Μεταφόρτωση ως PDF Εκτύπωση <>

Επίκεντρο της θεωρίας της πολιτισμικής ανασυγκρότησης που επεξεργάστηκε ήταν το πρόβλημα της γλώσσας, το οποίο έγινε η κυριότερη φιλολογική του ενασχόληση. Η έμφαση αυτή πήγαζε τόσο από την πρακτική σημασία της γλώσσας ως οργάνου παιδείας, όσο και από τη θεωρητική σημασία που απέδιδαν στη γλώσσα η γνωσιολογία του Διαφωτισμού και η θεωρία της Ιδεολογίας. Και σε αυτόν τον τομέα ο Κοραής κατόρθωσε να επεξεργαστεί μια ακέραια σύνθεση, η οποία έδωσε τη δυνατότητα στις φιλοσοφικές αρχές της σκέψης του να συνδεθούν με τα πρακτικά προβλήματα που απασχολούσαν το έθνος του. Η αναμόρφωση της γλώσσας αποτελούσε οργανικό τμήμα της γενικότερης προσπάθειας πολιτισμικής αναγέννησης του έθνους. Η αρχαϊκή γλώσσα της συμβατικής παιδείας καθώς και η τεχνητή αττικίζουσα, που πρότεινε ο πατριάρχης του ελληνικού Διαφωτισμού Ευγένιος Βούλγαρης, δυσχεραίνοντας αντί να διευκολύνουν την πρόσβαση στη γνώση, επιτύγχαναν μόνο να στερούν τα φώτα από την πλειοψηφία των δυνητικών Ελλήνων σπουδαστών και να καθηλώνουν την πρόοδο της παιδείας. Κατά συνέπεια η γλώσσα της παιδείας έπρεπε να απλουστευθεί για να γίνει προσιτή σε όλους εκείνους που μητρική τους γλώσσα ήταν η νέα ελληνική. Ταυτόχρονα έπρεπε να γίνει μέσω της εκπαίδευσης και της λογοτεχνίας μια σοβαρή προσπάθεια, για να αποκαθαρθεί η ομιλούμενη γλώσσα από τους χυδαϊσμούς, τους σολοικισμούς και τις ξένες προσμίξεις, έτσι ώστε να γίνει φανερή η γλωσσική συνέχεια μεταξύ της αρχαίας και της νέας ελληνικής. Η αποκατάσταση της γλωσσικής καθαρότητας της νέας ελληνικής θα έδινε τη δυνατότητα σ' αυτούς που τη μιλούσαν να προσεγγίσουν τα αρχαία κείμενα με πολύ μεγαλύτερη φυσικότητα και να τα διαβάσουν με μεγαλύτερη ευκολία, ως οργανικό τμήμα της πνευματικής τους παρακαταθήκης. Έτσι η αναμόρφωση της γλώσσας, όχι μόνο δεν αποτελούσε ζήτημα εξωτερικών σχημάτων και γραμματικών τύπων, αλλά άγγιζε την ίδια την ουσία του προβλήματος της ηθικής αγωγής ως προϋπόθεσης της εθνικής αναγέννησης.

[…]

