμένου· τέτοιοι τρόποι είναι:

Η χρήση διαρθρωτικών λέξεων, η επανάληψη ή η παράλειψη μιας λέξης /φράσης που προαναφέρθηκε, η αντικατάσταση μιας λέξης με αντωνυμία, με συνώνυμη λέξη κτλ., η χρήση συνυπώνυμων ή υπερώνυμων λέξεων, η χρήση του όλου και των μερών του, η χρήση γενικότερου όρου, η χρήση λέξεων που ανήκουν στον ίδιο χώρο και παρουσιάζουν νοηματική συγγένεια.

Για τις διαρθρωτικές λέξεις, που δίνονται με συντομία στη σ. 322 του βιβλίου της Α΄ τάξης, γίνεται λόγος αναλυτικά στην ενότητα "Σημειώσεις - Περίληψη", σ. 223, του βιβλίου της Β΄ τάξης.

- Σχετικά με την παράλειψη ή την επανάληψη μιας λέξης, θα πρέπει να έχουμε υπόψη ότι σχετίζονται με τη "γνωστή" και με την "άγνωστη" πληροφορία. Δηλαδή, όταν η πληροφορία δόθηκε ήδη σε ένα κείμενο, τότε είναι δυνατόν η λέξη που κυρίως εμπεριέχει την πληροφορία αυτή να αντικατασταθεί με αντωνυμία ή με κάποια άλλη λέξη με συναφή σημασία, ή να παραλειφθεί, εφόσον η παράλειψή της δε δημιουργεί συντακτικό κενό και δε δυσκολεύει την κατανόηση· στην περίπτωση αυτή ανήκει και η αντικατάσταση του αόριστου άρθρου / αόριστης αντωνυμίας + ουσιαστικό (άγνωστη πληροφορία) από οριστικό άρθρο + ουσιαστικό (γνωστή πληροφορία).

- Οι λέξεις που ανήκουν στον ίδιο χώρο και παρουσιάζουν νοηματική συγγένεια αποτελούν μια πολύ ενδιαφέρουσα κατηγορία: είναι οι οικογένειες των λέξεων που υφαίνουν το νοηματικό ιστό σε ένα κείμενο και δημιουργούν το ύφος του κειμένου. Μπορούν να αποτελέσουν αφορμή για άσκηση μετασχηματισμού, και με αντικατάσταση λέξεων με άλλες συνώνυμες και με αλλαγή στο είδος του κειμένου που θα προκαλέσει μεταβολή του ύφους, κ.ο.κ.

- Εκτός από τη συνοχή που παρατηρούμε να επιτυγχάνεται με διάφορους τρόπους σ ένα κείμενο, είναι δυνατόν να μιλήσουμε και για "εξωκειμενική" συνοχή, όταν συγκεκριμένες λέξεις του κειμένου, συχνά προσωπικές ή δεικτικές αντωνυμίες, παραπέμπουν έξω από το κείμενο, σε κάποια φωτογραφία συνήθως που το συνοδεύει, και η κατανόηση του κειμένου δεν είναι δυνατή χωρίς να ληφθεί υπόψη και το εξωκειμενικό σημείο αναφοράς (παράδειγμα δίνεται πιο κάτω).

- Φυσικά, συνοχή υπάρχει σε ένα κείμενο, ακόμα και όταν δεν υπάρχουν τα εξωτερικά σημάδια για τα οποία έγινε λόγος πιο πάνω. Η συνοχή αυτή επιτυγχάνεται με τις νοηματικές σχέσεις που συνδέουν τις λέξεις -φράσεις του κειμένου, με άλλα λόγια με τη λογική σύνδεση, τη λογική αλληλουχία των νοημάτων (βλ. και την επισήμανση στο βιβλίο του καθηγητή της Α΄ Λυκείου, σ. 187).

Τα βασικά κείμενα που χρησιμοποιούνται για την παρουσίαση των τρόπων συνοχής είναι:

α) το κείμενο 7 Ασυνήθιστη περίπτωση τραύματος του κόγχου, σ. 262-263 της ενότητας "Αφήγηση", και
β) η μήνυση, στις σ. 263-264 της ίδιας ενότητας.

Οι μαθητές γνωρίζουν ήδη ότι και τα δύο κείμενα είναι αφηγήσεις και ότι αποτελούν διαφορετικά αφηγηματικά είδη. Γνωρίζουν επίσης, από τη διάκριση της περιγραφής από την αφήγηση, σ. 303-304, ότι η αφήγηση οργανώνεται μέσα στο χρόνο. Μπορούν λοιπόν εύκολα να παρατηρήσουν την οργάνωση του χρόνου, που αποτελεί έναν τρόπο συνοχής, στα δύο κείμενα (η οργάνωση στο χώρο ,που αποτελεί άλλον τρόπο συνοχής, δίνεται στην ενότητα "Είδηση" της Β΄ Λυκείου). Άσκηση σχετική με τη συνοχή στον άξονα του χρόνου υπάρχει στη σ. 324 του βιβλίου της Α΄ Λυκείου. Στη σ. 325, επιπλέον, υπάρχει σχεδιάγραμμα για την οργάνωση των γεγονότων στον άξονα του χρόνου, το οποίο μπορούν να συμπληρώσουν οι μαθητές.

Στη σ. 323 του βιβλίου δίνεται άσκηση για τους διάφορους τρόπους συνοχής, κυρίως σε σχέση με το κείμενο της μήνυσης. Στις σ. 325-326 διερευνώνται οι τρόποι συνοχής στο ιατρικό κείμενο. Στη σ. 325 υπάρχει ένας χρήσιμος πίνακας, κυρίως για τις λέξεις με νοηματική συγγένεια που εμφανίζονται στο κείμενο.

-Το ύφος είναι και αυτό ένας τρόπος συνοχής, όπως επισημαίνεται στη σ. 327. Μπορεί να συζητηθεί αν το ύφος των δύο κειμένων είναι ενιαίο -υπάρχει ανάλογη ερώτηση. Στο κείμενο της μήνυσης το ύφος είναι ενιαίο, παρά τη συγκινησιακή χρήση της γλώσσας με το α΄ ρηματικό πρόσωπο, τη χρήση εισαγωγικών κτλ. Οι μηνυτές δεν παρασύρονται από τη συναισθηματική φόρτιση και κρατούν το επίπεδο του λόγου που απαιτεί επίσημο ύφος και ειδικό νομικό λεξιλόγιο. Στο ιατρικό κείμενο, εντούτοις, παρατηρεί κανείς, παράλληλα με το ειδικό λεξιλόγιο, που σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα είναι επιστημονική ορολογία, και λέξεις από άλλο επίπεδο λόγου, καθημερινό και οικείο, όπως "το κοριτσάκι", "της μικρής", "το παιδάκι" κτλ. · πιθανότατα η ηλικία του παιδιού που τραυματίστηκε οδηγεί τους ιατρούς συντάκτες του κειμένου στη μείξη αυτή.

- Στους μαθητές μπορεί να δοθεί και κάποιο δημοσιογραφικό κείμενο, για να εξετάσουν σε αυτό τους τρόπους συνοχής και να αντιληφθούν καθαρότερα ότι η συνοχή δεν έχει να κάνει μόνον με ειδικά ή επιστημονικά κείμενα, αλλά και με κείμενα που συναντούμε καθημερινά. Τέτοιο κείμενο, με λογοτεχνική όμως χροιά, είναι το κείμενο 1 που δίνεται πιο κάτω, στο διδακτικό υλικό.

Στο συγκεκριμένο κείμενο μπορούν οι μαθητές να παρατηρήσουν ότι στο ονοματικό σύνολο (ονοματική φράση) Οι άνθρωποι, με το οποίο αρχίζει η παράγραφος, χρησιμοποιείται οριστικό άρθρο και όχι αόριστο άρθρο ή αόριστη αντωνυμία, καθώς οι πληροφορίες που ακολουθούν στη ρηματική φράση κάνουν την εικόνα συγκεκριμένη: είναι "οι άνθρωποι της μοναξιάς" που ξέρουμε, που όλοι έχουμε δει. Το ίδιο συμβαίνει και πιο κάτω: ο γεροντάκος του κειμένου (κάποιος γεροντάκος) γίνεται μια συγκεκριμένη εικόνα με τις πληροφορίες -λεπτομέρειες που δίνουν την "ταυτότητά" του !' φοράει το καλύτερό του κουστούμι, είναι πάντα φρεσκοξυρισμένος, και μοσχοβολάει κολόνια λεμονιού.

Στην επόμενη παράγραφο του κειμένου μπορούν να εντοπιστούν οι λέξεις της ίδιας οικογένειας για τους "ανθρώπους που μπορούν να υπομείνουν τα πάντα αλλά και να πεθάνουν για ένα μόνο πράγμα που εμείς, οι υπόλοιποι, θεωρούμε ευτελές": πρόσφυγας, διωγμένος, πείνα, ταλαιπωρία, πόνος, κακουχία, αμπάρια υγρά /σκοτεινά, περπατά μέρες, δρόμοι άγνωστοι /κακοτράχαλοι, κρατούμενοι, φυλακές, δικαίωμα, ελεύθερος, αξιοπρεπής.

- Το λογοτεχνικό κείμενο που υποδεικνύει η άσκηση της σ. 327 ("Διαβάστε το διήγημα 'Τοπίο'…ο σκοπός του συγγραφέα;") προσφέρεται για να αναζητηθούν οι τρόποι συνοχής, και κυρίως οι οικογένειες των λέξεων που εμφανίζονται σε αυτό (πρόκειται για το διήγημα "Τοπίο" του Στρ. Μυριβήλη, που περιλαμβάνεται στα Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας της Α΄ Λυκείου). Καλό είναι να εντοπιστούν οι διάφορες λέξεις που ο συγγραφέας αντικαθιστά με άλλες συνώνυμες, να συζητηθεί το αισθητικό αποτέλεσμα ή /και η πιθανή μεταβολή στο ύφος του κειμένου.

Για παράδειγμα, στη θέση της λέξης "κοιλάδα" ο Μυριβήλης χρησιμοποιεί και τις φράσεις "βαθύ στενάδι", "βυθός της φεγγαρολίμνης". Το τρένο γίνεται "ασυγκράτητο τέρας", "δράκοντας που έφτυνε βραστό σάλιο", "πελώριο προκατακλυσμιαίο έντομο", "τέρας του βυθού".Το "νερό" γίνεται "δροσερό χάδι", το "τούνελ" "μαύρος καταπιόνας". Η "τσιριξιά" γίνεται "ολολυγμός", "φοβερή φωνή", "συγγενικό μοιρολόγι", "ξένος θρήνος" κ.ο.κ. Ο συγγραφέας, για να πετύχει μια ονειρική ατμόσφαιρα στο διήγημά του, αντικαθιστά λέξεις του κειμένου του με άλλες από το φυσικό κόσμο αλλά και τον κόσμο του παραμυθιού. Οι μαθητές μπορούν να κάνουν και αυτοί τις δικές τους προτάσεις αντικατάστασης, από τον κόσμο της μουσικής για παράδειγμα, και να συζητήσουν το αποτέλεσμα στο ύφος και στη συνοχή του κειμένου.

- Το κείμενο 2 στο διδακτικό υλικό είναι παραδείγματα "εξωκειμενικής συνοχής". Η φράση "αυτός ο μικρός" δεν είναι δυνατόν να γίνει κατανοητή, απόλυτα τουλάχιστον, αν δεν υπάρχει δίπλα η αντίστοιχη φωτογραφία, στην οποία η φράση αναφέρεται. Η φωτογραφία αισθητοποιεί τις πληροφορίες για την τρώγλη, για τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης, για τη δυστυχία του παιδιού κτλ.

- Για να αντιληφθούν οι μαθητές την ύπαρξη της συνοχής σε ένα κείμενο ακόμα και όταν απουσιάζουν οι δείκτες συνοχής, δίνεται στη σ. 327 ένα απόσπασμα από κείμενο του Ανδρόνικου, διασκευασμένο ανάλογα, με αφαίρεση των δεικτών συνοχής. Οι μαθητές πρέπει να αποκαταστήσουν τις σχέσεις συνοχής, όπως τους ζητάει η σχετική άσκηση: "Να αποκαταστήσετε … κρίνετε σκόπιμο".

Αξιολόγηση

Αφού οι μαθητές παρατηρήσουν και αναγνωρίσουν τους διάφορους τρόπους συνοχής σε ποικίλα κείμενα, είναι πολύ σημαντικό να παρατηρήσουν τους τρόπους συνοχής που χρησιμοποιούν οι ίδιοι, σε δικά τους κείμενα, όπως ζητάει και η άσκηση της σ. 327. Με τον τρόπο αυτό θα συνηθίσουν να επιλέγουν συνειδητά τους τρόπους εκείνους που ταιριάζουν περισσότερο στο κείμενό τους.

Στη συνέχεια, ελέγχοντας κάποια κείμενά τους, να προσπαθήσουν να τα βελτιώσουν ως προς τη συνοχή και να αιτιολογήσουν τις βελτιώσεις που προτείνουν.

Διδακτικό υλικό

Έκφραση -Έκθεση Α΄ Λυκείου, σ. 322-327
Έκφραση -Έκθεση Β΄ Λυκείου ,ενότητες "Είδηση" και "Σημειώσεις - Περίληψη" (έκδ, 1995)
Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτεχνίας Α΄ Λυκείου, Μυριβήλης Στρ., "Τοπίο", σ. 272-277

Κείμενο 1

(Τα πρόσωπα της ημέρας)

Οι άνθρωποι που κάθονται σε μια καρέκλα, στο μπαλκόνι ή στο καφενείο, στην πλατεία ή στο πεζοδρόμιο και βλέπουν τον κόσμο να περνά. Έχουν φάει τη ζωή με το κουτάλι και τώρα, στα προχωρημένα τους χρόνια μείνανε μόνοι. Η συντροφιά τους είναι οι περαστικοί. Κάθονται εκεί, αμίλητοι, ανέκφραστοι, και απλώς κοιτάνε. Μέσα τους δεν ξέρω τι "γίνεται"· Πολύ θα 'θελα να μάθω. Υποθέτω ότι κάνουν ένα είδος απολογισμού. Βλέπουν άγνωστα πρόσωπα και θυμούνται τους δικούς τους. Βλέπουν εικόνες και θυμούνται γεγονότα. Εκεί, στην απέραντη αλλά τόσο αξιοπρεπή μοναξιά τους, βρίσκουν παρέα στη ζωή που δεν έχουν πια. Την αγαπούν και τη σέβονται όμως. Γι' αυτό και ο γεροντάκος, που κάθεται με τις ώρες στην πλατεία και απλώς βλέπει, φοράει το καλύτερό ου κουστούμι, είναι πάντα φρεσκοξυρισμένος και φοράει κολόνια λεμονιού. […]

Οι άνθρωποι που μπορούν να υπομείνουν τα πάντα, αλλά και να πεθάνουν για ένα μόνο πράγμα που εμείς, οι υπόλοιποι, θεωρούμε ευτελές. Σαν εκείνους τους Ινδούς κρατούμενους στις φυλακές μας, που είναι χορτοφάγοι και που προτιμούν να πεθάνουν από την πείνα παρά να συνεχίσουν να τρώνε το κρέας που εμείς επιμένουμε να τους ταϊζουμε. Είναι, επίσης, ο πρόσφυγας που φεύγει διωγμένος από τη χώρα του, που είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει πείνα και ταλαιπωρία, ν' αντέξει πόνο και κακουχία, που ταξιδεύει σ' αμπάρια υγρά και σκοτεινά ή περπατά μέρες και μέρες σε δρόμους άγνωστους και κακοτράχαλους, έτοιμος όμως να πεθάνει για το δικαίωμά του - κάποτε - να ζήσει ελεύθερος και αξιοπρεπής.

Χ. Μιχαηλίδης, Πρόσωπα και προσωπεία, από τον ημερήσιο Τύπο, 3.11.1999

Κείμενο 2

Αυτός ο μικρός θα περάσει τη "λαμπερή" Πρωτοχρονιά του 2000 στην τρώγλη με τα ποντίκια. Δίπλα στο σκουπιδότοπο. Και είναι πιο τυχερός από το φίλο του, που ζει σε διπλανή παράγκα, με ηπατίτιδα.

Από τον ημερήσιο Τύπο, 18.12.1999, λεζάντα σε φωτογραφία