Η ενεργητικότητα και η επιμονή, με την οποία ο Κοραής και οι οπαδοί του έδωσαν τις μάχες του γλωσσικού ζητήματος, ήταν ενδεικτικές της σημασίας που απέδιδαν στην πολιτισμική αναμόρφωση ως προϋπόθεση της πολιτικής αλλαγής. Αν τα διακυβευόμενα δεν είχαν τόσο ουσιαστική σημασία, τα φιλολογικά θέματα του γλωσσικού ζητήματος καθεαυτά δεν θα ήταν δυνατόν να προκαλέσουν την ένταση με την οποία δόθηκε μάχη. Η ιδιάζουσα σημασία που αποδιδόταν στη γλώσσα οφειλόταν στο ότι συνιστούσε το όργανο της παιδείας, μέσω της οποίας αναμενόταν ότι θα διαμορφωθεί η νέα κοινωνική ηθική που θα άνοιγε το δρόμο της πολιτικής αλλαγής. Πέρα από την αναμόρφωση της γλώσσας και της εκπαίδευσης, ο Κοραής πραγματεύθηκε επανειλημμένα και σε μεγάλη έκταση και τις άλλες πρακτικές συνιστώσες του σχεδίου για πολιτισμική αλλαγή: την πλήρη εκμετάλλευση των μεγάλων πλεονεκτημάτων της τυπογραφίας, την οποία, κατά το παράδειγμα του Condorcet αλλά και του Volney, θεωρούσε ως κρίσιμο συντελεστή της προόδου του Διαφωτισμού· την ίδρυση νέων σχολείων, βιβλιοθηκών και μουσείων· την παροχή υποτροφιών σε άξιους νέους για να σπουδάσουν στην Ευρώπη· την υιοθέτηση νέων σχολικών προγραμμάτων και διδακτικών μεθόδων· τη δημοσίευση χρήσιμων βιβλίων κοσμικής παιδείας.

Αυτό που κυρίως κήρυσσε το πρόγραμμα της πολιτισμικής ανασυγκρότησης ήταν η αποφασιστική ρήξη με την παράδοση. Ο Κοραής προτίμησε να διατυπώνει τις απόψεις του περισσότερο με θετικούς παρά με αρνητικούς όρους. Χάραξε τις κατευθυντήριες γραμμές του προγράμματος και ανέλυσε τις απαιτούμενες απ' αυτό ενέργειες με πρακτικούς και θεωρητικούς όρους, αντί να στραφεί ανοιχτά κατά των υφιστάμενων δομών και των πιθανών εμποδίων. Από την κριτική πέρασε στη σύνθεση. Ωστόσο δεν δίστασε, όταν το έκρινε αναγκαίο, να αδράξει τα όπλα της κριτικής και να τα κατευθύνει ενάντια στους συνηθισμένους στόχους του Διαφωτισμού, το σκοταδισμό και τη διαφθορά μιας μερίδας του ανώτερου κλήρου καθώς και τον ζόφο του «βυζαντινισμού» στο παρελθόν και τις επιβιώσεις του στο παρόν μέσα από τη στειρότητα της παραδοσιακής παιδείας. Η σταυροφορία του εναντίον των ποικίλων συμβατικών μυθολογιών στρεφόταν επίσης και κατά των υπολειμμάτων της παραδοσιακής πίστης στη ρωσική προσδοκία. Ως προς το ζήτημα αυτό προσέφυγε στα επιχειρήματα της λογικής και της ιστορίας, για να διαλύσει όσες ψευδαισθήσεις τυχόν επιζούσαν ακόμη στα πνεύματα των Ελλήνων σχετικά με τη δυνατότητα ρωσικής βοήθειας στην ελληνική υπόθεση.

Προβάλλοντας έτσι τα πρότυπα μιας νέας παιδείας και μιας νέας κοινωνίας, ο Κοραής πίστευε ότι συνεισέφερε στη θεμελίωση της διαδικασίας της αλλαγής, η οποία θα ήταν μεν οπωσδήποτε μακρόπνοη υπόθεση, αλλά θα οδηγούσε τελικά με βεβαιότητα στην ωρίμανση των κοινωνικών και ηθικών προϋποθέσεων που θα έκαναν αναπόφευκτη αλλά και επιτυχή τη ρήξη με το παρελθόν. Στο Υπόμνημα είχε μιλήσει για την ηθική επανάσταση εν τω γίγνεσθαι στα πνεύματα των νεότερων Ελλήνων. Το απώτερο όμως προϊόν αυτής της επανάστασης θα ήταν πολιτικό και θα ανύψωνε το έθνος από την άθλια μοίρα της δουλείας στην ηθική κοινότητα της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας.